Հայ-Պոլինեզյան լեզվմշակութային ընդհաանրություններ

Լ.Գ.Ստեփանյան
Հայ-Պոլինեզյան  լեզվմշակութային ընդհաանրություններ

Գիրքը լույս է տեսել Երևանում, 2015 թվականին: Նյութին անծանոթ մարդկանց համար գիրքը ուղղակի անակնկալ է, քանի որ աշխարհագրական շատ թե քիչ գիտելիքներ ունեցող մարդը, ով գիտի թե որտեղ են գտնվում Պոլինեզյան կղզիները, անմիջապես հարցնում է. Հայաստանն  ո՞ւր, Պոլինեզյան կղզիներն՝ ուր: Քանի որ մեզ նույնպես հետաքրքրեց այդ հարցը և կարծում եմ շատերին ևս կհետաքրքրի, այդ իսկ պատճառով փորձենք հասկանալ, թե ի՞նչ կապ ունի իր հսկա քարարձաններով հայտնի Զատկի կղզին մեր հնագույն երկրի՝ Հայաստանի հետ և արդյո՞ք դա այդքան կարևոր է մեր բազում խնդիրներով  ծանրաբեռնված ու դատարկվող երկրի համար: Սակայն կարդալով գիրքը … ավելի լավ է առաջ չանցնենք, սկսենք գիրքը կարդալ միասին, և կարծում եմ, որ կհասկանանք թե ինչ է ճշմարիտ գիտությունը և ինչքան կարող է այն օգտակար լինել մեր ժողովրդի և մեր պատմության համար:

Նախ մի քանի տեղեկություններ Պոլինեզիայի մասին: Պոլինեզիան կղզիախումբ է Օվկիանիայում՝ Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնական մասում, մոտ 26 հազ. քառակուսի կմ ընդհանուր տարածքով: Կղզիները մեծ մասամբ հրաբխային ծագում ունեն, կլիման հասարակածային արևադարձային է: Բնակչությունը հիմնականում հնաբնակ պոլինեզիացիներ են և տարբեր աշխարամասերից գաղթածներ:

Հայաստանի նկատմամբ այս կղզիները գտնվում են Երկիր մոլորակի գրեթե հակառակ մասում: Պատմական անլուծելի առեղծվածներից է համարվում Պոլինեզիայի մշակույթի և ծագման հարցերը: Այդ մշակույթի արմատները՝  հետազոտողները փնտրել և փնտրում են ամենուր, նույնիսկ այն համարվում է այլմոլորակածին, որոշ հետազոտողներ այդ մշակույթն ու գիրը նմանեցնում են Եգիպտոսի, Շումերի, Պերուի և այլ մշակույթներին:

Ընդհանրապես հնագույն քաղաքակրթությունների առեղծվածների հարցով աշխարհի գիտնականների գործողություններում հետաքրքիր միտում  է նկատվում, նախ գրեթե բոլոր հնագույն քաղաքակրթությունները համարում են առեղծվածային և չգիտես ինչու ոչ մի ձևով չեն կարողանում հասկանալ դրանց ծագումը: Ամենափայլուն օրինակն է շումերական մշակույթը, որը համարվում է ամենահնագույններից մեկը: Շումերները նշում են, որ իրենք եկել են Արատայից, նույնիսկ նկարագրում են թե ինչպես կարելի է գնալ Արատա, որից էլ հասկանալի է դառնում Արատայի Շումերի  հյուսիսում տեղադրված լինելու մասին: Միջագետքից հյուսիս տեղադրված է Հայկական լեռնաշխարհը, սակայն չգիտես ինչո՞ւ մեր այդ «գիտնականները» Արատան փնտրում են ամենուր, բացի հյուսիսից, նույնիսկ հարավում: Այսինքն, հարգելի ընթերցող, ուր էլ լինեք, թեկուզ աշխարհի հակառակ մասում և հայտնաբերեք  որևէ հնագույն մշակույթ, որն աշխարհի գիտնականները հայտարարում են առեղծվածային, մի կասկածեք, որ դա հաստատ հայկական է, ուղղակի այդ գիտնականները ոչ թե չգիտեն, այլ չեն կարողանում  «հայկական» բառը գրել, այդ բառի փոխարեն նրանք սովորել են գրել առեղծվածային: Կարծում եմ, որ Պոլինեզյան մշակույթի դեպքում էլ մենք ունենք նույն պատկերը:  Սա ի միջի այլոց, իսկ հիմա փորձենք հասկանալ, թե Լեյլա Ստեփանյանը ինչպես է ապացուցում, որ մեզնից այդքան հեռու գտնվող Պոլինեզյան կղզիների առեղծվածային մշակույթը հայկական է: Մեր լեզվաբան հեղինակը բնականաբար իր գործնթացը սկսում է լեզվաբանությունից: Հայ – պոլինեզյան լեզվական ընդհանրությունների մասին ուսումնասիրություններ չեն եղել, միայն Աճառյանը իր նկատած  ակնհայտ ընդհանրությունները անվանել է պատահական նմանություններ:

Պոլինեզյան կղզիներում  խոսում են 16 լեզուներով, որոնք ունեն շատ բարձր տոկոսային ընդհանրություններ (բոլորը իրար հասկանում են), այդ լեզուներից է Ռապանուերենը (Զատկի կղզու բնիկների լեզուն), որն ունի ավելի պարզ հնչյունային համակարգ և քերականություն: Պոլինեզյան լեզուները հայտնի են որպես  աշխարհի ամենաքիչ հնչյուններ ունեցող լեզուներ (հնչյունների քանակը 12-17), ըստ որում ձայնավորների հնգաստիճան համակարգը (ա,ե,ի,օ,ու) ընդհանուր է բոլորի լեզուների համար:Պետք է նշել, որ Ջահուկյանը  վաղնջահայերենի համար վերականգնում էր նույն հնգաստիճան ձայնավորային համակարգ:

Ռապանուերենը ունի ւ կիսաձայնը, որը հերթագայվում է հայերենի յ-ի հետ: Ռապանուերենը Օվկիանյայի միակ լեզուն է, որ մինչև եվրոպացիների գալուստը ունեցել է գիր: Մինչև 1864 թիվը այս գրով գրված հարյուրավոր տախտակներ պահվում էին բնիկների տներում, քարայրներում: Բնիկները այն անվանում էին «խոսող տախտակներ»: Տեղացիները դրանց վերաբերվում էին մեծագույն երկյուղածությամբ ու ակնածանքով՝ որպես իրենց փառավոր նախնիների և առաջնորդների («Արիկ»-ների)  հիշատակների: Այսօր աշխարհի տարբեր թանգարաններում պահվում են ընդամենը 20 «խոսող տախտակներ», մնացածը զոհ գնացին քրիստոնեական միսիոներների հատուկ վերաբերմունքին, որոնց  հայտարարելով դիվային ստեղծագործություններ, վառեցին այդ հնագույն հուշարձանները: Նշված բարբարոսական ոչնչացումը նույնպես կարելի է ընդհանրական համարել, որովհետև նույն ձևով քրիստոնեությունը ոչնչացրեց հայկական ամբողջ մշակույթը:

Զատկի կղզու գիրը կոչվում է Ռոնգոռոնգո, այդպես էին կոչվում նաև գրառված տախտակները: Ռոնգոռոնգո-ն  բնիկների լեզվով թարգմանվում է «խոսող», որի հայերեն զուգահեռն է առոգել բառը, որը մեր հին լեզվով նշանակում է առոգանել, ասել, արտասանել, որն էլ հենց բացատրում է «խոսող տախտակներ»  անվանումը:  Ռոնգոռոնգոն կարդում էին միայն քրմերը, հետագայում այս գրերը ոչ ոք չէր կարդում:

Ռապանուերեն լեզվի տարիքը նորագույն հետազոտությունների արդյունքում  գնահատվում է մոտ 40-50 հազար և ավելի տարի (հայերենի տարիքը գնահատվում է 6-8 հազար տարի): Այս լեզուն շատ վաղ է անջատվել մյուս Պոլինեզյան լեզուներից, և ընդհանրապես  Զատկի կղզու նյութական և հոգևոր մշակույթը աչքի է ընկնում բացառիկ պահպանողականությամբ և հնատիպությամբ: Ռապանուերեն լեզուն գոյատևել է ծայրահեղ մեկուսացվածության պայմաններում, չի կրել ոչ մի օտար լեզվի կամ մշակույթի ազդեցություն:

Ռապանուերենին հատուկ է որոշակի հնչյունափոխություններ, որոնք հատուկ են նաև հայերենին. Օրինակ հ/ֆ հերթագայությունը, որոնք իրար են փոխարինիում  պոլինեզյան լեզուներում, ըստ Աճառյանի, հայերենում ֆ-ի ծագման հնարավոր ուղիներից մեկը հ-ֆ հնչյունափոխությունն է, օրինակ հորթ-ֆորթ, հոգի-ֆոգի . այլն:

Հայերենի հնագույն շրջանի պատմական հնչյունափոխություններից մեկը համարվում է է/ե(յե) անցումը՝ օրինակ էրէվալ-յերեվալ, էրէկ-յերեկ և այլն, իսկ ահա ռապանուերենում մինչև այժմ պահպանվել է է-ն: Այս և բազմաթիվ լեզվաբանական այլ ընդհանրությունների վերլուծությամբ հեղինակը ցույց է տալիս երկու լեզունների նույնությունը, ըստ որում ռապանուերենը լինելով ձայնեղազուրկ լեզու (բացակայում են ձայնեղ բաղաձայնները) այն համադրելի է հայերենի որոշ հնատիպ բառբառների հետ, ինչպիսին են Խոյի, Ուրմիայի, Մարաղայի, Ղարաբաղի բառբառները:

Հեղինակը ներկայացնում է բազմաթիվ  ռապանուերեն և հայերեն բառային ընդհանրություններ ու վերլուծություններ: Կատարված աշխատանքի մասին մոտավոր պատկերացում կազմելու համար նշեմ Վահան Սեթյանի գրառումը. «Ես գիտեի ռապանուերեն հայերեն 10 ընդհանուր բառեր, բայց պարզվեց, որ Լեյլա Ստեփանյանը գտել է 2000-ից ավելի ընդհանրություններ»: Տեղեկատվության համար նշեմ, որ ռապանուերեն լեզվի բառարանը ընդգրկում է 6000 բառ, որից ռապանուերեն հայերեն բառային ընդհանրությունների քանակը առայժմ հասնում է 3000-ի:

Եվ այսպես մի քանի հազար բառ, որի հետ կարող եք ծանոթանալ գրքում, իսկ մենք անցնենք առաջ:     Հեղինակը գտնում է, որ պոլինեզիան լեզունները հայտնի են որպես ամենաքիչ հնչյուններ ունեցող (12-17 հնչյուն), որից էլ ենթադրելի է, որ 40-50 հազար տարի առաջ հայերենի հնչյունային համակարգը կարող էր ընդգրկել ընդամենը 12-15 հնչյուն: Այս մասին է վկայում Դավիթ Անհաղթին վերագրվող մի հնատիպ հանելուկ.

Չափ հասակի իմոյ երկիցս երկոտասան,
Այժմ եմ երիցս երկոտասան։

Առաջ գրերը 2х12=24 հատ էին, եղան  3х12=36 հատ: Այս հանելուկը գրվել է այն ժամանակ, երբ դեռ պահպանվում էր հիշողությունը  2х12=24 հատ գրի մասին և միանգամայն ենթադրելի է 1х12=12 իրավիճակ, այսինքն երբ հայերենի հնչյունների թիվը ընդամենը 12 – էին:
Այսպիսով հնչյունների քանակի 1х12=12 վիճակը համապատասխանում է հայերենի Պոլինեզյան լեզվի  հասակին, որի հետագա զարգացման արդյունքում  ունեցել ենք       2х12=24 (Դանիելյան կոչվող գրեր), իսկ այսօր՝ երիցս երկոտասան 3х12=36 մաշտոցյան այբուբեն: Հեղինակը հայերեն լեզվի համար  այս խիստ կարևոր եզրակացությանը գալիս է բազմաթիվ օրինակների ու փաստերի համադրումով և կուռ տրամաբանությամբ:
Հ  նախահավելական.
Հայերենի  բարբառներին հատուկ  Հ  նախահավելական  ունեցող ձևերը հատուկ են եղել հայերենի հնագույն շրջանին. արբել-հարբել, եփել-հեփել, որթ-հորթ, Հ-ից են ծագել g, k(ք), x, p և s նախահավելականները: Պարզվում է, որ այս օրինաչափությունը գործում է նաև ռապանուերենում,  որպես օրինակ քնարկենք  հուր բառը.

Ռապանուերեն. Ura – կրակ, բոց, վառվելը

Hu – բոց, այրվել

հ աճականի հավելումով ստանում ենք ռապանուերեն. Ura+h – hura  և r   hu+r=hur – հուր բառը:   Երբ հ-ին փոխարինում ենք k աճականը, ստանում ենք kura- քուրա (հնոց):

Հ-ն փոխարինում ենք x-ով, ստանում ենք xura-խար, խարել, այրել: Եվ այլն, այստեղից էլ պարզ է դառնում, որ ռապանուերեն-հայերեն բառային ընդհանրիւթյուններում  գործող հնչյունափոխական օրինաչափությունները բացահայտում են հայերենի ներքին վերականգնման բացառիկ հնարավորություններ:

Ր – ով սկսվող բառերի մասին

Հայագիտության մեջ արմատացել է այն միտքը, թե հայերենը չի ունեցել ր-ով սկսվող արմատներ: Ռապանուերենը ի տարբերություն հայերենի, ունի բազմաթիվ  ր-ով սկսվող արմատներ, սակայն պարզվում է, որ ռապանուերեն ր-ով սկսվող մոտ 150 բառերի խումբ ունեն հայերեն զուգահեռներ: Ըստ որում այդ բոլոր զուգահեռները գոյություն ունեն հայերենի բառբառներում: Օրինակ ռապանուերեն  ra-այստեղ, այնտեղ, հայերեն րես (հրես), րեդ (հրեդ): Ռապանուերեն  raa – արև, հայերեն րեգնակ/րիգնակ: Այսպիսով հայերեն հնատիպ բառբառներում ր-ով սկսվող արմատների զուգահեռների առկայությունը ցույց է տալիս, որ հայերեն բառբառներում պահպանված հիշյալ ձևերը ավանդված են հայոց լեզվի խորագույն հնության շրջանից և իրոք հայերենին հատուկ են եղել ր-ով սկսվող արմատների գոյությունը:

Այժմ մի նրբագույն   ընդհանրության մասին. Ռապանուերեն totoro բառը նշանակում է քայլել չորեքթաթ, այն ակնհայտորեն կազմված է ռապանուերեն  toro — ծառ բառի կրկնությամբ՝ ծառ-ծառ: Պարզվում է, որ հայերենի որոշ բառբառներ էլ ունեն ծառ-ծառ արտահայտությունը, երեխայի նոր ոտքի կանգնելը՝ ծածառ անել:

Այր ու կին

Tamaaroa (tama roa) բառակապակցությունը ունի արական, տղա, արու իմաստը: Ռապանուերեն aroa բառն ակնհայտորեն համապատասխանում է բնիկ հայերեն առն (այր) արմատին, նաև ռապանուերեն ariari- ամուր, ուժեղ – հայերեն առնական:   Tamahahine (tama ha hine) – իգական, աղջիկ, մարի, էգ: Ռապանուերենում ha hine բառը ունի կին իմաստը, այն համապոլինեզիան արմատ է, որտեղ h/k հերթագայության շնորհիվ գրվում է նաև kine, որը նույնական է հայերեն կին բառի հետ: Այսպիսով ռապանուերեն այր ու կին բառերը նույնական են հայերենի նույն բառերի հետ:

Աղջիկ իմաստը ռապանուերենում արտահայտում  է uha-բառը-էգ, կին, դուստր, աղջիկ: Այս բառը համընկնում է հայերենի իգական սեռի ցուցիչ – ուհի ածանցի հետ: Այսինքն ռապանուերենը դա խիստ վաղնջական հայերենն է, երբ ածանցները օգտագործվում էին որպես առանձին բառեր, բացի այս ուհի ածանցը հայերենում  համարվում է իրանական փոխառություն:

Լեզուների մերձավոր ցեղակցության սահմանման համար առաջնային նշանակություն ունեն նաև քերականական ընդհանրությունները, որոնք նույնպես մանրամասն վերլուծվում են գրքի քերականութան բաժնում:

Տեղանվանական և դիցանվանական ընդհանրություններ

Պոլինեզիացինների նախահայրենիքի և առեղծվածային մշակույթի արմատների փնտրտուքը շարունակվում է արդեն 2 դարից ավելի, այստեղ իհարկե հիմնական հարցն է՝ որտեղից են այդ կղզիններում հայտնվել այդքան մերձակից  լեզուներ, նմանատիպ սովորություններ և նույնածագում մշակույթ ունեցող մարդիք:

Պոլինեզիացիները իրենց համարում են եկվորներ, ըստ որում արևմուտքից կամ հյուսիս արևմուտքից: Պոլինեզյան ավանդույթները վկայում են, որ նրանք բոլորը այս կղզիներ են հասել մեկ ընդհանուր նախահայրենիքից, որը գտնվում է ինչ որ տեղ արևմուտքում և կոչվել է Հավաիկի, իսկ արևմտյան Պոլինեզիայի բնիկները այն կոչում են Պուլոտու/Պոլոտու անունով, ըստ որում, երկու երկրանուններն էլ ստուգաբանվում են հայերենով և համնկնում են Հայկական Լեռնաշխարհի տեղանուններին: Պոլինեզիայում նույնպես պահպանվել է համաշխարհային ջրհեղեղի մասին առասպելը, ըստ որի փրկվել են միայն երկու մարդ, որոնք հանգրվանել են Պիտո Հիտի լեռան գագաթին: Պատմաբանների կարծիքով  Օվկիանիա են թափանցել եկվորներ, որոնք Պոլինեզիա են հասել մթա 2-րդ հազարամյակում: Եկվորները ոչ միայն չեն ձուլվել բնիկների հետ, այլ գերիշխող դիրք են գրավել բոլոր կղզիներում, ստեղծելով արտոնյալ դաս և ուրույն մշակույթ: Առաջնորդների-քրմերի այդ դասը կոչվել է ariki կամ արիք-արիացիններ: Առաջին ճանապարհորդները , որոնք 18-րդ դարում այցելել են Զատկի կղզի, զարմանքով նկատում  էին, որ բնակչության մի մասը սպիտակամաշկ և շիկահեր են: Պոլինեզիացիները իրենց համարում էին հսկաների սերունդներ, որը ակամա հիշեցնում է   Խորենացու նկարագրությունը Հայկի մասին՝«Սա քաջ ու երեվելի հանդիսացավ հսկաների մեջ»: Որոշ գիտնականների կարծիքով պոլինեզիացիները սպիտակամաշկ, շիկահեր, երկար մորուքներով  կովկասոիդներ (արմենոիդ) էին, որոնք տիրապետում էին գրելու արվեստին և հրաշալի ծովագնացներ էին:  Պոլինեզիացիները տիրապետում էին ապշեցուցիչ աստղագիտական գիտելիքների, Զատկի կղզու արևմտյան մասում է գտնվում «աստղերին հետևելու քարանձավը», որը ըստ բնիկների վկայության հիմնական  աստղադիտարանն էր: Կարծում եմ կարիք չկա կրկնելու Հայաստանը որպես հնագույն  աստղագիտական կենտրոնի մասին բազմաթիվ գիտնականների կարծիքները: Զատկի կղզու առաջին քարոզիչների վկայությամբ, կղզու բնակիչների  տներում պահվում էին մարդկանց և կենդանիների փոքրիկ արձանիկներ: Պարզվում է, որ այդպիսի սովորություն կար նաև հեթանոսական Հայաստանում: Ըստ որում  պոլինեզիացիները իրենց այդ արձանները եղեգնյա փռոցներով փաթաթելու սովորություն  ունեին: Այդպիսի սովորություն կար և հեթանոսական Հայաստանում, ինչպես գրում է Խորենացին, Եդեսիայի հեթանոսական տաճարում մկրտելու ժամանակ «…մեհյանների դռները փակեցին և բագինի ու սյան վրա եղած պատկերները եղեգով պատեցին» (Մ.Խորենացի, Հայոց պատմություն 1997 թ․, էջ 149):

Որևէ տարածքի հնագույն բնակչության ազգային պատկանելիության մասին ճիշտ  եզրահանգումների համար խիստ կարևոր են այդ տարածքի հնագույն տեղանունները, քանի որ մարդկանց տեղաշարժերի ժամանակ վերաբնակիչները իրենց նոր բնակավայրը, գետերը, լճերը, լեռները անվանակոչում են նախորդ հայրենիքի անուներով: Հեղինակը բերում է բազմաթիվ տեղանունների օրինակներ, որոնք գրեթե նույնական են Հայկական Լեռնաշխարհի տեղանունների հետ, բերենք մի քանի օրինակներ.

Vahanga պոլինեզիական կղզանուն և Վահագն հին հայոց դիցանուն.

Nairai կղզանուն Պոլինեզիայում-Նաիրի Երկիր՝  Հայկական Լեռնաշխարհում.

Tonga կղզեխմբի անվանումը Արևմտյան Պոլինեզիայում-հայկական Տոնգա լեռնաբլուր

Պոնտական լեռնահամակարգում.

Marutea կղզանուն Պոլինեզիայում-Մարութա լեռ սասունի լեռներում.

Արաքս գետանունը

Rahi բառը թաիթերեն նշանակում է շատ, մեծաքանակ, առատ, վարար, այս բառը թե՛ իր ձևով, և թե՛ իմաստով նույնական է Արաքս գետանվան հնագույն Ռահ անվանը, քանի որ Արաքսը հայտնի է որպես ափերից դուրս եկող, վարար և անանցանելի: Այստեղից  նաև Ռահ հնագույն անվան ստուգաբանությունը-առատ, վարար: Նշված  Rahi բառի տարբեր վանկերի հնչյունափոխությունների արդյունքում  բացատրվում է նաև Արազ, երասխ անվանումները և նույնիսկ Ավեստայի համաշխարհային գետի Ռանգհա անվանումը:

Աստված բառի ստուգաբանությունը

Ինչպես հայտնի է, հայոց դիցարանում գոյություն է ունեցել Աստված անունով աստվածություն, որն այքան հին է, որ տարբեր հանգամանքների բերումով դադարել է հատուկ անուն լինելուց: Կան Աստված անվան տարբեր ստուգաբանություններ, որոնցից մեծ մասը համարում են փոխառություն այլ լեզուններից: Պոլինեզիական լեզվանյութի քննությունը ցույց  է տալիս, որ հնագույն Աստված բառի նախաձևը ռապանուերեն Atua/Etua – աստված իմաստով բառն է: Այս բառի զուգահեռն է հայերեն աստված բառը, որն Աճառյանը համարում  է փոխառություն փռյուգերենից:

Ստուգաբանելու համար Atua/Etua բառերը բաժանենք մասերի. Atu-a – աստու-ած, այսինքն ռապանուերեն  a վերջավորությունը համապատասխանում է հայերենի ա(ծ) վերջավորության հետ: Ռապանուերեն Atua աստված բառի At արմատը հայերենում պետք է ունենար Ատ-Աս- Ած, ինչպես որ ունենք  տատանել/սասանել/ծածանել:

Նույնը կատարելով Etua տարբերակի հետ, կտեսնենք որ այն էլ պետք է ունենար Էտ/Էս/Էծ տարբերակները: Այսպիսով  Atua/Etua – աստված բառերի արմատները  հայերենում տալիս են Ած/Էծ տարբերակները: Հայտնի է, որ Սյունիքի ժայռապատկերներում  Աստված հասկացողությունը գաղափարագրվում է այծի պատկերով:

Պարզվում է, որ հայերենում  աստված բառը մեր ձեռագրերում երբեք ամբողջովին չի գրվել, այլ միշտ հանդիպում է Ած, որը համարվում է աստված բառի կրճատ գրությունը:

Այնինչ պոլինեզիական  լեզվանյութը հուշում է, որ դա աստծո բնիկ նախնական անունն է կամ աստված բառի նախնական ելակետային արմատը:

Հետաքրքիր է, որ պոլինեզիան Atua/Etua բառերը հանդես են գալիս նաև Akua/Ekua տարբերակներով, իրենց Ak/Ek արմատներով, որոնց հայերեն տարբերակներն են ագ/էգ նույն աստված նշանակությամբ: Այսինքն հայերեն էգ բառը բացի իր ընդունված  իմաստից  ունի նաև Աստված իմաստը, որը արտաբերվում է Վանի մի երգում.

Էգ, բարեւ, այ էգ բարեւ,

Էգն արեւուն տանք բարեւ,

Տայ թագաւորին շատ արեւ,

Վահէ, Վահէ.

Այստեղ Էգ-ը համարվում է էգ=այգ=արև, այս դեպքում անհասկանալի է  «Էգն արեւուն տանք բարեւ» տողը: Օգտագործելով  պոլինեզերեն-հայերեն բառային ընդհանրություններից  ստուգաբանությունը՝

Աստուած, բարեւ, այ Աստուած բարեւ,

Աստուածն արեւուն տանք բարեւ,

Տայ թագաւորին շատ արեւ,

Վահէ, Վահէ.

Նույն սկուզբունքով ստուգաբանվում է խեթեր (հեթեր) բառը, այսինքն ատ/հատ/հաթ/խաթ և էտ/հետ/հեթ/խեթ  նշանակում է աստված, իսկ նրանց երկիրը աստվածների երկիր:

Հավաիկի

Պոլինեզիական ավանդությունների համաձայն նախնյաց առասպելական հայրենիքը կոչվում է Հավաիկի: Համընդհանուր նախահայրենիքի՝ Havaiki, Havaii, Avaiki, Havai, անունը սրբորեն փոխանցվել է սերնդե-սերունդ, այդ անունով են կոչել կղզիախմբի ամենախոշոր կղզին: Պոլինեզիական բանահյուսական աղբյուրները նշում են, որ շատ դեպքերում առաջնորդները բնակության համար փնտրում, գտնում էին այնպիսի տարածքներ, որոնք հիշեցնում էին նախկին առասպելական հայրենիքը՝  Հավաիկին, «Առաջնորդը ոտնատակ տվեց նոր երկրի սարերը, ձորերը, լճերրը, գետերը, մարգագետինները: Երբ նա տեսավ իր առջև այնպիսի վայրեր, որոնք հիշեցնում են Հավաիկին, նա տվեց նրանց անուններ իր հայրենիքի հիշատակին: …Այսպես նա միացրեց անցիալը ներկայի հետ …»:

Հավաիկի բառի ստուգուբանության համար բառը բաժանվում է Hava արմատի և iki ածանցի, վերջինս  ռապանուերենում  ունի փոքրացնող և փաղաքշական  նվազական իմաստ՝ ինչպես և հայերենում: Պարզվում է, որ Hava անվանումը  նույնական է տեղական դիցարանի գերագույն աստված Haua անվան հետ, որի զուգահեռը գտնում ենք շումերական սեպագիր արձանագրություններում  հիշատակվող Haia աստծոն: Այս երկու աստվածները նման են ոչ միայն անուններով, այլ նաև բնութագրերով և գործառույթներով՝ երկուսն էլ տիեզերական են: Իսկ քանի որ Էնկի- Հայա աստվածը նույնացվում է հայոց անվանադիր նախնի Հայկի հետ, նույնանում են նաև պոլինեզիան Haua և հայկական Հայկ աստվածները: Իսկ թե ինչ է նշանակում Haua աստծո անունը և ինչպես է կոչվել նախաստեղծ երկիրը (Հայկական լեռնաշխարհը), որը անշուշտ խիստ կարևոր և հետաքրքիր է, կիմանաք, կարդալով  քննարկվող գիրքը: Միայն կարող եմ կարճ բնութագրել  եզրակացությունը, որին հանգում է հեղինակը, այն խիստ կարևոր է  առաջին հերթին հայագիտության, ինչպես նաև ընդհանուր աշխարհաճանաչման համար. «Ահա թե որն է նախաստեղծ  Դրախտը այսօրվա քարտեզի վրա կղզու տեսքով որոնող ուսումնասիրողների սխալը. Դրախտը առաջնաստեղծ կղզին էր՝ Հաւաիկի/Հավիկ/Հաւք/Հայք/Հարք, որի շուրջը և որից հետո ծնվել ու հազարամյակներ հետո իրար են միացել բազմաթիվ կղզիներ՝ կազմելով մայր ցամաք, որտեղ Հայ (Ար-Ա.Հ.) աստվածը արարեց նախաստեղծ մարդուն»: Կարծում  եմ այս եզրակացությունը վերջին տարիների հայագիտության և ընդհանրապես աշխարհաճանաչողության  ամենախոշոր նվաճումն է:

                    Մարդ- թռչունի պաշտմունքի արմատները և իմաստը

Զատկի կղզու առանձնահատկություններից  մեկը մարդ-թռչունի (Tangata-Manu)                            պաշտմունքն է, որը գրեթե ոչ մի պոլինեզիան կղզում չի հանդիպում:  Tangata-Manu անվան առաջին բաղադրիչը նշանակում է մարդ, երկրորդը՝ թռչուն:
Պոլինեզիական Haua գերագույն աստծո անունը նշանակում է նաև թռչուն կամ հայերեն  հավ, եթե Manu բառը փոխարինում ենք Haua կամ հավ նույնական բառով, կստանանք մարդ-հավ կամ հավամարդ, որից էլ Հայամարդ, այսինքն առեղծվածային մարդ-թռչունի պաշտմունքը հենց Հայամարդու պաշտմունքն է:

Հայամարդը մէզ ծանոթ է իրանական դիցաբանության մեջ մարդկության  նախահայրը, առաջին մահկանացուն: Բնիկ հայերեն հաւ արմատը «թռչուն» իմաստից բացի ունի նաև պապ, հայր, նախահայր իմաստը: Արդյունքում ունենում ենք Հաւ(ա)-մարդ=Հայ(ա)-մարդ=նախահայր մարդ: Որտեղիգ էլ իրանական համարվող Հայամարդու պաշտմունքը իրականում բնիկ հայկական երեվույթ է, և բոլոր թռչնագլուխ աստվածները անմիջական կապ ունեն Հայ աստծո պաշտմունքի հետ:

Այժմ հսկա արձանների մասին, որոնք մեծ քանակությամբ տեղադրված են Զատկի կղզում: Այս արձանները կոչվում են moai, որը նշանակում է «արձան»: Պարզվում է, որ բառի moa արմատը նշանակում է նաև ընտանի թռչուն, հավ, որով էլ այն անմիջականորեն կապվում է մարդ թռչունի կամ Հայամարդու հետ: Այսինքն Զատկի կղզու հսկա արձանները պատկերում են բնիկների նախնիներին՝ Հայամարդուն: Իսկ ինչ վերաբերվում է արձանների հսկայակերպ լինելուն, հիշենք, որ պոլինեզիացիները իրենց համարում էին հսկաների սերունդներ, բացի այդ  չմոռանանք,  որ Հայ  նշանակում է նաև հսկայ:  Նախնյաց  պատկերներով  արձաններ կանգնեցնելու սովորությունը պահպանվում էր նաև բնիկների նախահայրենիքում՝ Հայաստանում, որի մասին վկայում է Խորենացին. «Բայց այն արձանները, որ Վաղարշակը  շինել տվեց իր նախնիքների պատկերներով…»:

Արա

Պոլինեզիան բարդ ու հարուստ դիցարանը գլխավորում են 4 գերագույն աստվածները, որոնցից մեկն է Oro (Օրօ)-ն է: Հեղինակը ցույց է տալիս, որ Oro-ն նույն հայկական Արան է, որը նույնական է և իր անունով և իր բնութագրերով:

Ցանկացած երկրի տեղանունների մեջ շատ մեծ դեր ունեն հատկապես լեռնանունները, որոնք հաճախ կրկնում են եկվորների նախահայրենիքի լեռնանուններին: Պարզվում  է, որ Զատկի կղզին  այս առումով ուղղակի հազվագյուտ է, որովհետև այստեղ հանդիպող լեռնանունները կարծես թե կրկնությունը լինեն Հայքի հիմնական լեռնանունների: Պատկերացնում ե՞ք, զատկի կղզում են գտնվում Արարատ, Արայի լեռ, Արագած սարերը, որոնք ինչպես Հայքում, հիմնական հրաբխային լեռնազանգվածներն են կազմում: Համոզվելու համար պտույտ մը Զատկի կղզում: Նախ պետք է նշել, որ Զատկի կղզին իր երկրաբանական կառուցվածքով գրեթե նույնական է Հայքի հետ, երկուսն էլ  հրաբխային ծագում ունեն և համեմատաբար երիտասարդ ռելիեֆ: Զատկի կղզու լեռնագագաթներից մեկը Terevaka (Տերևակա) լեռն է, որի ամենաբարձր խառնարանը կոչվում է  Rano Aroi (Լեռն Արոյի), այս լեռնանունը նույնանում է հին հայկական աղբյուրներում  հիշատակվող  Արայի լեռ հրաբխային խոշոր զանգվածին:

Զատկի կղզու ամենանշանավոր լեռը կոչվում է Rano Kao: Այն հսկա հրաբխային զանգված է, որի խառնարանի ծովահայաց կողմում է գտնվում կղզու գլխավոր ծիսակենտրոնը՝  Orongo: Անունը կազմված է  Oro և ngo բաղադրամասերից: Առաջին բաղադրիչը համնկնում է պոլինեզիական դիցարանի Oro – Արա անվանը: Հաշվի առնելով, որ ng=g ստանում ենք Orongo- Orogo անունը, որն էլ o/a ձայնադարձով՝ Arago: Այս անունն էլ նույնանում է Արագած լեռնանվանը, որն էլ ստուգաբանվում է որպես «Արայի գահ»: Զարմանալիորեն գահ բառը ստուգաբանվում է հայկական վաղնջական լեզվով՝ ռապանուերենով, գոյություն ունի gaaha բառը, որը նշանակում է ճեղքվել, ջարդվել, մասերի բաժանվել: Այս gaaha բառը կազմված է երկու արմատից  gaa  և  ha, որի gaa արմատը նշանակում է ճեղքվել, կտոր կտոր լինել, իսկ ահա  ha բաղադրիչը պոլինեզյան գրեթե բոլոր լեզուներով նշանակում է չորս: Այժմ հասկանալի է դառնում, որ gaaha բառը նշանակում է 4 մասի բաժանվել: Իսկ հայտնի է, որ Արագածի գագաթը ունի 4 սուր կատարներ: Բնականաբար գահ բառի քառագագաթ իմաստը դադարել է գիտակցվել, մոռացության է ենթարկվել, տեղը զիճելով աթոռ, նստելատեղ իմաստներին:

Այսինքն գահ անունը տրվել է Արագածի քառագագաթ կատարին, այն նմանեցնելով  4 ոտքերի՝ իմա 4 գագաթների վրա հենված նստելատեղի՝ գահ, որի վրա նստում էր Արևը, կամ Արև աստվածը:

Rano Raraku,  այս լեռը նույնպես ներկայացնում է խոշոր հրաբխային զանգված, հսկա խառնարանով և լանջերին քարհանքներով, որտեղ կերտվում էին հսկայական արձանները՝ Հայամարդերը, և որոնց բավականին մեծ քանակություն տեղադրված են հենց այս լեռան շրջակայքում:

Լեռնանվան Raraku նախաձևից  պոլինեզյան լեզուներին բնորոշ  k/t համապատասխանության արդյունքում  ստանում ենք Rano Raraku= Rano Raratu, իսկ ա նախաձայնի հավելումով  Rano Araratu` հայերեն Լեառն Արարատ(ու):

Ներկայացնել  ամբողջ գիրքը մի վերլուծական հոդվածում, այն էլ այնպիսի մի գիրք, որը հագեցած է խորը, նրբագույն և տրամաբանական ստուգաբանություններով  ու վերլուծություններով,  գրեթե անհնար է, այդ պատճառով էլ մենք այստեղ կանգ կառնենք և փորձենք ներկայագնել հեղինակի վերջնական եզրակացությունները:

Գրքում  ներկայացված նյութերը հաստատում  և ապացուցում են.

• Պոլինեզյան լեզուների և հայերենի միջև բացահայտված դիցաբանական, տեղանվանական, բառային, քերականական և այլ արտալեզվական ընդհանրությունները բավարար հիմք են տալիս պոլինեզիացիների առասպելական նախահայրենիքը Հայկական լեռնաշխարհում տեղադրելու համար, այսինքն Հայկական լեռնաշխարհն այն ելակետային տարածքն է, որտեղից պոլինեզիացիների նախահայրերը ճանապարհվել են «ծագող Արևին ընդհառաջ»:
• Հիմնական բառապաշարի և քերականության՝ որակ կազմող ընդհանրությունները, երկու լեզուների կառուցվածքների ներքին օրինաչափությունների ու զարգացման միտումների նույնությունը վկայում են, որ պոլինեզիան լեզուներից ամենապահպանողականը՝ ռապանուերենը, վաղնջական հայերենն է, այսինքն,  ռապանուերենը հայերենի համար ուղղակի սկզբնաղբյուրի արժեք է ներկայացնում:
• Դրախտը առաջնաստեղծ կղզին էր՝ Հաւաիկի/Հավիկ/Հաւք/Հայք/Հարք, որի շուրջը և որից հետո ծնվել ու հազարամյակներ հետո իրար են միացել բազմաթիվ կղզիներ՝ կազմելով մայր ցամաք, որտեղ Հայ աստվածը արարեց նախաստեղծ մարդուն»: Առաջնաստեղծ ցամաքը կամ աշխարհածնության կենտրոնը Հայկական լեռնաշխարհն է:

Իսկ այժմ, թե ինչը ստիպեց  գրել այս վերլուծականը. Հարգելի Հայ ընթերցող, սա մի հրաշալի գիրք է, որը կարդացվում է ամենաբարձր աստիճանի կլանվածությամբ: Գիրքը հրատարակվել է 2015-ին, արդեն մեկ տարի է անցել և ցավոք գրեթե ոչ մի արձագանք չկա: Միթե՞ Հայաստանում  չկա որևէ հայագետ, որ իր կարծիքը հայտնի այսքան կարևոր հայագիտական գրքի մասին: Իսկ գուցե մեր հայագետներին հայագիտությունը այլևս չի՞ հետաքրքրում: Խոսքը գնում է վաղնջական հայերենի մասին, որի տարիքը գնահատվում է 40-50 հազար տարի, շնորհիվ այս ուսումնասիրության  հնարավոր է դառնում հասկանալ ու ստուգաբանել  հայերեն բազմաթիվ բառեր, տեղանուններ, դիցանուններ, ցույց է տրվում, որ բազմաթիվ փոխառություններ հայտարարված բառեր՝ բուն հայերեն են:

Կարծում եմ, որ այս գիրքը ոչ միայն ցանկացած հայագետի համար պետք է դառնա ուսումնասիրման կարևոր տարածք, այլ այն պետք է ընդգրկել  բարձրագույն ուսումնական ծրագրերում որպես հնագույն հայերենի ձեռնարկ:

Արա Հովհաննեսյան
Հովհաննես Ազիզբեկյան