During the 1960s, the US and the Soviet Union competed for supremacy in space. But there was another contestant in the race - the Lebanese Rocket Society, a science club from a university in Beirut and the subject of a recently released film.
"My vision was to explore space - Lebanon could have done that."
Manoug Manougian's boast may sound unlikely, but 50 years ago he and a group of students found themselves as space pioneers of the Arab world. Despite a shoestring budget, they developed a rocket capable of reaching the edge of space.
"Here was tiny Lebanon, able to do what the rest of the Arab world hadn't done," Manougian says. "We were young kids, in our early 20s, doing something incredible."
Early rockets were built from cardboard and bits of pipe
Manougian's passion for space began as a boy in the 1940s growing up in Jericho in the West Bank. Inspired by Jules Verne novels, he would climb the nearby Mount of Temptation and gaze at the night sky. At school he carved rockets onto his desk.
A maths and physics degree from the University of Texas followed, before Manougian returned to Lebanon for a teaching post at Beirut's small Haigazian College at the age of 25. In an attempt to drum up numbers, in November 1960 he renamed the science club the Haigazian College Rocket Society.
"To my surprise a number of students decided to join," he says. "I had no finances and there was little support for something like this. But I figured I could dip into my meagre salary and convince my wife that I could buy what I needed for the experiments."
Everything for the project had to be built from scratch. Prototype rockets were made from cardboard and bits of pipe, and were tested on a farm in the mountains above Beirut.
"The college came to watch one of the first launches," says Manougian. "As soon as ignition took place, the rocket - which was hanging on a very primitive launcher - fell backwards and went up the mountain and landed outside a church."
Manougian and his team of seven students refined their designs and rocket launches grew more ambitious. Each student was assigned a different aspect of the rocket and by April 1961 it could reach an altitude of 1,000 metres. The next rocket reached 2,000 metres. Word spread and the Lebanese military took an interest. They offered the services of Youssef Wehebe, a young lieutenant specialised in ballistics.
"We were told that we needed a safe area to launch from," says Manougian. "They gave us an old artillery range and provided us with transportation to get up there."
Wehebe was able to source components from France and the US that would otherwise have remained off-limits. He commandeered a military factory to allow the construction of more complex rockets. Manougian, however, still considered the project to be a purely scientific endeavour.
"All our launches were attended by the public and the military," he says. "The military would always ask how far it would go if you were to place such and such a load in the nose cone.
"But my response was that this is not a military operation, it's about teaching students science. That was the mission I had."
A scientist's view
Dr Robert Massey is deputy executive secretary of the Royal Astronomical Society
Until the 1980s people thought that space launches were almost exclusively prestige projects for the two superpowers. The forgotten Lebanese programme is inspiring and of course tragic, in that the country fostered such amazing talent and then saw so much lost in the civil war.
Lebanese scientists saw their rockets cross the internationally agreed space boundary - the Karman line which is 100 km above the surface of the Earth - so it might only have been a matter of time before they placed a satellite in orbit.
Had they done so, it would have been a remarkable achievement for what was a semi-amateur project using the meagre resources of a small country.
By now the Haigazian College Rocket Society had become a source of national pride. Manougian was invited to a reception held by President Chehab to be told that the Ministry of Education would provide limited funding for 1962 and 1963. It was renamed the Lebanese Rocket Society and the national emblem was adopted for its Cedar rocket programme.
Lebanon had joined the space race - albeit running in the slow lane.
"We were launching three-stage rockets," says Manougian. "They were no longer toys and could go way beyond the borders. We could reach the thermosphere.
"One time I received a call from the president's office asking us to make sure we weren't getting too close to Cyprus," says Manougian. "So we moved slightly south which was a concern because then we were getting near Israel."
The Cedar IV launched in 1963 was so successful that it was commemorated on a stamp. It reached a height of 90 miles (145 km), putting it close to the altitude of satellites in low-earth orbit.
But unbeknown to Manougian, the Lebanese military had other plans for his society. They had already formed a committee to decide how the rockets could be adapted to carry a weapon - Youssef Wehebe was acting as their man on the inside. Manougian, though, was dreaming of a very different kind of payload.
"It was at the time the Soviets and Americans were launching animals and humans into orbit," he says. "We'd been training a mouse called Mickey to withstand high acceleration. We thought we'd put him in the nose cone.
"I asked my wife if she would make a parachute. She asked, 'What are you going to bring down?' I said about the mouse and how we wanted to retrieve it safely. 'Over my dead body,' she said. 'You're not launching a mouse into space!'"
Mouse or no mouse, Manougian's little club was regularly front page news in Lebanon. Every launch was accompanied by a glamorous party in Beirut. But as Manougian's profile grew, so did the level of unwanted attention. He suspected that foreign agents were monitoring his work and found that papers in his office were being disturbed overnight. Other Arab countries were keen to use his skills for their own weapons programmes.
"I was offered the moon in terms of money and support - a mansion to live in and a lab of my own design," he says of one particular offer made to him by an unnamed Arab country. "I turned them down. I realised what the implications would have been as I'm very strongly against violence of any kind."
Manougian was growing concerned at what his project risked turning into. But events that took place in July 1964 whilst he was abroad - periodically he returned to the US to continue his master's degree - finally convinced him that the society was now out of his control.
"One of the propellants was a very powerful chemical," he says. "It was dangerous to use because any friction would trigger ignition, so I had told the students not to use it.
"There was no supervision during my absence and when I came back I found out that one of the students had decided to prepare a rocket using the propellant."
In the ensuing fire, a student named Hampar Karaguzian lost an eye and severely burnt his hands.
"A second student was outside the lab and went in and saved him," says Manougian "But he also got burnt - it was a major disaster."
There was to be one final rocket launch for the Lebanese Rocket Society. This too almost ended in tragedy. In 1966 a rocket was launched into the Mediterranean, seemingly a safe distance from Cyprus. But the trajectory took it straight towards a British naval vessel monitoring the launch, and landed - Manougian says - just "a few metres" short.
"It was time to leave," he says. "For me, it had always just been about encouraging the students."
Manougian was warned by friends at the US embassy - "they were called cultural attaches but we knew they were CIA" - that another confrontation with Israel was near. By the time of the Six Day War in 1967, Manougian was back in the US where he stayed for the rest of his academic career.
Memories of the Lebanese Rocket Society quickly faded and archive material was lost during the country's civil war. Many of the students left to work overseas. It has only been since the release of a documentary film of the same name that interest in Manougian's exploits has been revived and today he is keen that history notes the small part Lebanon played in the space race.
"I believe the rocket society encouraged students to pursue science and from that point of view it was a success," he says. "Would I have liked to reach the moon? Being realistic, I could not have done anymore - Lebanon didn't have the finances. But they could have pursued science and space exploration. They could have put satellites in orbit.
"Yes, it was a tiny country, but Lebanon could have done it."
see also:
https://www.bbc.com/news/magazine-24735423
https://teachmideast.org/articles/lebanons-forgotten-space-program/
Follow @BBCNewsMagazine on Twitter and on Facebook
1960-ական թվականներին ԱՄՆ-ը և Խորհրդային Միությունը մրցում էին տիեզերքում գերակայության համար: Բայց մրցավազքում կար ևս մեկ մասնակից՝ Լիբանանի հրթիռային միությունը, գիտական ակումբ Բեյրութի համալսարանից և վերջերս թողարկված ֆիլմի թեման:
«Իմ տեսլականը տիեզերքն ուսումնասիրելն էր. Լիբանանը կարող էր դա անել»:
Մանուկ Մանուկյանի պարծենալը կարող է անհավանական հնչել, սակայն 50 տարի առաջ նա և մի խումբ ուսանողներ հայտնվեցին որպես արաբական աշխարհի տիեզերական ռահվիրաներ: Չնայած սուղ բյուջեին, նրանք ստեղծել են հրթիռ, որը կարող է հասնել տիեզերքի եզրին:
«Այստեղ փոքրիկ Լիբանանն էր, որը կարող էր անել այն, ինչ չէր արել արաբական մնացած աշխարհը»,- ասում է Մանուկյանը: «Մենք երիտասարդ երեխաներ էինք, մեր վաղ 20-ականներին, ինչ-որ անհավանական բան էինք անում»:
Վաղ հրթիռները կառուցվել են ստվարաթղթից և խողովակի կտորներից
Տիեզերքի հանդեպ Մանուկյանի կիրքը սկսվել է որպես տղա 1940-ականներին՝ մեծանալով Արևմտյան ափի Երիկո քաղաքում: Ժյուլ Վեռնի վեպերից ոգեշնչված՝ նա բարձրանում էր մոտակա Գայթակղության լեռը և նայում գիշերային երկնքին։ Դպրոցում նա հրթիռներ էր փորագրում իր գրասեղանի վրա:
Հետևեց Տեխասի համալսարանի մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի աստիճանը, մինչ Մանուկյանը 25 տարեկան հասակում վերադառնում էր Լիբանան՝ դասավանդելու Բեյրութի փոքրիկ Հայկազյան քոլեջում: Փորձելով թվեր հավաքել՝ 1960 թվականի նոյեմբերին նա վերանվանեց գիտական ակումբը Հայկազյան: Քոլեջի հրթիռային միություն.
«Ի զարմանս ինձ մի շարք ուսանողներ որոշեցին միանալ»,- ասում է նա։ «Ես ֆինանսներ չունեի, և նման բանի համար քիչ աջակցություն կար: Բայց ես մտածեցի, որ կարող եմ ներդնել իմ չնչին աշխատավարձը և կնոջս համոզել, որ կարող եմ գնել այն, ինչ ինձ անհրաժեշտ է փորձերի համար»:
Ուսանողներին հանձնարարվել է քիմիական նյութեր պատրաստել հրթիռային շարժիչի համար
Ծրագրի համար ամեն ինչ պետք էր զրոյից կառուցել: Հրթիռների նախատիպը պատրաստվել է ստվարաթղթից և խողովակի կտորներից և փորձարկվել է Բեյրութի վերևում գտնվող լեռներում գտնվող ֆերմայում:
«Քոլեջը եկել էր դիտելու առաջին մեկնարկներից մեկը»,- ասում է Մանուկյանը։ «Հենց որ բռնկվեց, հրթիռը, որը կախված էր շատ պարզունակ արձակման կայանից, հետ ընկավ և բարձրացավ սարը և վայրէջք կատարեց եկեղեցուց դուրս»:
Մանուկյանը և իր յոթ ուսանողների թիմը կատարելագործեցին իրենց դիզայնը, և հրթիռների արձակումը դարձավ ավելի հավակնոտ: Յուրաքանչյուր ուսանողի նշանակվել է հրթիռի տարբեր կողմ, և մինչև 1961 թվականի ապրիլին այն կարող էր հասնել 1000 մետր բարձրության: Հաջորդ հրթիռը հասավ 2000 մետրի: Լուր տարածվեց, և լիբանանցի զինվորականները հետաքրքրվեցին: Նրանք առաջարկել են բալիստիկայում մասնագիտացած երիտասարդ լեյտենանտ Յուսեֆ Ուեհեբեի ծառայությունները:
«Մեզ ասացին, որ մեզ անվտանգ տարածք է պետք, որտեղից մեկնարկելու համար»,- ասում է Մանուկյանը: «Մեզ մի հին հրետանու տվեցին, տեղափոխեցին այնտեղ, որ բարձրանանք»։
Հրթիռներն անվանվել են մայրու ծառի՝ Լիբանանի ազգային զինանշանի անունով
Wehebe-ին հաջողվել է բաղադրիչներ ստանալ Ֆրանսիայից և ԱՄՆ-ից, որոնք այլապես դուրս կմնային: Նա հրամայեց ռազմական գործարան ստեղծել ավելի բարդ հրթիռների կառուցման համար: Մանուկեան, սակայն, նախագիծը տակաւին կը համարէր զուտ գիտական ձեռնարկ մը։
«Մեր բոլոր մեկնարկներին մասնակցել են հանրությունը և զինվորականները»,- ասում է նա։ «Զինվորականները միշտ հարցնում էին, թե որքան հեռու կգնաք, եթե այսինչ բեռը դնեք քթի կոնի մեջ:
«Բայց իմ պատասխանն այն էր, որ սա ռազմական գործողություն չէ, սա ուսանողներին գիտություն սովորեցնելն է: Դա իմ առաքելությունն էր»:
Գիտնականի տեսակետ
Դոկտոր Ռոբերտ Մասսին Թագավորական աստղագիտական ընկերության գործադիր քարտուղարի տեղակալն է
Մինչև 1980-ականները մարդիկ կարծում էին, որ տիեզերական արձակումները գրեթե բացառապես հեղինակավոր նախագծեր են երկու գերտերությունների համար: Մոռացված լիբանանյան ծրագիրը ոգեշնչող է և, իհարկե, ողբերգական, քանի որ երկիրը զարգացրեց նման զարմանալի տաղանդը, իսկ հետո տեսավ քաղաքացիական պատերազմում այդքան կորած:
Լիբանանցի գիտնականները տեսել են, որ իրենց հրթիռները հատում են միջազգայնորեն համաձայնեցված տիեզերական սահմանը՝ Կարմանի գիծը, որը գտնվում է Երկրի մակերևույթից 100 կմ բարձրության վրա, ուստի, հնարավոր է, որ նրանք արբանյակը ուղեծիրում տեղադրեն, ժամանակի խնդիր կլիներ:
Եթե նրանք այդպես վարվեին, ապա դա ուշագրավ ձեռքբերում կլիներ փոքր երկրի սուղ ռեսուրսները օգտագործող կիսասիրողական նախագծի համար:
Մինչ այժմ Հայկազյան քոլեջի հրթիռային ընկերությունը դարձել էր ազգային հպարտության աղբյուր: Մանուկյանը հրավիրվել էր նախագահ Չեհաբի կողմից կազմակերպված ընդունելությանը, որպեսզի նրան ասվի, որ Կրթության նախարարությունը սահմանափակ ֆինանսավորում է տրամադրելու 1962 և 1963 թվականներին: Այն վերանվանվել է Լիբանանի հրթիռային ընկերություն և ազգային զինանշանն ընդունվել է նրա «Սիդար» հրթիռային ծրագրի համար:
Լիբանանը միացել էր տիեզերական մրցավազքին, թեև դանդաղ գծով վազում էր:
«Մենք եռաստիճան հրթիռներ էինք արձակում»,- ասում է Մանուկյանը։ «Դրանք այլևս խաղալիք չէին և կարող էին սահմաններից այն կողմ գնալ, մենք կարող էինք հասնել թերմոսֆերա:
«Մի անգամ ես զանգ ստացա նախագահի գրասենյակից՝ խնդրելով համոզվել, որ շատ չենք մոտենում Կիպրոսին»,- ասում է Մանուկյանը: «Այսպիսով, մենք մի փոքր շարժվեցինք դեպի հարավ, ինչը մտահոգիչ էր, քանի որ այն ժամանակ մենք մոտենում էինք Իսրայելին»:
Cedar IV-ը, որը թողարկվել է 1963 թվականին, այնքան հաջող է եղել, որ այն հիշատակվել է նամականիշի վրա: Այն հասել է 90 մղոն (145 կմ) բարձրության, այն մոտեցնելով ցածր երկրային ուղեծրի արբանյակների բարձրությանը:
Սակայն Մանուկեանին անգիտակցաբար, լիբանանցի զինուորականները այլ ծրագրեր ունէին իր հասարակութեան համար: Նրանք արդեն ստեղծել էին հանձնաժողով՝ որոշելու, թե ինչպես կարելի է հրթիռները հարմարեցնել զենք կրելու համար. Յուսեֆ Ուեհեբեն ներսից նրանց մարդ էր գործում: Մանուկյանը, սակայն, երազում էր շատ տարբեր տեսակի բեռնվածքի մասին:
Շուտով լիբանանցի զինվորականները հասկացան, որ հրթիռները կարող են օգտագործվել որպես զենք
«Դա այն ժամանակ էր, երբ սովետներն ու ամերիկացիները ուղեծիր էին դուրս բերում կենդանիներին և մարդկանց», - ասում է նա: «Մենք վարժեցնում էինք Միկի կոչվող մկնիկը, որպեսզի դիմանա բարձր արագացմանը: Մենք մտածեցինք, որ նրան կդնենք քթի կոնի մեջ:
«Կնոջս հարցրի՝ պարաշյուտ կսարքե՞ս, հարցրեց՝ ի՞նչ ես իջեցնելու։ Ես ասացի մկնիկի մասին և այն մասին, թե ինչպես ենք մենք ուզում այն ապահով կերպով դուրս բերել: «Իմ դիակի վրայով», - ասաց նա: «Դու մուկ չես արձակում տիեզերք»:
Լիբանանյան նամականիշները նշում էին Cedar հրթիռային ծրագիրը
Մուկ, թե ոչ, Մանուկյանի փոքրիկ ակումբը կանոնավոր կերպով առաջին էջի լուրերն էին Լիբանանում: Ամեն մեկնարկն ուղեկցվում էր Բեյրութում շքեղ երեկույթով: Բայց քանի որ Մանուկեանի նկարագիրը մեծանում էր, այնքան ալ աւելանում էր անցանկալի ուշադրութեան մակարդակը: Նա կասկածել է, որ օտարերկրյա գործակալները վերահսկում են իր աշխատանքը և պարզել է, որ իր աշխատասենյակում թղթերը մի գիշերվա ընթացքում խանգարում են: Արաբական մյուս երկրները ցանկանում էին օգտագործել նրա հմտությունները սեփական զենքի ծրագրերի համար:
«Ինձ առաջարկեցին լուսինը փողի և աջակցության առումով՝ առանձնատուն ապրելու և իմ սեփական դիզայնով լաբորատորիա»,- ասում է նա արաբական անանուն երկրի կողմից իրեն արված առաջարկներից մեկի մասին: «Ես մերժեցի դրանք: Ես հասկացա, թե ինչ հետևանքներ կունենայի, քանի որ ես կտրականապես դեմ եմ ցանկացած տեսակի բռնությանը»:
Մանուկյանը գնալով մտահոգվում էր, թե ինչի կարող է վերածվել իր նախագիծը: Բայց իրադարձությունները, որոնք տեղի ունեցան 1964թ. հուլիսին, երբ նա գտնվում էր արտասահմանում. պարբերաբար նա վերադառնում էր ԱՄՆ՝ մագիստրատուրան շարունակելու, վերջապես համոզեցին նրան, որ հասարակությունն այժմ դուրս է եկել իր վերահսկողությունից:
Cedar III-ը, որը արձակվել է 1962 թվականին, ուներ յոթ մետր երկարություն և 1250 կգ քաշ
«Պրոպլանտներից մեկը շատ հզոր քիմիական նյութ էր»,- ասում է նա։ «Դա վտանգավոր էր օգտագործել, քանի որ ցանկացած շփում կարող է բռնկվել, ուստի ես ուսանողներին ասել էի, որ այն չօգտագործեն:
«Իմ բացակայության ժամանակ հսկողություն չի եղել, և երբ վերադարձա, իմացա, որ ուսանողներից մեկը որոշել է հրթիռ պատրաստել՝ օգտագործելով շարժիչը»։
Հրդեհի հետևանքով Համպար Գարագուզյան անունով ուսանողը կորցրել է աչքը և ծանր այրվել ձեռքերը։
«Երկրորդ ուսանողը լաբորատորիայից դուրս էր և ներս մտավ ու փրկեց նրան,- ասում է Մանուկյանը,- բայց նա նույնպես այրվեց. դա մեծ աղետ էր:
Լիբանանյան հրթիռային ընկերության համար պետք է իրականացվեր մեկ վերջնական հրթիռի արձակում: Սա նույնպես քիչ էր մնում ավարտվեր ողբերգությամբ։ 1966 թվականին հրթիռ է արձակվել Միջերկրական ծով՝ կարծես անվտանգ հեռավորության վրա Կիպրոսից: Բայց հետագիծը ուղիղ դեպի բրիտանական ռազմածովային նավը, որը վերահսկում էր արձակումը, վայրէջք կատարեց, - ասում է Մանուկյանը, - ընդամենը «մի քանի մետր» կարճ:
«Ժամանակն էր գնալու»,- ասում է նա։ «Ինձ համար դա միշտ եղել է ուսանողներին խրախուսելու մասին»:
Մանուկյանին ԱՄՆ դեսպանատան ընկերները զգուշացրել են. «նրանց անվանում էին մշակութային կցորդներ, բայց մենք գիտեինք, որ նրանք ԿՀՎ են», որ մոտ է Իսրայելի հետ հերթական առճակատումը: 1967թ. Վեցօրյա պատերազմի ժամանակ Մանուկյանը վերադարձել էր ԱՄՆ, որտեղ մնաց մինչև իր ակադեմիական կարիերան:
Դբայեի արձակման վայրը տեսարան էր բացում Միջերկրական ծովի վրա
Լիբանանի հրթիռային ընկերության հիշողությունները արագ մարեցին, իսկ արխիվային նյութը կորավ երկրի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ: Ուսանողներից շատերը մեկնել են արտագնա աշխատանքի։ Միայն համանուն վավերագրական ֆիլմի թողարկումից հետո է, որ Մանուկյանի սխրագործությունների հանդեպ հետաքրքրությունը վերածնվել է, և այսօր նա ցանկանում է, որ պատմությունը նշի Լիբանանի ունեցած փոքր դերը տիեզերական մրցավազքում:
«Կարծում եմ, որ հրթիռային հասարակությունը խրախուսում էր ուսանողներին զբաղվել գիտությամբ, և այդ տեսանկյունից դա հաջողություն էր»,- ասում է նա։ «Կցանկանայի՞ք Լուսին հասնել։ Իրատես լինելով՝ ես այլևս չէի կարող անել՝ Լիբանանը ֆինանսներ չուներ։ Բայց նրանք կարող էին զբաղվել գիտությամբ և տիեզերքի հետախուզմամբ։ Նրանք կարող էին արբանյակներ դնել ուղեծիր։
«Այո, դա փոքր երկիր էր, բայց Լիբանանը կարող էր դա անել»:
Հետևեք @BBCNewsMagazine-ին Twitter-ում և Facebook-ում
Տես նաև՝
https://www.bbc.com/news/magazine-24735423
https://teachmideast.org/articles/lebanons-forgotten-space-program/
