ՂԱԶԱՐԱՅ ՓԱՐՊԵՑՒՈՅ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ

ՂԱԶԱՐԱՅ ՓԱՐՊԵՑՒՈՅ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ

(PDF)

Ա. Սկիզբն առաջին գրոց պատմութեանն Հայոց, որում սկիզբն արարեալ պատմեաց ստուգիւ այրն երանելի Ագաթանգեղոս, սկսեալ ի մահուն Արտեւանայ յԱրտաշրէ յորդւոյ Սասանայ բռնաւոր Ստահրացւոյն. եւ զդարձ աշխարհիս Հայոց յանգիտութենէ կռապաշտութեան յաստուածգիտութեան ճշմարտութիւն ի ձեռն սրբոյ նահատակին Գրիգորիսի. որոյ անուն եւ զգիրսն անուանեալ կոչեն Գրիգորիսի: 2 Երկրորդ գրոց սկիզբն արարեալ պատմելոյ ի կարգէ առաջին գրոցն` զիրս բազմափոփոխս աշխարհիս Հայոց, զբարեաց եւ զչարեաց, զվարս եւ զգործս զարանց սրբոց եւ զպղծոց, զժամանակի պատերազմաց եւ զխաղաղութեան: 3 Պատմեալ զայս ամենայն Փոստոս ոմն Բուզանդացի, մինչեւ ցթագաւորութիւնն Արշակայ (որդւոյ Պապայ, որդւոյ Արշակայ), որդւոյ Տիրանայ. առ որով թագաւորութեամբ բաժանեալ աշխարհս Հայոց` պատառեցաւ յերկուս ծուէնս, ըստ աւրինակի հնացեալ ձորձոյ: 4 Եւ աւարտեալ աստանաւր զբան պատմութեան իւրոյ` մնացուցեալ հանգոյց. զոր անուանեալ կոչեն զանուն գրոցն Հայոց պատմութիւն:
5 Երրորդ Պատմութիւնս այս ի կարգէ նորին գրոց շարագրեալ տկարութեանս մերում. յոր հարկաւորեալ հրամանաւ իշխանաց եւ բանիւ սուրբ վարդապետաց` տուաք զանձինս յայսպիսի գործ կարեւոր, չիշխեցեալ ընդդիմանալ. յիշելով ի Սուրբ Գրոց զսպառնալիսն անհնազանդից որդւոցն եւ զորս գրէ ներողութիւն հնազանդից եւ հաւանելոց. կարել մի ըստ միոջէ զիրս եւ զգործս, զբազմայեղանակ դիպմունս Հայաստան աշխարհիս, բաժանմանց յերկուս թագաւորութիւնս. եւ ի վիճակէ բաժնոյ անաւրինացն արանց քաջաց, ի տոհմէ նախարարացն Հայոց, տալ զանձինս անհամարս ի նահատակութիւնս ի վերայ ուխտին սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ կիսոց համբերել կապանաց եւ բանդից վասն երկնաւոր յուսոյն բազմաժամանակ տեւողութեամբ. հեղուլ եւ քահանայից ընտրելոց Աստուծոյ եւ ճշմարտապէս հովուաց զարիւն ի պարանոցաց իւրեանց ի վերայ ընտրեալ բանաւոր հաւտին Քրիստոսի. եւ ոմանց յընկերակցաց նախարարացն եւ յայլ ազատ մարդկանէ` դառնալ յետս յուխտէ սրբութեանն եւ անշէջ յաւիտենից հրոյն լինել լուցկիք, պատրաստելոյն սատանայի եւ նորին արբանեկացն: 6 Եւ գրել զայս ամենայն մինչեւ ցաւր սկզբան մարզպանութեանն Հայոց Վահանայ Մամիկոնէից տեառն եւ մեծի զաւրավարին Հայոց եւ մարզպանի. եւ դադարեալ հանգուցից յայնմ տեղւոջ զբան վաստակոց պատմութեանցս այսոցիկ:
Բ. Ընդ բազում ճառս մատենից առաջնոցն պատմագրացն Հայոց անցի. յորոց ըստ յերկար ընթերցողութեան գտի ի նոցանէ զժամանակաց եւ զդարուց աշխարհիս Հայոց բազմադիմի յեղափոխութիւնս, յստոյգ եւ յանսխալ կարգաւորութենէ Առաջին գրոցն, զոր յարմարապէս պատմեալ ծանոյց մեզ երանելին Ագաթանգեղոս, այր բանիբուն գիտութեամբ եւ լի ամենայն հրահանգիւ, ստուգաբան ի կարգադրութիւն ճառից եւ յարմարագիր ի պատմութիւնս ասացուածի իւրոյ: 2Սա զնուազումն թագաւորութեան Արշակունւոյն Արտաւանայ եւ զզաւրանալն Ստահրացւոյն Արտաշրի որդւոյ Սասանայ` ստուգապէս յաւրինուածով կարգեալ դրոշմեաց. զքինախնդրութիւնն Խոսրովու եւ զտարակուսանս գոռոզացեալ Ստահրացւոյն. զխորհուրդն եւ զխոստմունսն գտողի հնարս յաղագս մահուն Խոսրովու. զխորամանկութեանն զմտածութիւնն Անակայ եւ զսպանումն ի նմանէ զնորուն Խոսրովու` նենգաւոր խաբէութեամբ. զմատնումն յայնմհետէ զաշխարհիս Հայոց ի ձեռս թագաւորութեան աւտարի. զփախուցանել դայեկացն զորդիս Խոսրովու յաւտարութիւն առ ի յապրումն. զհսկայաբար միւսանգամ զդարձն Տրդատայ եւ զյաղթող մարտիւ ունելն զիւրոյին զնախնեացն քաջաբար զթագաւորութիւնն. զդիմելն առ նա սրբոյն Գրիգորի` զհեշտ պաշտաման տենչիւ, զնահատակութիւն նորին սրբոյն, եւ թէ ո՛րպէս տարաւ անպատումն եւ անբաւ բազում չարչարանացն. զառաւելապէս աւգնականութիւնն Քրիստոսի, որ ցուցաւ ի վերայ սրբոյն, ի հիացումն դեռեւս մոլորեալ մարդկան. զհամբերութիւն տեւողութեանն այնչափ ամս ի վիրապին, ըստ կանխագէտ տնտեսութեանն վերնոյն, որ պահէր զնահատակն ի գործն Հայոց. զեկս սուրբ կուսանացն ի Հռովմայեցւոց քաղաքէն, եւ զհեղումն մարտիրոսական արեանն ի Վաղարշապատ քաղաքի,
1

յոռոգումն դալարութեան գաւսացելոց դիոց մարդկան. զելն սրբոյն Գրիգորի ի խոր վիրապէն, եւ զհանումն Հայաստան աշխարհիս ի խաւարէ անգիտութեանն յաստուածային արքայութեանն լոյս. զյորդորումն յայնմհետէ վարդապետութեան կենաց աշխարհիս Հայոց. զկտակս մկրտութեան լուսոյ, զոր Փրկիչն Քրիստոս ի ձեռն մեծի նահատակին Գրիգորի, բարեխաւսութեամբ եւ սուրբ կուսանացն, ծաւալեցոյց յաշխարհիս մերում. զշինութիւն եկեղեցեաց, զպայծառութիւն քահանայից, զխումբս բազմամբոխ ժողովրդոց ի տաւնս Փրկչին եւ ի ժողովմունս յիշատակաց սրբոց: 3 Զայս ամենայն, եւս առաւել քան զսոյն գիտութիւն, յիւրում հաստատուն եւ անսխալ կարգադրութիւնսն պատմեաց մեզ երանելի այրն Աստուծոյ սուրբն Ագաթանգեղոս:
Գ. Իսկ զհետ սորա, ըստ այլայլման իրաց եւ ժամանակաց եւ դիպելոյ աշխարհիս Հայոց բազմամբոխ դարուց, երբեմն խաղաղութեան եւ երբեմն սաստիկ եւ անբաւ շփոթմանց, միաբանութեան առ միմեանս եւ երկպառակութեամբ ճեղքելոյ ի միմեանց` կալ ոմանց ըստ աստուածային հրամանատուութեան ի հնազանդութիւն բնիկ իւրեանց Արշակունի թագաւորացն, եւ այլոց ծառայել կամաւ աւտար թագաւորացն` ի կորուստ անձանց եւ աշխարհիս. որք ի միաբանելն տեսանէին զԱստուծոյ աւգնականութիւնն յանձինս եւ յաշխարհս, եւ ի քակտելն եւ ի պառակտելն` զվնաս եւ զկորուստ յանձինս եւ յաշխարհս:
2 Որում երկրորդ գրոցն անուանեն զոմն պատմագիր, կոչեցեալ Փաւստոս Բուզանդացի. եւ վասն զի կարգելոցն առ ի նմանէ ի տեղիս ուրեք կարծեցին ոմանք բանք ինչ ոչ յարմարք եւ դիպողք, որպէս առաջնոյն ճշգրտաբանութիւն, Ագաթանգեղոսն կոչեցելոյ` յերկուացեալ հարկաւորին չասել զայնպիսի անպատշաճ կարգումն բիւզանդացւոյ ուսելոյ: 3Քանզի Բիւզանդիոսս այս փոքրիկ քաղաքիկ էր, յառաջագոյն շինեալ յառնէ ումեմնէ Բիւզաս անուն կոչեցելոյ, մերձակայ Թրակացւոց սահմանակցութեանն. զոր եւ ի գալն աստուածակամ հրամանով սրբոյն Կոստանդիանոսի ի վերայ անթիւ բազմութեանն Գթաց ի պատերազմ, եւ առ եզերբն Ղեկովբ գետոյ արարեալ զիւր զաւրու բանակատեղս, որ եւ աստուածային տեսչութեանն լինէր արժանի, աւրինակեալ նմա յայտնապէս յերկնից աստեղեայ լուսատեսիկ նշան կենսատու խաչին, բերելով շուրջ զինքեամբ ճառագայթից նշանագիրս, թէ «այսու յաղթեսցես». եւ նորա զարթուցեալ` յուսով երեւեցելոյ նմա սուրբ նշանին աւգնականութեան յաղթեալ վանէր զթշնամեացն բանակսն, եւ խնդիր փութապէս գիւտիս այսմ հոգացեալ` ճեպով զիւր մայրն զերանելին Հեղինէ յԵրուսաղէմ առաքէր: 4 Եւ թէ ո՛րպէս անդ ի ձեռն ջերմ խնդրոյ սրբոյ մարդոյն յայտնեցաւ կենաց փայտն` գիտէ ամենայն անձն, ի նորին գրոց տեղեկացեալ զգիւտ փրկութեան մերոյ:
5 Եւ ինքն թագաւորն եկեալ ի յառաջագրեալ քաղաքիկն, որ անուանեալ կոչէր Բիւզանդիոս, եւ տեսեալ զսքանչելատեսիլ զամրութիւն տեղւոյն, թէպէտ եւ ծանրագոյն եւ բազում աշխատութիւն ի տեղւոջն ցուցանիւր` ոչ ինչ վեհերէր վասն աւգտակարութեան կղզւոյն. վասն զի շրջափակեալ յամենայն կողմանց` ծովածիր էր տեղին, բայց խուն ինչ ցամաքայատակ ճանապարհ, առանց շրջագայութեանց ջրոցն, որ ելանէր յարեւմուտս կոյս կաղաքին: 6 Վաղվաղակի զձեռն ի գործ արկեալ` տայր հրաման հարթել զբարձրաբերձ զբլուրսն, որ ի ներքս ի կղզւոջն էին, եւ շինեալ քաղաք մեծապայծառ, զոր ըստ իւրում անուանակոչութեանն Կոստանդնուպաւլիս անուանէր, որ թարգմանի հայերէն` Կոստանդիանոսի քաղաք. զոր ոմանք ըստ հռովմայեցի բարբառոյն Պաղատն ասեն, որ թարգմանի արքունի: 7 Իսկ որ յառաջագոյն շինեալ Բիւզանդիոսն էր` է թաղ մի յեզեր նորին քաղաքի, որ մինչեւ ցայսաւր նորին անուամբ կոչի Բիւզանդիոս: 8 Եւ յայնմհետէ վտակք գիտութեան, որպէս ի թագաւորանիստ վայրի, յորդեալ բղխեն ի քաղաքէն. որպէս եւ յամենայն կողմանց յաշխարհէն Յունաց քաջ ուսեալքն անդ փութան հանդիսանալ, եւ մինչեւ ցայսաւր առաւելեալ տարածին յամենայն կողմանս նորա իմաստութեան վտակք:
9 Արդ յայնպիսումն քաղաքի եւ ի մէջ այնչափ բազմութեանն ուսելոյ վարժեալ այրն Փաւստոս այնպիսի ինչ արդեաւք անհաճոյս լսողաց բանս կարգէ՞ր ի պատմութեան իւրում: 10 Քա՛ւ եւ մի՛ լիցի: 11 Ուստի եւ անհաւատալի իմում տկարամտութեանս կարծեցեալ գործն` ասեմ, թէ գուցէ այլ ոք յանդուգն եւ անհրահանգ բանիւ լրբաբար ձեռն արկեալ յիւրն` գրեաց զինչ պէտս ըստ

ԹՈՒՂԹ 3
կամի. եւ կամ զի ուրուք անկարեալ դիպողս` այլաբանեալ վնասեաց, եւ անուամբ Փաւստոսին զիւրոյ յանդգնութեանն սխալանս համարեցաւ ծածկել. եւ այն յայտնի ցուցանի ամենայն հայեցողաց. քանզի են ոմանք ի Յոյնս, այլ մանաւանդ առաւել յԱսորիս, բազումք սպրդեցին գալ յայսպիսի յայրատութիւնս. արք տգէտք եւ յանդգունք գրեցին յինքեանց ճառս ընդունայնս եւ անպիտանաբանս եւ խառնեալ եդին ի գիրս գիտուն լսողաց. այլ ընտրող մտաց ճանաչի յայտնապէս գիտնոցն բանք եւ անմտացն շաղփաղփութիւնք:
Դ. Որում արթնամիտ խորհրդականութեամբ ուշադրեալ այսմ ամենայնի մտաւոր եւ քաջ այրն Վահան տէրն Մամիկոնէից, զաւրավարն Հայոց եւ մարզպանն, որ բազում եւ անհամար ուղղութեանց աշխարհիս Հայոց ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ եղեւ արարող, անձամբ եւ զայլս յորդորելով զբազումս: 2 Սա որպէս եւ այլ ամենայն բարւոյ իրաւք հոգացեալ զՀայաստան աշխարհի իրս` առաւել եւս զայս ի դէպ եւ պատշաճ համարեցաւ. ի մնացեալ տեղւոյ պատմութեան Երկրորդ գրոցն աճեցուցանել յառաջ եւ գրել յայնմհետէ զեղեալս յաշխարհիս Հայոց: 3Բազում զգուշութեամբ գրել եւ կարգել մի ըստ միոջէ զամենայն զհոգեւորացն զառաքինութիւնս եւ զարանց քաջաց զլաւութիւնն: 4 Որպէս զի զհոգեւորացն զբարի վարսն լուեալ բազմութեան ժողովրդոցն` նմանողք լինել ցանկասցին մարդիկ ճգնութեանց նոցա, եւ քաջքն լսելով զայլոց զգործսն յառաջագոյն քաջացելոցն` յաւելեալ յանձանց քաջութիւն` անուանի յիշատակ թողցեն զկնի իւրեանց` անձանց եւ ազգի: 5 Իսկ ծոյլքն եւ վատքն հայելով յանձինս եւ լսելով զայլոց զպարսաւանս` ի բարի նախանձն կրթեալք ջանասցին լաւանալ:
6 Ըստ այսմ աւրինակի զգուշացեալ ստիպեցուցանէ զմեզ տէրն Մամիկոնէից Վահան, զաւրավարն Հայոց եւ մարզպան. որոյ հասեալ հրաման առ իս Ղազար Փարպեցի. որ եւ սնեալ եւ ուսեալ առ ոտս առաքինակրաւն երանելւոյն Աղանայ, որ էր ազգաւ ի հոյակապ եւ յականաւոր տոհմէն Արծրունեաց, որդի Վասակայ, եղբաւր Տաճատայ եւ Գոտորզի: 7 Որ մինչդեռ էր ի տիս մանկութեանն, եւ այն ինչ դեռ տէգ մուրուացն ի վերայ գեղեցկատեսիլ վարդափթիթ ծնաւտիցն բուսանէր` ի բաց ընկեցեալ արհամարհէր զամենայն վայելս անցաւոր կենցաղոյս, եւ զերկնաթռիչ զճանապարհէն յաւիտենից բարութեանցն ընտրեալ հետեւիւր, կեցեալ յանապատս ընդ արս ընտիրս ի ճգնութիւնս մեծամեծս: 8 Զորոյ եւ ոչ բաւական ոք է բանիւ բովանդակել զանբաւ վարուցն զառն նահատակութիւնն. այլ այսքան միայն ասացեալ մնացուսցուք զբանս, որպէս թէ պատճառանաւք գոլով ի մարմնի` տքնութեամբ եւ պահաւք եւ անդադար աղաւթիւք զցայգ եւ զցերեկ միշտ հոգեւոր անսպառ վաստակաւք զանմարմնոցն զվերին զաւրացն բերէր յանձին զքաղաքավարութիւն. որ ոչ երբէք ի կեանս իւրում ընտրեաց ժամ աղաւթից. այլ զտիւ եւ զգիշեր անհանգիստ նմա ժամ աղաւթից էր, եւ կեցեալ այսպէս, մինչեւ առաւելեալ ծաղկէր հեր գլխոյն սպիտակն քան զխարտէշն, եւ կատարեալ զընթացս նահատակութեան իւրոյ` հանգչէր: 9 Եւ եդեալ ի մատրանն ի Հադամակերտի. որոյ յիշատակարանն ընդ անուանս վկայիցն սրբոց պատմեալ քարոզի մինչեւ ցայսաւր եւ յաւիտեան անուն սրբոյն` յամենայն եկեղեցիս Հայաստանեայց աշխարհիս, Վրաց եւ Աղուանից:
10 Եւ արդ` այսպէս հարկաւորեալ բռնադատեաց զտկարութիւնս մեր տէրն Մամիկոնէից Վահան, սպարապետն Հայոց եւ մարզպան, զձեռն արկանել ի գործ, որ ի վեր քան զկար գիտութեան մերոյ էր, քանզի էր քան զքան®
11 ® եւ պարտեալ եռանդեանն չարութիւնն` անդէն եւ անդ դադարեալ ցածնուն: 11 Այսպէս եւ բան հզաւրին Աստուծոյ վճարէ զամենայն զոր կամի. ցասուցեալ ըստ չարի մեր գործոց` խրատէ ողոքեալ. զբարի դարձ տեսանելով` ողորմի փութով:
Ե. Եւ արդ` յահագին այսպիսի մահուս զերծեալ անձինք շահաժողով ընչասիրացն եւ հասեալք եւեթ խնդրոյն տենչիցն, որում ուշ արարեալ բաղձան, մոռացեալ զվիշտսն` բերկրեալ աւգտիւքն զուարճանան: 2Իսկ ո՞րչափ եւս առաւել գտանիցին գանձուն յաւիտենից ժառանգաւորք` որք եւ զյաւրինուածս բանից ստուգապատում կարգեալ պատմագրեցին, չառնել մարդահաճութեան բանից յաւելուածս, ի ցրումն ոսկերաց, ըստ ասացածի սաղմոսերգին. այլ զգուշական երկիւղիւն ընդ բազմաց լայնածաւալս գիտնական բանի նաւեցին անվթար, ի սուրբ Հոգւոյն շնորհսն յուսով ապաւինեալք. ունեալով փոխանակ փայտամած տախտակացն` զհիմն ուղղափառ հաւատոյ, եւ փոխանակ ի նմա բազմայարմար կազմութեանն հնարիցն` զերրեակ

ինքնութեանն միութիւն զանբաժան սուրբ Երրորդութեանն: 3 Եւ զի նաւացն տախտակք առանց բազմաց սատարելոյ չհնարին լինել յանաւթ պիտանացու, քանի՞ եւս առաւել այսպիսի մեծ եւ հոգեւոր գործոյ ձեռնարկութիւն, ուր բազում կարեւոր պէտք էին առաքինի արանց աւգնականութեան: 4 Զի ոչ փոքր ինչ կասկած է` աներկիւղ այսպէս ումեք տալ զանձն յայսպիսի վաստակս, ուր պիտոյ են յարմարութիւնք բանից, որոշեալ կարգադրութիւնք ըստ հրամանի կանոնեալ գիտութեանն, բերել պատկառելով ստուգագրութիւն անպարսաւ յականջս իմաստասէր լսողաց. չյաւելուլ զանեղեալսն` յընդունայն աճմունս բանից. չնուազեցուցանել զեղեալսն եւ կարճակտուր պատմել բանիւք անփութութեամբ. այլ զբնաւն ողջախոհ զգուշութեամբ բերել ի յայտնութիւն: 5 Եւ վասն զի են աստ պէտք բազում երկիւղագին պատրաստութեան` արդ նպաստեալ իմում տկար խորհրդոյս` աղաչեմ, սատարեցէ՛ք ամենայն աղաւթասէր անձինք, ձերովք առ Աստուած խնդրուածովք աւգնականութեամբք: 6 Որովք արդարապատումն ճշգրտաբանեալ զեդեալ ի վեր քան զիս գործոյս հարկաւորութիւն` ընդ յորձանս մեծապատումն ծաւալացս նաւեալ մտաւոր ստուգաբանութեամբ` հասից բարեխաւսութեամբ սրբոց յանալէկոծ եւ յապահով նաւահանգիստն:
7 Աւրհնեալ է Աստուած:
ԴՐՈՒԱԳ Ա
Զ. Եւ ի բաժանելն զթագաւորութիւն Արշակունւոյն յերկուս, առ ի հնազանդեցուցանել զկողմն արեւմտից աշխարհիս Հայոց` թագաւորին Յունաց ընդ իշխանութեամբ իւրոյ տէրութեանն, եւ զկողմն արեւելից խոնարհեցուցանելով դառն եւ բռնաւոր ծառայութեամբ` արքային Պարսից` երթեալ այնուհետեւ նախարարքն Հայոց ի վիճակէ մասին արքային Պարսից` խնդրէին իւրեանց թագաւոր ըստ բնիկ նախնի կարգին յազգէն Արշակունեաց: 2 Եւ արքային Պարսից Շապհոյ կատարեալ զհայցուածս նոցա` շնորհէր նոցա թագաւոր Խոսրով անուն յազգէն Արշակունեաց:
3 Քանզի նախգոյն թագաւորն Հայոց Արշակ ունէր միահեծան զթագաւորութիւնն ի վերայ ամենայն աշխարհիս Հայոց: 4 Իբրեւ ետես, թէ խախտեալ քայքայեալ մատնեցաւ ի բաժանումն մեծ իշխանութիւն թագաւորութեան ազգին իւրեանց` մեծաւ տրտմութեամբ խռովեալ տարակուսէր յանձն իւր. տեսանէր նախ զանկանելն ընդ լծով ծառայութեան երկուց թագաւորաց զաշխարհս Հայոց. եւ դարձեալ` զմեծ մասն, զլաւն եւ զպիտանին եւ զարգաւանդն աշխարհիս Հայոց ունել ի բաժին արքային Պարսից. քանզի թէպէտեւ հասեալ բազում գաւառք այլ ի ժառանգութիւն մասին թագաւորին Յունաց` սակայն համեմատէին այն միայն Այրարատեան գաւառին: 5 Խորհուրդ բազմածուփ հանդերձ իւրովք սիրելեաւք ի մէջ առեալ թագաւորն Արշակ` մտայոյզ լինէր ի սիրտ իւր ասելով. «Թէպէտ երբէք մինչեւ ցայժմ կամ հակառակութեամբ կամ սիրով եղեալք մեք ընդ միմեանս` զգացուցեալ էր մեր նոցա գործով պատերազմի, որպէս եւ պարտ էր ճանաչել առն զփորձ միւսոյ եւս լաւագունի քան զինքն. եւ թէ խոնարհեալ դիպէաք ի սէր առ միմեանս` սակայն եղբայր լինէաք հաշուեալ նոցա, պատուով եւ գահակցութեամբ ըստ կրսերագոյն մասին, եւ ոչ բնաւ անկեալք ի բաժին` զանուն ծառայութեան ստացեալ կրէաք յանձինս: 6 Իսկ այժմ, յաղագս ցասուցանելոյ մեր եւ մերոց առաջնոցն զերկայնամիտ եւ զքաղցր Աստուած` մատնեալ անկաք ի ստրկութիւն, եւ խոնարհեալք յանարգութիւն` անողորմութեամբ գտեալք ի բաժանումն. այլ եւ զգեղեցիկ տեղիս հանգստի մերոյ եւ բնակութեան տեսաք ժառանգեալ ամբարհաւաճ եւ անաստուած ազգին Պարսկաց: 7 Վասն որոյ ընտրելագոյն լիցի ինձ թողուլ զանձկալի եւ զամենատենչ վայրս երկրիս Այրարատոյ, զբնիկ եւ զսեպհական տեղիս նախնեաց իմոց, եւ գնալ զկնի աղքատութեան եւ կեալ բաղձալի կարաւտանաւք` քան թէ սիրել զկենցաղս աշխարհիս, զոր իբրեւ թողլոց եմք ակամայ. եւ ընտրել զբնակութիւն մասին այսորիկ` քան բնակել անարգանաւք ի մէջ անաւրինաց եւ կեալ միշտ ցաւաւք մտաց զյերկար եւ կամ զկարճ կեանս անյայտ կենցաղոյս, եւ վախճանել անարգութեամբ, ըստ որում ոչ արժանի թագաւորական պատուոյ եւ շքեղութեան»:

ԹՈՒՂԹ 5
Է. Եւ խորհելով զայս ամենայն Արշակ թագաւորն ի միտս իւր` լքեալ մերժեալ թողոյր զբարի եւ զբնիկ ժառանգութիւն նախնեաց իւրոց, զգաւառն Այրարատու, զհոյակապն եւ զհռչակաւորն եւ զականաւորն. զամենաբոյսն, զամենաբուղխն, զամենալին, զամենագիւտն ի շահս եւ ի դարմանս մարդկային պիտոյիցս կենաց եւ վայելչութեան եւ սթափութեան. զդաշտս մեծատարածս եւ որսալիցս. զլերինս շուրջանակի գեղեցկանիստս եւ պարարտարաւտս, զհոծեալս էրէովքն կճղակաբաժնիւք եւ որոճայնովքն, եւ այլովք եւս բազմաւք ընդ նոսին: 2 Յորոց ի վերուստ ի կատարացն ջրոց հոսմունք, անկարաւտ ոռոգման արբոցանելով զդաշտս` մատակարարէ անբաւ բազմութեամբ յոստանն, կանամբք, արամբք եւ ընտանեաւք, զանպակասութիւն հացի եւ գինւոյ, զանուշահոտ զմեղրահամ քաղցրութիւն բանջարացն եւ զզանազանումն իւղաբուղխ սերմանցն: 3 Իսկ ի լանջակողմանսն կամ ի սարահարթ տեղիս սփռեալ, յոր դիպեցուցեալ զհայեցած նորոգատեսիլ մարդոց` հանդերձս ինչ եւ ոչ ծաղկաբոյս գոյնս կարծեցուցանեն սփռեալքս պարարտաբոյսք եւ պարարտ արաւտք պարարտահամք. որոց թանձրախիտ աճմունք խոտոցն զանթիւ արաւտականս ընդանի իշանց եւ զանհամբոյր բոյլս վայրենի էրէոցն յագեցուցեալ` թանձրաթաղանթս, առոգագաւակս, սոնքացեալս գիրութեամբ զբնաւ մարմինն ցուցանեն: 4 Իսկ սաստկաբուրումն անուշահոտ ծաղկանցն, որ զարանցն քաջաց որսասէր նետողացն եւ զհաւտարած բացաւթէգացն, ընձեռելով առողջութիւն` զաւրացուցանեն զզգայութիւն խելացն եւ նորոգեն: 5 Անդ գտանին եւ ազգի ազգի արմատք բուսոց ի պէտս աւգտակարութեան դեղոց, ըստ ճարտարագէտ ճանաչողութեան ստուգահմուտ բժշկացն յաւրինուածոցն, երագահաս ախտահալած սպեղանիք, եւ կամ արբմամբ` յերկարելոցն ի ցաւս պատահացուցանեն առողջութիւն:
6 Իսկ դաշտացն ամենալրութիւն զկամս աշխատասիրացն կորզելով յինքեանց իբրեւ բանիւ, եւ առլցեալ որ զինչ եւ է բարով` եւս առաւել փութանակի զդարձն առ ինքեանս հրաւիրեն միանգամայն: 7 Որք ոչ միայն երեւելութեամբն ցուցանեն, վերաբերեալ զշահաւորութիւն աւգտից մարդկան, այլ առաւել յորդորախոյզ աշխատողացն` զառ ընդ երկրաւ ծածկեալ աւգուտս ուսուցանեն, գանձել անձանց շահս եւ զվայելս այսր աշխարհիս ի մեծութիւն թագաւորաց եւ ի հաստատութիւն հարկահանաց, զոսկի եւ զպղինձ եւ զերկաթ եւ զպատուական քարինս. զոր ընկալեալ արուեստող ձեռաց` զարդարեն զթագաւորս մեծատեսիլ զարդեաւքն յաւրինուածովքն, զոր ի խոյրսն եւ ի թագսն եւ ի հանդերձսն յոսկէհուռս պաճուճեալս ընդելուզանեն: 8 Այլ եւ ածմամբ ջրոց` համածին անուշութիւնս մատուցանեն կերողացն զխորտկացն որոշութիւնս: 9 Նաեւ զարմատս եղէգնասեր բուսոցն ոչ ընդունայն սնուցանէ յինքեան ամենաբաղձ դաշտն Այրարատոյ, այլ եւ ի նմանէ ծնեալ որդունս, ի զարդ կարմրատեսիլ գունոց, ընծայէ աւգտասիրացն շահս եւ շքեղութիւնս: 10Եւս եւ գետոցն գնացք բազմակերպ ձկամբք մեծամեծաւք եւ փոքումբք, զանազանեալ համովք եւ այլ եւ այլ տեսովք` ուրախացուցեալ լցուցանէ զշնորհս ընչից եւ յագուրդ որովայնից ժրացելոցն եւ անվեհեր ջանացողացն:
11 Սնուցանէ յինքեան երկիրն ջրովք արուեստիւք եւ զառաւելութիւն հաւուցն յուրախութիւն եւ ի սթափումն որսատենչ ազատացն. զկրկջաձայն քաղցրաձայն առապարասէր վիմասոյզ սորամուտ երամս կաքաւացն եւ սալամբացն, եւ կամ զեղէգնաբնակ թփամուտ մացառաղաւղ պարարտամարմին զանուշահամ ազգ աքարացն վայրենեաց. այլ եւ զջրասուզակ մամռախնդիր խաւզակեր մեծանձունք եւ յաղթամարմինք հաւքն, փորն եւ թանձրն եւ սագն, եւ կամ այլ բազում եւ անհամար ցամաքայնոցն եւ ջրայնոցն ջոկք թռչնոցն: 12 Իսկ թակարդացն շրջափակութեամբք, երագազիւքն եւ գահողովքն, ելեալ ի յորս գունդք նախարարացն որդւովքն ազատացն. ուր ոմանք զհետ ցռուցն եւ այծեմանցն արշաւելով` զխիզախական զաղեղնաձայնն եւեթ բարբառիցին. եւ այլք զհետ բուլից եղջերուացն եւ եղանց ձիարձակ եղեալ` զգործ կորովաձիգ արանցն ցուցանեն. եւ կէսք սուսերաւք իբրեւ զմենամարտիկս` զսաստկանդամ երամս վարազացն գլորեցուցեալ սպանեն: 13 Եւ շատք ի մանր մանկանց նախարարաց որդւոցն դաստիարակաւք եւ ծառայիւք զայլ եւ այլ սեռս ի թռչնոցն որսացեալ բազայիւք` դարձեալ բերիցեն ի յաճումն ընթրեացն ուրախութեան. եւ այսպէս առլցեալք իւրաքանչիւր որսով` գնան ուրախացեալք:
14Որոց դէտ ակն կալեալ ըստ հանապազաւրեայ սովորութեան` ջրայոյզ ջրածուփ ձկնորսացն մանկունք, ընթացեալք ի յառաջս նախարարագունդ որերոյն` ձկունս ի յորսոյ եւ

բազմազան վայրենի հաւուց ձագս եւ կամ ձուս ի կղզեաց գետոյն բերեալ մատուցանեն ընծայս իշխանացն: 15 Յորոց ընկալեալ մասն ինչ նախարարացն ըստ կամի` պարգեւեն եւ նոքա ի յիւրեանց բերոցն ըստ առաւելապէս բաւականի ընծայաւորացն. եւ հասեալք լի ամենայն բարութեամբ յիւրաքանչիւր յապարանս` շնորհեն եւ անպարապիցն մնացելոցն ի տան` զամբիծսն, առաւելապէս եւ առ աւտարսն: 16 Եւ տեսանել է յամենեցուն ընթրիս, որպէս եւ շեղջակոյտս ինչ ի վերայ միմեանց, զէրէոցն բազմութիւն եւ զնոցուն գլխոց կարգմանց զառաջադրութիւն. յորոց ուրախացեալ բերկրին ձկնակերացն եւ մսակերացն անձինք. առաւել քան զխորտկաց անուշութեամբ` հոգեւոր ճաշակաւք, սաղմոսիւք եւ մարգարէական երգաւք աւրհնելով զպարգեւատուն Քրիստոս եւ զտուիչ եւ զլցուցիչ ամենայն բարութեանց:
Ը. Եւ արդ` զայսպիսի զըղձակերտ գաւառ, զչնաշխարհիկ եւ զամենալի ըստ տուչութեան ամենախնամ արարչին Աստուծոյ, զԱյրարատեան գաւառ, որ է գլուխ աշխարհիս Հայոց, զգաւառն համբաւատենչ, զգաւառն ամենալի, որ բերէ յինքեան զաւրինակ լիութեան, ըստ բանի Գրոյն, զերկրին Եգիպտացւոց եւ զդրախտին Աստուծոյ, եւ զբնիկ սեպհական կալուածի ազգին Արշակունեաց զքաղաքն Վաղարշապատ, զբնակութիւն ոստանի Արշակունի թագաւորացն, զբարձրաբերձ շինուածս անթիւ ապարանացն, զանյագ զամենալի դաշտացն զբերկրումն, զհրեշտակացոյց հիմնարկութիւնն սրբոյ տանն Աստուծոյ, մեծի եկեղեցւոյն կաթողիկէի, եւ զայնց վկայարանաց ճգնազգեցիկ երանելի կուսանացն. որոց գտեալք անարժան` ազգն Արշակունեաց յաղագս անարժան գործոց իւրեանց, ըստ բանի սրբոյ առն Աստուծոյ Ներսէսի` գտան եղեալք ընկեցիկք յերեսաց Աստուծոյ. մատնեցան ի բաժանումն թագաւորին Պարսից եւ Յունաց, որոց վիճակեալ երկոցունց զմեծ զաշխարհս Հայոց` բաժանեալ ծառայեցուցին:
2 Յաղագս որոյ յուղի անկեալ գնայր յԱյրարատեան գաւառէն որպէս ի գերութիւն Արշակ թագաւորն Հայոց. լաւ համարեցաւ երթալ զհետ սուղ սակաւ բաժնի յերկիրն հաւատացեալ, եւ կալ ի հնազանդութիւն Յունաց թագաւորին, քան թէ կալ ի փափուկ գաւառի այսպիսի վայելչութեանց, եւ տեսանել հանապազաւր զայպանումն հաւատոց, զթշնամանս սուրբ եկեղեցւոյ, զնախատինս, զոր կրելոց էին պաշտաւնեայք աստուածային ուխտին յանաւրինաց մոգուցն, զթեթեւութիւն իւրոյ ազգին եւ զթագաւորութեան` յամբարհաւաճ իշխանացն Պարսից տէրութեանն. ընտրելագոյն հաշուեալ անցուցանել զնուազ եւ զթուով ժամանակ կենցաղոյս այսորիկ քրիստոնէութեամբ ի խաղաղութեան, քան թէ սուտ փառաւք որպէս զարհամարհոտ կեցեալ աստ եւ վրիպեալ յաւիտենից կենացս` մատնիլ յայրումն անշէջ հրոյն յաւիտենից: 3 Եւ խորհելով զայս ամենայն` յանկարծակի ի միտս իւր լքեալ տարակուսեալ զբարի ժառանգութենէ զնախնեացն իւրոց` գնայր ի ծառայութիւն թագաւորին Յունաց:
Թ. Իսկ յետ ժամանակի ինչ անցելոյ` բերեալ ատելութիւն նախարարացն Հայոց, որ ընդ Պարսից իշխանութեամբն էին, ընդ թագաւորին իւրեանց Խոսրովու,- վասն երթալոյ տակաւին ի նուազումն թագաւորութեան յազգէն Արշակունեաց, յաղագս առաւելեալ ի նոսա գործոց իւրեանց չարաց, ըստ բանից սուրբ քահանայապետիցն առաջնոց եւ այլոց եւս բազում առաքինի արանց, որք անլուռ բերանով բողոք բարձեալ յանդիմանէին զանարժան գործս նոցա եւ զմատնումն ընդ լծով խիստ եւ անաւրէն ծառայութեանն Պարսից, եւ նախագոյն բարբառէին,- երթեալ այնուհետեւ առնէին բանսարկութիւնս առ Շապուհ արքայն Պարսից, եթէ «Խոսրով զինքն կարծեցուցանէ քեզ սիրելի եւ հնազանդ, եւ այս ամենայն ցուցականութիւն նորա առ քեզ` ստութեամբ եւ ոչ ստուգութեամբ. վասն զի գաղտ ուխտ իւր եւ խորհուրդ ընդ թագաւորին Յունաց է, եւ միշտ հրովարտակաւք եւ երթեւեկ պատգամաւորաւք խաւսի ընդ նմա ի խաղաղութիւն: 2 Բայց դուք որպէս իմանայք հատուցանել նմա ըստ նորա խաբէութեանն` զայն դուք ոչ իշխէք»: 3 Եւ կարծէին բանսարկուքն ըստ իւրեանց անմիտ խորհրդոցն` կորուսանել զնա, եւ անձանց եւ աշխարհի բարւոյ իմիք շինութեան լինել պատճառ. եւ ոչ գիտէին, եթէ տակաւին ի մաշումն եւ ի չար ծառայութիւն վասն մեղաց իւրեանց մատնեալ լինին յԱստուծոյ:
4 Իսկ զայն լուեալ խնդութեամբ եւ ախորժակ ունկնդրութեամբ Շապհոյ արքային Պարսից` հրաման տայր վաղվաղակի հրովարտակաւ զԽոսրով ի դուռն կոչել. եւ նորա չզգացեալ զբանսարկութիւն իշխանացն Հայոց` վաղվաղակի որպէս առ իւր իշխան եւ բարեկամ ի դուռն հասանէր: 5 Եւ Շապհոյ թշնամանեալ զնա պատուհասէր, այլ թերեւս եւ վասն յաւժարութեամբ

ԹՈՒՂԹ 7
մերժելոյ զնա ի թագաւորութենէն, եւ ոչ յանդիման կամեցեալ առնել զնա չարախաւսացն` վաղվաղակի մերժեալ ընկենոյր զԽոսրով յիշխանութենէ իւրոյ թագաւորութեանն, եւ ուխտէր` այլ եւս ոչ տեսանել զաշխարհն Հայոց, անդէն կալեալ յաշխարհին Պարսից պահէր: 6 Իսկ իբրեւ մերժեալ լինէր Խոսրով ի թագաւորութենէն` խնդրէին Հայք ընդ Շապուհ` ա՛յլ թագաւոր իւրեանց. եւ նա հաւանեալ թագաւորեցուցանէր նոցա զՎռամշապուհ զեղբայր նորին Խոսրովու, յազգէն Արշակունեաց. եւ թագաւորեցուցեալ զՎռամշապուհ` արձակէր ի Հայս:
Ժ. Ի ժամանակս սորա թագաւորութեանն տուաւ շնորհ հոգողութեան յամենախնամէն Աստուծոյ առն միում ճշմարտի` Մաշտոց անուն կոչեցելոյ, որ էր ի գաւառէն Տարունոյ, ի Հացեկաց գեղջէ, որդի առն, որում անուն էր Վարդան. ի տիս մանկութեան իւրոյ ուսեալ դպրութիւն զյոյն, զինուորեալ ի դուռն Հայոց արքային Խոսրովայ, կարգեալ յերամ մատենագիր արքունի դպրացն. վասն զի ասորի եւ յոյն գրով վճարէին յայնժամ զգործ թագաւորացն Հայոց` արքունի դպիրքն, զվճռոցն եւ զհրովարտակացն: 2 Եւ սպասաւորեալ անդ ամս կարգաւորապէս առանց եպերանաց, յետ այնորիկ տենչացեալ կարգի վանականութեան` երթայ ի վանս բազմութեան եղբարց, եւ ընկալեալ զկերպարանս վանականութեան` լինէր ընտիր յամենայնի եւ երեւելի. հրաժարէր յամենայն աշխարհազբաւս երկրաւոր զբաղմանց: 3 Ապա յանապատական կրաւնս փոխեալ` զարմանալի երեւէր եւ հռչակաւոր. եւ կայր յանապատս ի բազում տեղիս քարանձաւաց, մեծաւ առաքինութեամբ եւ խստամբեր վարիւք, բազում եւ այլ սուրբ վարուք կրաւնաւորաւք եւ աղաւթասէր եղբարբք, մինչեւ յամս հինգերորդ` արքային Հայոց Վռամշապհոյ եղբաւր Խոսրովու: 4 Եւ զայս թէ կամիցի ոք գիտել հաւաստեաւ` ի պատմութենէ զրոյց առն ցանկալի կորեան, աշակերտի նորին երանելւոյն Մաշտոցի, կարդացեալ տեղեկասցի զվարս կենաց նորա եւ զիւր հայերէն նշանագրացն, թէ ե՛րբ կամ ո՛ւր եւ կամ յո՛յր ուրուք ձեռն գտանէ, թագաւորին Հայոց Վռամշապհոյ ջերմեռանդն խնդրելով. զոր կարգեաց գրելով ճշմարտապէս յառաջագրեալ այրն հոգեւոր Կորիւն. ուստի եւ մեր բազում անգամ կարդալով տեղեկացեալ հաւաստեաւ:
5Եւ այսպէս բազմաժամանակեայ մտածութիւնն երանելւոյ առն Մաշտոցի ընկալեալ յամենախնամ մարդասիրէն Աստուծոյ` զաւրացոյց զնա հոգւով ողորմութեան իւրոյ: 6 Քանզի հոգացեալ յարաժամ տրտմէր երանելի այրն Մաշտոց, տեսանելով զմեծ ջանն եւ զառաւելապէս ծախս՛ մանկանցն Հայաստան աշխարհիս. որք բազում թոշակաւք եւ հեռագնաց ճանապարհաւք եւ բազմաժամանակեայ դեգերմամբք մաշէին զաւուրս իւրեանց ի դպրոցս ասորի գիտութեան: 7 Քանզի պաշտաւն եկեղեցւոյ եւ կարդացմունք գրոց ասորի ուսմամբ վարէին ի վանորայս եւ յեկեղեցիս հայաստան ժողովրդոցս. յորմէ ոչ ինչ էին կարող լսել եւ աւգտել ժողովուրդքն այսպիսի մեծ աշխարհի, եւ լինէր պաշտաւնէիցն աշխատութիւն եւ ժողովրդոցն անշահութիւն յանլրութենէ լեզուին ասորւոյ: 8 Զայս ի բազում ժամանակս զմտաւ ածեալ երանելի առն Մաշտոցի, եւ փղձկացեալ յանձն իւր, մանաւանդ թէ գոն նշանագիրք հայերէն լեզուոյս, որով հնար է` ինքեան ձայնիւ, եւ ոչ մուրացածոյ բարբառով, շահել զոգիս արանց եւ կանանց առ հասարակ յամենայն եկեղեցիս բազմութեանն: 9 Զաւրացեալ ի սուրբ Հոգւոյն յորդորմամբ եւ եկեալ առ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Սահակ` զեկուցանէր նմա զիւրոյ բազմաժամանակեայ մտածութեան զխնդիրն, եւ ընկալեալ ի նմանէ քաջալերութեան աւետիս, թէ «Զաւրացեալ պի՛նդ կաց, առեալ ընդ քեզ եւ այլ արս աւգնականս ի քահանայից` զոր ես պատուիրեմ. եւ ուր տկարանայք ի կարգել զհեգենայսն` բերեալ առ իս ուղղեմ զայն. քանզի յոյժ դիւրին է գիւտ իրացդ զոր հայցես: 10 Բայց նախ արժան է մեզ զգացուցանել թագաւորին զպէտս այսպիսի մեծ եւ կարեւոր խնդրոյ. վասն որոյ եւ քան զաւուրս ինչ յառաջ ոչ բազումս, առեալ բանք յեկեղեցւոջ յաղագս կարաւտութեան այդպիսի պիտոյից` ասացեալ է ուրումն ցարքայ, թէ տեսի նշանագիրս հայերէն առ ումեմն եպիսկոպոսի ի գեաւղ միում. եւ թագաւորն յիշէր զասացեալսն, քանզի եւ ինձ նա պատմեաց»:
11 Եւ մտեալ սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Սահակայ հանդերձ երանելեաւն Մաշտոցիւ առ թագաւորն Վռամշապուհ եւ իմացուցեալ նմա զպէտս իրացն` յիշեաց եւ ինքն թագաւորն զխաւսեցեալսն վանականին վասն նորին իրացն ընդ նմա, զոր եւ նորա պատմեալ ուրախացոյց: 12 Եւ նոցա լուեալ զայս ի թագաւորէն` փութացուցանէին զնա ասելով, թէ «Ճեպեա՛ յաղագս մեծ եւ աւգտաբեր աշխարհիս Հայոց գիւտիս այսորիկ` ի ժամանակս քո, որ շատ աւելի առ յապայսն

բերէ քեզ շահ, յիշատակ անմոռաց եւ աւգուտ երկնաւոր վայելից, քան զիշխանութիւն թագաւորութեանդ քո, եւ կամ որպէս յառաջ քան զքեզ նախնիքն քո էին յազգէն Արշակունեաց»: 13 Եւ թագաւորին լուեալ զայս եւ խնդալից եղեալ` ետ փառս Աստուծոյ, որ ի ժամանակս թագաւորութեան նորա զայսպիսի հոգեւոր կենաց փափաք ժառանգեաց յաշխարհիս Հայոց:
14 Վաղվաղակի ստիպով առաքեալ դեսպան զՎահրիճ ոմն անուն կոչեցեալ ի ծնողաց իւրոց հանդերձ հրովարտակաւ առ այր մի երէց Հաբէլ անուն, որոյ ասացեալ էր յառաջագոյն ցարքայ, որ եւ մերձաւոր էր առն բարեպաշտի Դանիէլի եպիսկոպոսի, առ որում նշանագիրքն հայերէն կային: 15Եւ երանելւոյն Հաբելի ընկալեալ զհրովարտակն ի Վահրիճէ եւ լուեալ զիրսն` փութանակի հասանէր առ սքանչելի եպիսկոպոսն Դանիէլ: 16 Եւ նախ անդէն ի նմին Դանիէլէ ինքն տեղեկանայր զկարգ նշանագրացն, եւ առեալ ի նմանէ առ թագաւորն եւ առ սուրբ հայրապետն Հայոց Սահակ եւ առ երանելին Մաշտոց հասուցանէր: 17 Իսկ արքային Հայոց սուրբ կաթողիկոսաւն Սահակաւ եւ երանելեաւն Մաշտոցիւ զնշանագիրսն ի Հաբէլէ` ուրախ լինէին:
18 Եւ այսպէս դիպեալ գիւտի նշանագրացն` ձեռն ի գործ արկանէր երանելին Մաշտոց, յերիւրելով զնա սուրբ հայրապետին Հայոց Սահակայ, դիւրահնար ճանապարհ ցուցանելով կարգադրութեան գրենոյս եւ հեգենային ուղղաձայնութեան. տալով նմա աւգնականս եւ այլ արս բանիբունս եւ մտացիս ի քահանայիցն Հայոց, որք էին սակաւ մի եւ նոքա, որպէս երանելին Մաշտոց, մերձաւորեալք ի յունարէն հեգենայինսն. որում առաջնոյն անուն էր Յոհան` ի գաւառէն Եկեղեաց, եւ երկրորդին Յովսէփ` ի Պաղանական տանէն, եւ երկրորդին Տէր` ի Խորձենոյ, եւ չորրորդին Մուշէ` ի Տարաւնոյ: 19 Որոց աւգնելով զաւրէր երանելին Մաշտոց, հանդիպեցուցանէր զհայերէն աթութայսն ըստ կարգման սիլովբայիցն Յունաց, ստէպ հարցմամբ եւ ուսանելով ի սուրբ կաթողիկոսէն Սահակայ զաթութայիցն գաղափար, ըստ անսայթաքութեան յունին: 20 Վասն զի ոչ լինէին բաւական ի վճարել անսխալ ուղղակի, առանց առաջնորդելոյ նոցա սրբոյ հայրապետին Սահակայ, որ յոյժ առլցեալ անցուցանէր վարժիւք զբազում գիտնովքն Յունաց, եղեալ կատարելապէս հմուտ երգողական տառիցն եւ հռետորական յորդասաց յայտնաբանութեան, եւս առաւել տեղեկացեալ փիլիսոփայական արուեստիցն ցուցանիւր:
21 Կարգեալ այնուհետեւ, Փրկչին առաջնորդութեամբ, զգիր գրենոյն հայերէնի եւ հելլենացին ուղղեալ յաւրինուածս` ցանկային կարգել դպրոցս եւ ուսուցանել բազմութիւն մանկտւոյ. քանզի ամենայն անձն յորդորեալ փափագէր յուսումն հայերէն գիտութեան, որպէս ի խաւարէն, յասորի տանջանացն, զերծեալք ի լոյս` խնդային: 22 Բայց տարակուսեալք կասէին յանչքութենէ Գրոց սրբոց. քանզի ոչ գոյին դեռ եւս հայերէն լսողութեամբ սուրբ կտակարանք եկեղեցւոյ: 23 Եւ երանելին Մաշտոց եւ որ ընդ նմա պատուական քահանայքն էին` ոչ զաւրէին համարձակել յայսպիսի սաստիկ եւ կարեւոր գործ, թարգմանել գիրս ի յոյն լեզուոյն ի հայ բարբառս. վասն զի ոչ ինչ էին այնպէս տեղեակ գիտնապէս հրահանգի յունարէն ուսմանն:
ԺԱ. Ապա ժողովեալ ամենայն աւագ քահանայք աշխարհին Հայոց հանդերձ երանելեաւն Մաշտոցիւ եւ ամենայն նախարարաւք աշխարհիս Հայոց եւ մեծամեծ տանուտերաւք առ թագաւորն Հայոց Վռամշապուհ, եւ հանդերձ թագաւորաւն սկսան աղաչել զսուրբ կաթողիկոսն Սահակ, արկանել զանձն յաշխատութիւն հոգեւոր եւ թարգմանել զաստուածաշունչ կտակարանս ի յոյն լեզուոյ ի հայ բարբառս: 2 Եւ դասք աւագ քահանայիցն ասէին ցսուրբ քահանայապետն, թէ «Մեք որ կամքս առաջի քո, հանդերձ երանելեաւն Մաշտոցիւ, զոր զարթոյց աստուածայինն շնորհ ի ցանկութիւն այս` կարգել զվաղընջուցն գրեալ շարագիրս տառիցն, զորս ոչ ուրուք էր հոգացեալ արկանել ի կիր, այլ ասորի մեծաջան եւ անաւգուտ ուսմամբքն աշխատեալք յոխորտ. յորոց բազմութիւնք ժողովրդոց ունայնք եւ թափուրք հրաժարեալք գնային յեկեղեցւոյն. եւ ուսուցիչքն հանելով յոգւոց եւ հառաչելով` զղջանային զսնոտի ջանն իւրեանց, յորում ոչ զոք յուսումնասէր ժողովելոցն տեսանէին աւգտեալ ի վարդապետութենէ հոգեւոր խրատուցն, որ է կերակուր եւ պարարումն իմաստնախնդիր անձանց. մինչեւ գտաւ գիր եւ աջողելով Քրիստոսի եկեալ յաճումն տակաւին զաւրանայ: 3 Համայն եւ զայս վաստակոյս կարգումն քոյին առաքինութեանդ գիտութեամբ եղիցի եւ կատարեա՛: 4 Արդ` որպէս եւ սուրբ նահատակն Քրիստոսի Գրիգորիոս պահեալ ի խոշտանգանսն անվնաս աջով հզաւրին` ի լուսաւորութիւն գիտութեան աշխարհիս Հայոց տուաւ` պահեալ շնորհեցաւ եւ քեզ, նորին

ԹՈՒՂԹ 9
շառաւեղի, վիճակ ժառանգութեան պայծառութեան պաշտամանս այսորիկ, սկիզբն առնել գործոյ մշակութեանս այսմիկ եւ լինել նմանող սուրբ նախնւոյն քում, որ յանգիտութենէ ի ճշմարիտ աստուածգիտութիւն առաջնորդեաց աշխարհիս Հայոց: 5 Արդ` եւ դու յանաւգուտ մուրողաբանութենէն ի ստոյգ հոգէշահ եւ եկեղեցազարդ բանաւորութիւնս առաջնորդեա բազում ժողովրդոց աշխարհիս մեծի, լնուլ զպակասութիւնս զայս, մնացեալ ի սուրբ նախնեացն քոց. զոր պահեաց քեզ Աստուած, զոր ոչ ումեք այլում ի Հայաստան աշխարհիս մարդկան գոյ հնար ձեռն արկանել յայդպիսի գործ մեծ: 6 Վասն զի եւ ոչ կարացաք հմուտ լինել եւ տեղեկանալ այդչափ արուեստաւոր ուսմանցդ, որպէս եւ քեզ տուաւ զաւրութիւն ճարտարութեան ի վերին աւգնականութենէն յաղագս քո առաքինասէր եւ պարկեշտ հոգւոյդ, որ նմանեալ ճշգրտապէս աւրինակեցեր ի քեզ զվարս երանելւոյ հաւր քո Ներսէսի»:
7 Եւ լուեալ զայս ամենայն բարեպաշտ կաթողիկոսն Հայոց սուրբն Սահակ ի թագաւորէն Հայոց Վռամշապհոյ եւ յերանելւոյն Մաշտոցէ եւ յամենայն ուխտէ քահանայիցն, եւս առաւել յաւագ տանուտերացն եւ յամենայն նախարարացն Հայոց` զուարճացաւ յոգի իւր, փառաւորելով զՓրկիչն ամենեցուն զտէր Յիսուս Քրիստոս: 8 Եւ կամաւոր յաւժարութեամբ ետ զանձն ի գործ, պանծացեալ յԱստուծոյ գործակցութիւնն, որ ետ նմա զայնպիսի շնորհս առաւելապէս գիտութեան. եւ անվեհեր ջանալով զցայգ եւ զցերեկ` թարգմանեաց զկտակարանս ամենայն, զխաւսեցեալս ճշմարիտ մարգարէիւք սուրբ Հոգւոյն, եւ հաստատեալ կնքեաց երջանիկ առաքելովքն զնորոց կտակարանացն զլուսաւոր եւ զկենսատուր քարոզութիւնս նովին Հոգւով:
9 Եւ տարեալ ի գլուխ սրբոյ հայրապետին Հայոց Սահակայ զգործ մեծ հոգեւոր վաստակոյն` կարգեցան վաղվաղակի յայնմհետէ դպրոցք հաւտին ուսմանց. բազմացան դասք գրչաց, ելեւելս առնելով զմիմեամբք. զարդարեցան պաշտամունք սուրբ եկեղեցւոյ. յորդորեցան բազմութիւնք արանց եւ կանանց ժողովրդոց ի տաւնս Փրկչին եւ ի ժողովս մարտիրոսաց: 10 Որ շահեալք լի հոգեւոր աւգտիւ` ընթանային խնդալիցք ի հաղորդմանէ մեծի խորհրդոյն, արձակեալք յիւրաքանչիւր ի տունս, մեծամեծք եւ տղայք, սաղմոսելով եւ կցորդս ասելով ընդ ամենայն տեղիս, ի հրապարակս եւ ի փողոցս եւ առտնին: 11 Պայծառացան եկեղեցիք. շուք առին վկայարանք սրբոց, միշտ ծաղկելով ի նոսա ուխտ կտակարանաց ընծայիւք. հանապազաբուղխ հոսէին վտակք յասողացն մեկնութեանց, որք զծածուկս մարգարէից բերելով ի յայտնութիւն` սեղանս ամենալիցս հոգեւոր խորտկաւք դնէին առաջի ամենայն ժողովրդեանն. յորոց ճաշակեալ իմաստախնդիրն մարդոց` քաղցրանայ ի քիմս նոցա, ըստ բանի սաղմոսերգին, բանք վարդապետութեան քան զխորիսխ մեղու: 12 Եւ զի միանգամայն իսկ ասացից ըստ բանի սուրբ մարգարէին Եսայեայ, թէ Լցաւ երկիրս ամենայն Հայոց գիտութեամբ Տեառն ի հոգեւոր վտակաց սուրբ հայրապետին Սահակայ, իբրեւ զջուրս բազումս որ ծածկեն զծովս: 13 Եւ շնորհիւ ամենախնամ Փրկչին Քրիստոսի կատարեալ այս ամենայն ի ժամանակս Վռամշապհոյ, ըստ յառաջագոյն գրելոց, եւ լուսաւորեալ աշխարհս Հայոց` եկաց յետ այսորիկ թագաւորն Վռամշապուհ ամս բազումս, եւ հասեալ ի յերկար ծերութիւն` վախճանեցաւ յանկողնի իւրում խաղաղական հանգստիւ յաշխարհիս Հայոց:
ԺԲ. Յետ այսորիկ մեռաւ եւ Շապուհ արքայն Պարսից, եւ թագաւորեաց Վռամ որդի նորա, որ էր Կրման արքայ. յորմէ խնդրեցին իւրեանց Հայք թագաւոր զնոյն միւսանգամ զԽոսրով զեղբայր Վռամշապհոյ, զոր յառաջնումն բանսարկութեամբ ետուն մերժել զնա Հայք` Շապհոյ արքային Պարսից ի թագաւորութենէ Հայոց: 2Եւ նորա կատարեալ զխնդիրս նոցա` թագաւորեցուցանէր դարձեալ զԽոսրով, զայր յոյժ ծեր: 3 Եւ եկեալ Խոսրով յաշխարհս Հայոց եւ կեցեալ ամիսս ութ` վախճանէր, առ հարսն յաւելեալ:
4 Եւ յետ մահուան Վռամայ արքային Պարսից թագաւորէր Յազկերտ եղբայր Վռամայ որդի Շապհոյ ի վերայ աշխարհին Պարսից: 5 Եւ ոչ կամեցեալ Յազկերտի թագաւորեցուցանել ի վերայ աշխարհիս Հայոց յազգէն Արշակունեաց` թագաւորեցուցանէր ի վերայ սոցա զիւր զորդին, որում անուն էր Շապուհ, ըստ անուան հաւր իւրոյ. խորհեալ չարաչար իմացմունս առնն ի միտս իւր. առաջին` զայս, եթէ աշխարհն Հայոց մեծ է եւ աւգտակար, սահմանակից եւ դրակից է Յունաց իշխանութեանն, ընդ որոյ ձեռամբ բազումք են հնազանդեալք յազգէն Արշակունեաց. որոց գուցէ գորովեալ առ միմեանս ազգացն, ըստ աւրինի եղբարց, որք ընդ մերով եւ ընդ Յունաց իշխանութեամբն են, եւ հաւանեալ երբէք սիրով ընդ միմեանս եւ եկեալք ի միաբանութիւն`

խաւսեսցին ի խաղաղութւին ընդ թագաւորին Յունաց, եւ ընդ նորա հնազանդութեամբ յաւժարեալք` ապստամբեսցին ի մէնջ: 6Եւ որպէս կալեալ է զմեզ բազում անգամ յաշխատութեան` առաւել եւս յաւելուածով նոցա` անհանգիստ առնիցեն զմեզ պատերազմաւ: 7 Եւ երկրորդ` զի յաւրինացս մեր աւտար են եւ ատեցողք, եւ միահաւան ունին զպաշտաւն նոցա եւ զաւրէնս: 8 Արդ` ի թագաւորել յազգէս մերմէ ի վերայ աշխարհին Հայոց` յամենայն այդպիսի կասկածանաց անհոգացեալ լինի թագաւորութիւնս մեր. եւ նոքա ցանկ երկիւղիւ եւ դողութեամբ ծառայեն մեզ եւ աւտարոտիս ինչ եւ վնասակարս ինչ ոչ խորհին: 9 Է զի եւ սովորութիւն առնուն յանկչել յաւրէնս մեր, հանապազ խաւսիւք ընդ միմեանս եւ ընդելական բարեկամութեամբ, ի զբաւսմունս որսոց եւ ի խաղս, որ լինին ի միջի նոցա. այլ եւ ամուսնութեանց տուրեւառիւք հաղորդեալք առ միմեանս` զատուցեալք այնուհետեւ որոշին ի սիրոյ նոցա եւ յաւրինացն:
10 Եւ սորա խորհելով զայս այսպէս` չգիտեր զբան սուրբ Հոգւոյն, որ ասէր, թէ Տէր ճանաչէ զխորհուրդս մարդկան, զի են ընդունայն: 11 Որ փութանակի եւ արդեամբք վճիռ ետուն գրեալքն` իրացն եղելոցն. քանզի չեւ եւս յերկարեալ ի թագաւորութեանն` մեռանէր Յազկերտ: 12 Ի նմին աւուր եւ զորդի նորին զՇապուհ, զոր ի տեղի Արշակունւոյն թագաւորեցոյց ի վերայ աշխարհիս` անդրէն ի դրանն մարդկանէ դաւով յարքունիքն սատակեցին: 13 Եւ յետ մահուանն Յազկերտի որդւոյ Շապհոյ թագաւորին Պարսից թագաւորեաց Վռամ որդի նորա ի վերայ աշխարհին Արեաց: 14 Եւ եկեալ իշխանք աշխարհին Հայոց առաջի Վռամայ արքային Պարսից, խնդրեցին իւրեանց թագաւոր յազգէն Արշակունեաց: 15 Եւ նա թագաւորեցոյց ի վերայ նոցա զԱրտաշէս որդի Վռամշապհոյ, յազգէ թագաւորացն Հայոց:
ԺԳ. Եւ էր Արտաշէս այր մանուկ եւ իգամոլ, եւ բազում անառակութեամբ վարէր զթագաւորութիւնն: 2 Եւ չկարացեալ այսպիսի զեղխ եւ մոլեկան վարուց թագաւորին Արտաշէսի տանել նախարարքն Հայոց` ժողովեցան միահամուռ առ մեծ քահանայապետն Հայոց առ սուրբն Սահակ, որ էր յազգէն Պարթեւաց, որդի սրբոյն Ներսէսի, եւ ասեն ցնա. «Ոչ եւս կարեմք այսպիսի անաւրէն եւ պիղծ գործոց թագաւորին համբերել. վասն զի լաւ համարիմք մեռանել` քան եթէ զայսպիսի գործ աղտեղութեան հանապազաւր տեսանել եւ լսել: 3 Այլ եւ մեծի պատուական եւ երկնաւոր խորհրդոյն հաղորդել ոչ կարեմք ի խղճէ մտաց, զաւր ամենայն տեսանելով զայսպիսի պղծագործութիւն, եւ լռել. քանզի ուսեալ եմք ի քէն եւ ի քոց նախնեացն վարդապետութենէ, թէ ոչ միայն որ գործենն պարտական են, այլ եւ որ յանձն առնուն: 4 Արդ` քեզ նախ պարտ է այսպիսի անհնարին աղէտից խնդրել հնարս եւ բառնալ ի միջոյ զայնպիսի ամբարշտեալ թագաւոր, որ այսպէս յայտնի իբրեւ զանհաւատ արհամարհանաւք առ ոտն հարկանէ զսրբութիւնն եւ աներկիւղ կամակարութեամբ գործէ զաղտեղի գիճութիւնս»:
5 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս սրբոյ քահանայապետին Հայոց Սահակայ ի նախարարացն Հայոց` պատասխանի տուեալ ասէ. «Իբրեւ ոչ եթէ նոր ինչ լսելով այսաւր ի ձէնջ, ճանաչեմ զասացեալսդ ձեր. արդ գիտեմ, զի զկծեալ սրտիւք խաւսիք զայսպիսի խաւսս: 6 Եւ ինձ անհնար է ասել, եթէ այլաբանք ինչ եւ ոչ ստուգութեամբ պատմին ասացեալքդ ի ձէնջ. բայց արդ` ո՛րպիսի հնարիւք ըստ արժանի հոգեւոր մարդկան պարտ է զելս իրացդ գտանել` զայն արժան է խորհել ամենեցուն եւ առնել»:
7 Եւ նոցա առ հասարակ պատասխանի տուեալ ասեն ցսուրբ կաթողիկոսն Սահակ, թէ «Մեք եւ ոչ մի ինչ ելս այլ եւ հնարս իրացն գտանել կարող եմք, բայց բողոքել թագաւորին Պարսից` ի բաց բառնալ ի թագաւորութենէ այտի, որում ինքն իսկ ինքեամբ չեղեւ արժանի ժառանգելոյ. այլ մեզ քան զայդ ո՛չ իմանալ ինչ է եւ ոչ առնել: 8 Այլ զքեզ աղաչեմք միաբանել այսմ խորհրդոյ մեզ. եւ չէ պարտ այսպիսի անսրբութեանց այլ եւ պղծութեանց գործոյ թագաւորին հաղորդ լինել»:
9 Իսկ սուրբ հոգեւոր կաթողիկոսն Հայոց Սահակ, իբրեւ լսէր զայս ամենայն ի նախարարացն Հայոց, եւ ստուգիւ ճանաչէր, եթէ ի նոյն միտս եւ ի նոյն խորհուրդս հաստատեալ են բովանդակ աւագանի աշխարհին` ի մեծ տրտմութիւն եւ յանմխիթար սուգ ընկղմեալ լինէր. եւ հեղեալ արտասուաց վտակս առաջի բազմութեան նախարարացն Հայոց` հրաժարէր առնել պատասխանի բանիցն մինչեւ յաւուրս բազումս: 10 Եւ արգելեալ զինքն ի սենեակ` ողբոց միայն եւ արտասուաց լսէին ձայնս, մերձեալ ի դուրս սենեկին. քանզի տեսանող ակամբ ի զաւրութենէ սուրբ Հոգւոյն տեսանէր այրն Աստուծոյ ի սպառ ի սպուռ զկործանումն աշխարհիս Հայոց: 11 Իսկ

ԹՈՒՂԹ 11
յետ բազում աւուրց համարձակեալ ոմանք յեպիսկոպոսաց, որք հանապազ պարապէին առ դուրս սրբոյն,- չկարացեալք եւ առ վայր մի տեւել յառատաբուղխ եւ ի շնորհալից վարդապետութենէ առնն, որ քաղցր էր ի ճաշակելիս խորհրդոց հոգեւոր եւ իմաստուն լսողաց, ըստ բանի մարգարէին Դաւթի, քան զխորիսխ մեղու,- եւ այլք ի պատուական երիցանց եւ ի սարկաւագաց, որք ի նորին ի սուրբ ուխտէ հայրապետին էին, եւ ոմանք յազատ աւագանւոյն Հայոց` համարձակեալ մտանէին ի ներքս եւ խաւսէին ընդ նմա բանիւք ողոքանաց: 12 Ընդ որս սփոփեալ սակաւ մի սուրբ քահանայապետն` ըստ հոգեւոր գիտութեան եւ խրատու, զոր միացեալ ունէր ի յինքեան ի մանկութենէ իւրմէ` լռեալ դադարէր առ վայր մի:
13 Իսկ յետ բազում աւուրց դարձեալ ժողովեալ առ նա միաբան ամենայն ազատագունդք աշխարհիս Հայոց, եւ զնոյն բանս երկրորդեալ առաջի սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց` խնդրէին ստիպով ի նմանէ եւ զնորա միաբանութիւնն ընդ ինքեանս: 14 Իսկ սուրբն իբրեւ տեսանէր, եթէ ոչ ինչ ամենեւիմբ են կասեալք յառաջին կամացն եւ խորհրդոցն,- վասն զի յաւելուած աւր ըստ աւրէ աղտեղի գործոց թագաւորին առաւել քան զառաւել աճեցուցանէր ի կորուստ անձին իւրոյ զմիաբանութիւն իշխանացն,- ձայն բարձեալ մեծագոյն ողբալով ասէր ցամենեսեան առ հասարակ. «Եթէ ես, ասէր, եթէ դուք իսկ, որպէս ուսեալք յԱստուծոյ խաւսիք հոգեւորապէս. եւ տարեալ վայր մի թերութեան առնն` արտասուաւք եւ թախանձեցուցանելով զամենողորմ զՓրկիչն մեր զտէր Յիսուս Քրիստոս` յաղագս գիւտի կորուսելոյն խնդրեցէ՛ք հնարս. զի ըստ աւազանի ծննդեանն, թէպէտ մեղաւոր է, սակայն եղբայր եւ մարմին մեր է. յիշելով զվարդապետութիւն սուրբ առաքելոյն Պաւղոսի, զոր աւանդեալ ուսոյց ձեզ հոգեւոր հայրն ձեր եւ քահանայապետն սուրբն Գրիգոր. Զի եթէ վշտանայ ինչ մի անդամն` ասէ, վշտանան ամենայն անդամք ընդ նմա. եւ եթէ փառաւորի մի անդամն` խնդան ամենայն անդամք ընդ նմա: 15 Յիշել պարտ է եւ զմտաւ ածել զվիշտսն եւ զնեղութիւնս, զբանդսն եւ զկապանս զսրբոյն Գրիգորի, զպաղատանս եւ զաղաւթս, զոր վասն ամենայն աշխարհիս փրկութեան խնդրեալ յԱստուծոյ եգիտ եւ զամենեսեան յանհաւատութենէ, շնորհիւ սուրբ Հոգւոյն, հաւատացեալս արար. զդիւաց մոլորութիւնս փախստական արարեալ հալածեաց ի ձէնջ. զճշմարիտ հաւատ սերմանեալ աստուածգիտութեան` ի միջի ձերում ծաղկեցոյց: 16 Եւ ձեզ ըստ նմին աւրինակի պարտ է ի վերայ մեղուցեալ անդամոյն խնդրել զողորմութիւն, եւ ոչ անաւրինաց մատնելով` ի ծաղր եւ յայպանումն տալ զսուրբ խորհուրդ հաւատոյս մերոյ: 17 Յիշեցէ՛ք զսուրբ հայրն իմ եւ զձեր եւ զվարդապետն, որ եւ զփոխեալն յանասնական բնութեանն կերպարանս, հառաչանաւք եւ անդադար խնդրուածովք զցայգ եւ զցերեկ ածեալ ի գութս զամենեցուն արարիչն Քրիստոս` ի նոյն հաստատեաց ի մարդկային բնութիւնս: 18Եւ դուք աշակերտեալք նորին հոգեւոր վարդապետիւք միաբանութեամբ առ հասարակ արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք զխնդրուածս եւ զարտասուս ի մէջ առեալ հաշտեցուցէ՛ք զամենահնարն Աստուած, որում հնարաւորն է ամենայն, եւ ոչ ինչ տկարանայ առաջի ահեղ հրամանաց զաւրութեան նորա. եւ նա վճարէ մարդասիրապէս` զոր ի յոյժ դժուարինս կարծեցեալ է մեզ. որ եւ ետ իսկ վճիռ միամիտ եւ անթերահաւատ խնդրողացն, ասելով անսուտն Աստուած, թէ Ուր իցեն երկու եւ երեք ժողովեալ յանուն իմ` ամենայն զոր ինչ եւ խնդրեսցեն ի Հաւրէ իմմէ` տացի նոցա: 19 Իսկ արդ` եթէ երկուցն եւ երիցն աներկմիտ խնդրողացն զամենայն հայցուածսն կատարէ Աստուած, ո՞րչափ եւս առաւել զայսչափ բազմութեան խնդիրսն շնորհէ Աստուած փութով, մանաւանդ թէ անձանձրոյթ եւս լինիցին խնդիրքն եւ ջերմ հառաչանաւք եւ անթերահաւատ յուսով. զիա՞րդ ոչ առաւել եւս քան զհայցուածսն մեծամեծ իրս վճարիցէ:
20 «Այլ վասն իմ որ ասէքդ, եթէ միաբանեա՛ ընդ մեզ` ինձ քաւ լիցի մատնիչ լինել ճշմարիտ հաւատոյն մերոյ եւ անհաւատից զիմ հաւտի զմոլորեալ ոչխարն մատնել յայպանումն: 21 Զի թէպէտ եւ մեղաւոր է, այլ դրոշմեալ է սուրբ աւազանին ծննդեամբ, հմուտ է փրկութեան խնդրոյն, լուեալ է զլուր քարոզութեան Աւետարանին կենաց: 22 Արդ` եթէ էր տանել առ բժիշկ առողջ զվիրաւոր եկեղեցւոյս իմոյ զոչխար` փութայի եւ ոչ յապաղէի. այլ յամենախտալից ատեան մատուցանել զիմ հիւանդացեալ հոգւոյ որդի ես ոչ երբէք առնում յանձնս: 23 Զի եթէ էր հաւատացեալ թագաւորի առաջի տանել զայսպիսի յանդիմանութիւն` թերեւս համարձակէի, յուսով գիւտի կորուսելոյն. այլ կշտամբել զհաւատացեալս յաղագս մեղաց առաջի անհաւատիցն`

ոչ հաւանիմ, որ հանապազ ուսուցիչ լեալ եմ բողոքոյն Պաւղոսի, որ ասէ. Իշխէ՞ ոք ի ձէնջ, եթէ իրք ինչ իցեն ընդ ընկերի իւրում` դատել առաջի անաւրինաց, եւ ոչ առաջի սրբոց. եթէ ո՞չ գիտէք, եթէ սուրբք զաշխարհս դատին. եւ եթէ ձեաւք դատի աշխարհ` ապա ոչ էք արժանի անարգ ատենից: 24 Ո՞չ գիտէք, եթէ զհրեշտակս դատիմք, թող թէ զերկրաւորս. զերկրաւոր ատեանս եթէ յանձն առնուք, զանարգս` եկեղեցւոյ դատաւոր նստուցանեմք. առ ամաւթոյ ձերոյ ասեմ: 25 Եւ այնպէս, ասէ, ո՞չ ոք գոյ իմաստուն ի ձեզ, որ կարիցէ իրաւունս ընտրել ի մէջ եղբաւր իւրոյ. այլ եղբայր ընդ եղբաւր դատի, եւ զայն ի մէջ անհաւատից: 26 Եւ արդ` որ ուսուցի զբազումս, զանձն իմ ընդէ՞ր ոչ ուսուցից: 27 Այլ ինձ լաւ լիցի մեռանել, քան եթէ զոք ի հաւատացելոց վասն անարժան գործոյ մատնել անաւրինաց: 28 Զի թէպէտ եւ իցէ պոռնիկ, այլ զկնիք հաւտին Քրիստոսի կրէ յանձին իւրում. գիճացեալ է մարմնով, այլ ոչ անհաւատ եւ հեթանոս. զեղխ, այլ ոչ կրակապաշտ. տկարացեալ է ի կանայս, այլ ոչ ծառայէ տարերց. միով ախտանայ ցաւով, այլ ոչ վարակեալ ամենայն ախտիւք իբրեւ զամբարիշտ: 29 Եւ զիա՞րդ զսակաւամեղն` ամենայնիւ ամբարշտելոցն մատնել խորհիցիմք ի սատակումն: 30 Քա՛ւ ձեզ, որդիք, մի՛ խորհիք զխորհուրդդ զայդ, եւ զբնիկ զձեր զտեարսդ, որպէս եւ ոմանք ի ձեր նախնեացն, կորուսանել մի՛ ջանայք»:
31 Զայս եւ առաւել եւս քան զսոյն բանս եւ խրատ բազում արտասուաւք եւ աղերսանաւք խաւսեցեալ անձանձրոյթ սրբոյ կաթողիկոսին ընդ աւագանին Հայոց` ոչ ինչ կարաց զնոսա յառաջին միաբանութենէն եւ ի խորհրդոյն, զոր հաստատեալ էին ի միտս իւրեանց, ի բաց դարձուցանել: 32 Քանզի եկեալ հասեալ էր ի վերայ նոցա նզովք սրբոյ առն Աստուծոյ Ներսէսի` անկանել նոցա ընդ լծով չար ծառայութեան հեթանոսաց, եւ ոչ դադարէր մինչեւ ի գլուխ զգործն հանէր: 33 Միաբանութեամբ պատասխանի արարեալ ամենեցուն քահանայապետին սրբոյ` ասացին, թէ «Փոխանակ զի ոչ լուար բանից մերոց, եւ ի միաբանութենէ մերմէ զանձն քո ի բաց մերժեցեր` գիտասջիր, զի որպէս եդեալ է ի մտի չթագաւորել սմա եւ այլ եւս ի վերայ մեր` խոստանամք չքահանայանալ եւ ոչ քեզ առ յերկարս ի վերայ աշխարհիս մերում»: 34 Եւ զայս այսպէս ասացեալ ամենայն աւագաց տանուտերանց աշխարհիս Հայոց առաջի հայրապետին Սահակայ` ելին զայրագնեալք ի խրատուէ սրբոյն, եւ այլ ոչ եւս կամեցան դառնալ առ երանելի քահանայապետն Սահակ. զի էր զնոսա շրջափակեալ եւ պաշարեալ անիծից երանելւոյ հայրապետին Ներսէսի, ի համաւրէն կորստեան խորհուրդս:
ԺԴ. Եւ այնուհետեւ միաբանեալ գնացին ի դուռնն, եւ երթեալք անդր յանդիման եղեն արքային Պարսից Վռամայ: 2 Ընդ որս էր եւ երէց մի Սուրմակ անուն ի գաւառէն Բզնունեաց, ի գեղջէն որ կոչի Արծկէ, ի տոհմէ քահանայից գաւառին մեկուսանայր. որոյ միաբանեալ ընդ նախարարսն Հայոց, ճեղքեալ ի խրատուէ սրբոյ հայրապետին Սահակայ` խաւսէր բանս անհանճարս եւ առաւել աղտեղիս քան զամենայն նախարարսն Հայոց զթագաւորէն Արտաշեսէ առաջի աւագորերոյն Պարսից. շնորհ առնելով նախարարացն Հայոց` յաղագս խոստանալոյ նմա ոմանց յաւագանւոյն Հայոց զաթոռ կաթողիկոսութեան աշխարհին Հայոց: 3 Եւ ծանուցեալ նախագոյն զպատճառս տրտնջոյն իւրեանց Սուրենայ եւ այլ աւագանւոյն Պարսից. քանզի Սուրէնն պահլաւ` էր ի ժամանակին յայնմիկ հազարապետ դրանն արքունի. եւ հանդերձ նովաւ եւ այլ մեծամեծաւք դրանն հասուցին զբանս ամբաստանութեանն առ Վռամ արքայն Պարսից:
4 Եւ լուեալ արքային Պարսից այնպիսի բողոք յազատանւոյն` ոչ թոյլ տայր նոցա խաւսել առ վայր մի առանց գալոյ ոսոխին ի դուռնն: 5 Վաղվաղակի դեսպան արարեալ զթագաւորէն Հայոց զԱրտաշեսէ` առ ինքն ճեպով գալ հրամայէր. գալ ընդ նմա գրէր եւ մեծի քահանայապետին Հայոց Սահակայ: 6 Եւ եկեալ նոցա ի դուռն` հարցանէր նախ առանձին արքայն Պարսից զթագաւորն Հայոց զԱրտաշէս, եթէ «Զի՞նչ են իրքդ, յաղագս որոյ ամբաստանեն զքէն նախարարքդ Հայոց»: 7 Եւ նորա պատասխանի տուեալ ասէր, եթէ «Ամենեւին ոչ գիտեմ, զի՛նչ խաւսին եւ չարախաւսեն դոքա զինէն. այլ որպէս սովոր են ի բնէ թշնամանել զտեարս իւրեանց` ըստ նմին աւրինակի եւ այժմ կամին կատարել զչար կամաց իւրեանց զխնդիրս. քանզի միշտ իշխանափոխք լեալ են եւ տիրատեացք»: 8 Եւ թագաւորն Արեաց Վռամ հրաման տայր` միայն ընդ միայն կոչել առ ինքն զսուրբ կաթողիկոսն Հայոց զՍահակ. քանզի մեծարէր զնա, նախ` վասն ազգականութեան առնն, եւ դարձեալ` զի առաջի անհաւատիցն յարգոյ եւ պատուական ցուցանէր զսուրբ ծառայս իւր Աստուած. եւ հարցեալ զերանելի կաթողիկոսն` կամէր լսել ի նմանէ զամենայն բանիցն զչարախաւսացն թագաւորացն Հայոց: 9 Իսկ նորա պատասխանի արարեալ ասէր, եթէ «Ոչ

ԹՈՒՂԹ 13
գիտեմ, զի՛նչ խաւսին նոքա զնմանէ. նոքին իսկ ասասցեն, եւ դուք լուարուք ի նոցանէ. եւ որպէս ասենն առաջի ձեր` յանձինս իւրեանց ընդունին զհատուցումն. զիս ինչ այդպիսի խնդիրս բանից մի՛ հարցանէք. զի ոչ ինչ լսելոց էք յինէն յաղագս չարախաւսութեանդ այդորիկ չար ինչ եւ կամ բարի»:
10 Ապա կոչէր առ ինքն թագաւորն Վռամ զՍուրէն պալհաւն, զիւր զհազարապետն, որ ազգակից եւ տոհմակից էր մեծի քահանայապետին Սահակայ, որպէս զի միաբանեալ եւ նա ընդ այլ նախարարսն Հայոց` վկայեսցէ չարախաւսութեան նոցա, եւ պատուեալ բազում պարգեւաւք եւ մեծապէս շքեղութեամբ դարձցի յիշխանութիւն կաթողիկոսութեան իւրոյ եւ յաշխարհ: 11 Եւ Սուրենայ բերեալ զպատգամն զարքայի առ երանելին Սահակ` խոստանայր նմա ըստ ասացածին Վռամայ շքեղութիւն մեծ եւ աւգուտ գտանել ի թագաւորէն: 12 «Թէ հաւանեալ, ասէ, կամաց նորա, տացես վկայութիւն նախարարացն Հայոց` մեծարեալ բազում պատուովք դառնաս յիշխանութիւնդ. ապա եթէ այլազգագոյն ինչ խորհիս յամառեալ` եւ զքո կաթողիկոսական տունն կորուսանես ի քէն եւ յիշխանութենէդ զոր ունիս` մերժեալ լինիս. եւ ես վասն զի ազգակից քո եմ` եւ զբարին քո կամիմ, եւ ոչ թեթեւութեամբ տամ քեզ այսպիսի սիրոյ խրատ»: 13 Եւ այսպիսի բանիւք ջանայր հաւանեցուցանել զսուրբ հայրապետն զՍահակ. քանզի կամէին բառնալ ի միջոյ զթագաւորութիւնն Հայոց:
14 Իսկ սուրբն եւ բնաւ իսկ յանձն ոչ առնոյր այսպիսի բանից` տալ վկայութիւն իշխանացն Հայոց. այլ հաստատեալ ի նոյն միտս` ասէր, եթէ «Ես զԱրտաշեսի զայդպիսի ինչ զվատթարութիւն ոչ գիտեմ, որով թէ արժան է ի ձէնջ դատելոյ եւ անարգանաց. զի թէպէտ եւ ըստ սրբասէր մերոց աւրինաց անարգանաց արժանի է եւ անգոսնելոյ, այլ ըստ հրամանի ձեր աղտեղասէր աւրինացդ` գովութեան արժանի է եւ մեծարանաց»:
15 Եւ լուեալ զայս պատասխանի Սուրենայ ի մեծ հայրապետէն Հայոց Սահակայ յիւրմէ տոհմակցէն, եւ պատմեալ թագաւորին Արեաց` ի ցասումն զայրացման գրգռեալ թագաւորն` հրաման տայ այնուհետեւ յանդիման բազմամբոխ ատենին հարցանել զնախարարսն Հայոց եւ զԱրտաշէս: 16 Եւ կուտեալ իշխանացն Հայոց բազում աղտեղաբանութիւնս եւ ազգի ազգի խաւսս անարժանութեան ի վերայ թագաւորին իւրեանց. քանզի ոչ եթէ ի նմա եղեալ զիրսն խաւսէին, այլ եւս յաւելուածովք ըստ աւրինի թշնամութեան կուտէին ի վերայ նորա բազում վնաս. որ թէպէտ եւ յուրաստ եղեալ Արտաշեսի, թէ չէ այդպէս` ոչ հաւատացին լսողքն, եդեալ զկամս իւրեանց` բառնալ ի միջոյ զթագաւորութիւնն յԱրշակունեաց ազգէն: 17 Մանաւանդ զի լուաւ թագաւորն Արեաց ամենայն աւագանեաւք դրանն ի դատախազացն Արտաշեսի, թէ բնաւ զի՞ իսկ եւս պիտոյ է թագաւոր. այլ իշխան պարսիկ ըստ ժամանակի եկեալ վերակացու լիցի մեզ, որ եւ զիւրաքանչիւր ուրուք ի մէնջ ծանուցեալ զհպատակութիւն եւ զանհպատակութիւն` ցուցցէ ձեզ:
18 Եւ լուեալ զայս Վռամայ հանդերձ աւագանւով դրանն` ոյժ ուրախանայր. եւ այնուհետեւ հրաման տայր վաղվաղակի ի բաց առնուլ զթագաւորութիւնն յԱրտաշեսէ. ընդ նմին եւ զտունն կաթողիկոսական ի սրբոյն Սահակայ` յարքունիս ունել, փոխանակ զի ոչ միաբանեցաւ տալ վկայութիւն ընդ նախարարսն Հայոց: 19 Եւ այսպէս վճարեալ` հրաման Պարսից թագաւորին ի գլուխ ելանէր: 20 Յայնմհետէ բարձաւ թագաւորութիւն յազգէն Արշակունեաց ի վեցերորդ ամի Արտաշեսի, ըստ բանի երանելւոյ առն Աստուծոյ մեծի քահանայապետին Ներսէսի, եւ անկաւ աշխարհս Հայոց ընդ լծով ծառայութեան անաւրէն իշխանութեան Պարսից: 21 Եւ առեալ գինս իշխանացն Հայոց ի թագաւորէն Պարսից, ընդ մատնութեանն Արտաշեսի, պատիւս եւ մեծութիւնս, նման արծաթոյն զոր առին ընդ Յովսեփայ եղբարքն, ընդ մատնութեանն իսմայէլացի վաճառականացն, եւ այսպէս հրաժարեալք ի դրանէ` եկին յաշխարհն իւրեանց:
ԺԵ. Եւ տանուտերացն Հայոց, որոց խոստացեալ էր զկաթողիկոսութիւնն Սուրմակայ արծկեցի երիցուն` նստուցին զնա յաթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց: 2 Որում, յետ սակաւ ինչ ժամանակի անցելոյ, ընդդիմացեալ ոմանց ի զաւրավար իշխանացն Հայոց` մերժեալ ընկեցին զնա յիշխանութենէ կաթողիկոսութեանն: 3 Եւ յայնմհետէ առաքեցաւ նախ ի Վռամայ արքայէն Պարսից յաշխարհս Հայոց մարզպան պարսիկ. եւ յայնմհետէ եղեն ի սպառ ի սպառ անկեալք ընդ լծով ծառայութեան անաւրէն ազգին Պարսից: 4 Եւ կատարեալ ել ի գլուխ բանն անիծից մեծի քահանայապետին Ներսէսի, զոր յաղագս առաւելապէս աճեցեալ աւր քան զաւր ի

թագաւորական տոհմին Արշակունեաց գործք անաւրէնութեան չարեացն, զոր կամակար համարձակութեամբ միշտ գործէին անամաւթեալք: 5 Մանաւանդ յորժամ ետես սուրբն Ներսէս եւ զմահն արդար, զոր հասոյցն նենգութեամբ Արշակ ի վերայ Գնելայ եղբաւրորդւոյն իւրոյ, եւ չկարացեալ հանդուրժել այնպիսի անաւրէն գործոց սուրբ այրն Աստուծոյ Ներսէս` զայրագնեալ սրտիւ, ըստ գրելոցն ի պատմութեան երկրորդումն, ի ճառին հնգետասաներորդի, ասաց, թէ «Փոխանակ զի յաճախեցեր ի չարիս մեծամեծս առաւել քան զհայրն քո Տիրան եւ քան զայլ նմանիսն քո, որք եղեն չարք եւ ամբարիշտք յազգէդ Արշակունեաց, եւ ոչ նմանեալ նախանձեցար լաւացն եւ առաքինի արանց եղելոց ի տոհմին քում, որոց ժառանգեալ զպատիւ թագաւորութեան հարց իւրեանց` առաւել եւս փութացան լինել ժառանգաւորք բարի գործոց արքայութեանն. այլ աւր քան զաւր աճեցուցեալ ի քեզ առանց պատկառանաց զամենայն պղծագործութիւնս լցեալ կատարեցեր. ի վերայ ամենայնի այդորիկ գտար պատճառս հեղման արդար արեան եղբաւրորդւոյն քո Գնելոյ. արդ եղիցիս դու հեղեալ յերկիր իբրեւ զջուր լուալեաց, եւ ի լարել աղեղան Բարձրելոյն տկարասջիր: 6 Եւ կործանումն, որ բերանով մարգարէին ասացաւ` հասցէ ի վերայ ձեր,եւ ըմպել ազգիդ Արշակունեաց զյետին բաժակն. արբջիք, արբեսջիք եւ կործանեսջիք, եւ այլ մի՛ հաստատեսջիք»: 7 Հանդերձ եւ այլ եւս ծանր եւ ահագին յաւելուածովք, զոր ասացեալ է սրբոյ քահանայապետին ի վերայ ազգին Արշակունեաց:
8Խնդրեցին այնուհետեւ իւրեանց նախարարքն Հայոց յարքունուստ կաթողիկոս, եւ թագաւորն Վռամ ետ նոցա զԲրքիշոյ զոմն անուն, այր յազգէ Ասորւոց. որ եկեալ յաշխարհն Հայոց իւրովք գաւառակցաւք, որք կէին լոյծ կրաւնիւք, եկեալք ընդ նմա յԱսորեստանէ, ըստ սովորութեան իւրեանց աշխարհին` տանտիկնաւք. եւ ոչ կէին ըստ սուրբ եւ ամբիծ կրաւնիցն, զոր եդեալ էր եւ կարգեալ յամենայն եկեղեցիս Հայոց` սրբոյ նահատակին Գրիգորի: 9 Եւ տաղտկացեալ մեծամեծ տանուտեարքն Հայոց եւ աւագ սեպուհքն եւ ամենայն ժողովրդոցն բազմութիւնք ընդ վարս մարդկան, որք եկեալ էին ընդ կաթողիկոսին Բրքիշոյի, որ ոչ հաւասարեալ հանգոյն էին կանոնի եւ վարդապետութեան հրեշտակակրաւն կարգաւորութեամբ սրբոյ նահատակին Գրիգորի, որով վարժեալ զամենեսեան սնոյց եւ հաստատեաց ըստ վերին քաղաքավարութեանն: 10 Առաւել եւս սուգ առեալ հեծէին անմխիթար սքանչելի քահանայք սուրբ եկեղեցւոյ, որ յառաքելանման աջոյ սուրբ հայրապետին Սահակայ ձեռնադրեալք էին: 11 Եւ չկարացեալք հանդուրժել առ ի յերկարս այսպիսի զեղխ եւ անարժան կարգի` խոտեալ մերժեցին զԲրքիշոյն ի քահանայապետութենէն Հայոց, ծանուցանելով թագաւորին Վռամայ, եթէ «Ոչ են կարգք սորա եւ վարք ըստ կարգի մերոյ աշխարհի ուսման. բայց ա՛յլ այր տուր մեզ առաջնորդ ըստ մերում բնիկ կարգիս, որ եղեալ վերակացու` կալցի հաստատուն զկարգ սուրբ եկեղեցւոյ»: 12 Եւ Վռամայ արքային հաւանեալ կամաւ խնդրոյն նոցա` տայր նոցա դարձեալ կաթողիկոս այլ ասորի, որում անուն էր Շամուէլ: 13 Որ եկեալ յաշխարհս Հայոց` կայր եւ նա նոյնպէս ըստ կրաւնիցն Բրքիշոյի, եւ սակաւ ինչ կացեալ ժամանակս` վախճանէր յաշխարհիս Հայոց:
ԺԶ. Եւ ապա ժողովեալ աւագ սեպուհեացն եւ բովանդակ բազմութեան ուխտին եկեղեցւոյ եւ ժողովրդոց ի միասին արանց եւ կանանց` ողբային զսուրբ եւ զանարատ եւ զառաքելաշնորհ վարդապետութիւնն, զոր սերմանեալ աճեցոյց ի նոսա սուրբն Գրիգորիոս եւ նորին զաւակքն, որք ուսուցին զճշմարիտ եւ զարդար ուսումն ամենայն լսողաց. զոր ինքեանք, նման երանելի առաքելոցն, ընկալան ոչ ի մարդկանէ եւ ոչ ի ձեռն մարդոյ, այլ յազդեցութենէ սուրբ Հոգւոյն շնորհաց: 2 Եւ դարձեալ ժողովեցան միահամուռ, եւ դիմեալք բուռն հարկանէին զոտից սրբոյ առն Աստուծոյ Սահակայ, աղերս թախանձանաց եւ բազմազեղ արտասուս արկեալ առաջի ճշմարիտ քահանայապետին եւ ասեն. «Մեղաք յերկինս եւ առաջի քո. թո՛ղ մեզ մեղուցելոցս եւ ձեւացո՛ զքեզ ըստ աւրինակի նախնւոյն քո բարեպաշտի սրբոյն Գրիգորի, որ ոչ յիշեաց զայնչափ տանջանս եւ զքերանս, զոր անցուցին ընդ նա նախնիքն մեր. այլ նմանեալ Արարչին ամենեցուն` հատոյց փոխարէնս բարի փոխանակ չարեացն, զոր հասուցին ի վերայ նորա, եւ ծանուցեալ եցոյց ամենայն բանիւ հաւանելոց նմա` վարս երկնաթռիչս եւ ճանապարհս աստուածագիւտս. եւ ուսոյց ամենեցունց ասել հանապազ. «Թո՛ղ մեզ զպարտիս մեր, ըստ մեր թողլոյ մերոց պարտապանաց»: 3 Արդ` որ եղեր դու անդադար վարդապետ մեր` զնորին փառաւորութիւն տպաւորեա՛ եւ դու ի քոյին անձնդ, զնոյն համբերութեան աւրինակ, եւ թո՛ղ մեզ զպարտիս մեր:

ԹՈՒՂԹ 15
4Եւ մեք ջանամք եւ խնդրեմք ի դրանէ` հաստատել զքեզ ի բնիկ հայրենի աթոռ կաթողիկոսութեան սուրբ եկեղեցւոյ, յորմէ լուսաւորեալ` տեսաք զայն անմատոյց արդարութեան արեգակն: 5 Եւ մի՛ խառնեսցի պղտոր ուսումն ընդ յստակ եւ ականակիտ վարդապետութիւն սրբոյ եւ առաքելանման հայրապետին Գրիգորի. քանզի ահա դեռ թուլացեալ մեղկի ի լոյծ առաջնորդաց կնիք աւանդոց անարատ քարոզութեան սրբոյն, եւ ահա կորնչիմք մեք եւ ծնեալք ի մէնջ զյաւիտենական կորուստ»:
6 Սոյնպէս եւ առաւել եւս քան զսոյն բանս աղաչանաց խաւսեալ միաբանութեամբ ամենայն բազմութեանն ի բազում աւուրս ընդ սրբոյն ի տուէ եւ ի գիշերի անդադար` ամենեւին ոչ կարէին խոնարհեցուցանել զմիտս առնն ճշմարտի ի բանս խանդաղատականս պաղատանաց իւրեանց: 7 Այլ խաղաղական պատասխանատուութեամբ ասէր ցամենեսեան, թէ Ես ոչ ուսայ յերկնաւոր Արարչէն եւ ի վարդապետէն Քրիստոսէ բարկանալ ումեք, որ եւ ի խաչին յաղագս խաչահանուացն աղաչէր զՀայր` չհամարել նոցա զմեղսն© Հա՛յր, թո՛ղ դոցա, զի ոչ գիտեն զի՛նչ գործեն. Տէ՛ր, մի՛ համարիր դոցա զայս մեղս. որ եւ մեզ ցանկ բողոքէ ասելով© Աւրհնեցէ՛ք զհալածիչս ձեր, բարի արարէք ատելեաց ձերոց: 8 Այլ քահանայանալ ի վերայ տիրանենգ եւ տիրասպան եւ մատնիչ ժողովրդոց ոչ կարեմ. քանզի սուրբ Հոգին, որ ծնաւ զմեզ վերստին սուրբ աւազանաւն, ժառանգակից լինել Քրիստոսի` նոյն ասաց երկնաքաղաքացի արամբն Պաւղոսիւ, թէ Մի՛ դատիք, զի մի՛ դատապարտեսջիք. եւ եթէ, Դուք որ կարողդ էք` զտկարութիւն տկարացն բարձէք. եւ դարձեալ ասէ, թէ Իմ են վրէժխնդրութիւնք, եւ ես հատուցից, ասէ Տէր: 9 Արդ` դուք ձեզէն գիտէք. եղէք վրէժխնդիր թագաւորին ձերոյ գործոց, եւ զայրացեալք նմա` զսուրբ հաւատ ուխտին մերոյ մատնեալ` ծաղր ետուք առնել անաւրինացն: 10 Ի՞ւ զիս արդեաւք ջանայցէք մխիթարել, եւ կամ ո՞ւմ թախանձեցուցանէք զիս քահանայանալ, որ զվիրաւոր ոչխար հաւտին Քրիստոսի տեսանեմ ոչ պատեալ, եւ ձիթով եւ գինւով աւծեալ զվէրսն եւ եդեալ ի վերայ գրաստու եւ տարեալ ի պանդոկի. այլ յաւշեալ յանխնայ եւ առաջի գիշակեր գազանաց ընկեցեալ յաւցտումն: 11 Երթա՛յք յինէն ի բաց, եւ թո՛յլ տուք ինձ ողբալ զընդհանուր կորուստ աշխարհիս Հայոց, զոր տեսանեմ աչաւք մտացս ի զաւրութենէ վերին ցուցակութեանն. մի՛ բռնադատէք մխիթարել զիս ի վերայ բեկման ժողովրդեան իմոյ: 12 Վասն զի զանցս աղէտիս այսորիկ յառաջ քան զձեռնադրելն զիս յեպիսկոպոսութիւն` եցոյց ինձ վերին կանխասացութիւն, գիտելութիւն յանուրջս, ըստ աւրինակի մարգարէական տեսլեանն, որ ցուցաւ սուրբ նահատակին Գրիգորի, գիտելութիւն իրաց առ ի յապայ եղելոցս: 13 Զոր եւ ձեզ պատմել այսաւր բռնադատիմ առ նեղել սրտի իմոյ, եւ ցուցանիմ անզգամ որպէս եւ սուրբ առաքեալն Աստուծոյ Պաւղոս, որ յաղագս սուտ առաքելոցն եւ անաւրէն մշակացն` գրեաց պարծելով առ Կորնթացիսն զիւր ճգնութեանցն զհանդէսն: 14 Արդ` ունկնդիր լերուք ինձ մտադիւրութեամբ ամենայն բազմութիւնք ժողովրդոց, եւ պատմեցից ձեզ:
ԺԷ. «Յառաջ քան զամս բազումս խորհուրդք անմխիթարք նեղէին զիս, անդադար զմտաւ ածելով եւ աղաչելով զԲարձրեալն` շնորհել ինձ արու որդի, որպէս եւ նախնեացն իմոց, որք յառաջ քան զիս էին ամուսնացեալք յաղագս որդէծնութեան: 2 Եւ արդ` վասն զի մատակարարումն հզաւրին առ իւրաքանչիւր ոք արդար է եւ ճանաչող առաւել քան եթէ զոր մեք իմանամք եւ խորհիմք. եւ էի ես ի մեծի հինգշաբաթոջն ի զատկի աղուհացիցն ի հսկման, հաղորդեալ ի ժամ երեկոյին պաշտաման` սրբոյ եւ մեղսաքաւիչ խորհրդոյ կենարարին, ճաշակեալ այլ բնաւ աւելի ինչ ոչ` բայց հաց եւ ջուր եւ աղ, ըստ կանոնելոյ մեծի եւ սուրբ ժողովոյն երեք հարիւր ութ եւ տասանցն, որք ի Նիկիացւոց քաղաքին այսպէս կանոնագրեալ հաստատեցին, զորոց կանոնադրութիւն կնքեալ սուրբ Հոգին սահմանեաց: 3 Եւ կատարեալ կանոն յերկարման առաջին գոբողայիցն, եւ դասք պաշտաւնէիցն ընդ նստելն, ծանր նիրհմամբ, ի սաստկութենէ բազմաւրեայ տքնութեանցն` որպէս կիսամեռք եղեն. որոց զաւուրս քառասնորդացն ուժգին պահաւք եւ անդադար աղաւթիւք զցայգ եւ զցերեկ հանեալ էր. եւ մանաւանդ ի մեծի շաբաթուն առաւել եւս յաւելուածով զնոյնս աճեցուցանել փութային, ուշադրեալք ուրախալից վաստակով հասանել վարձուցն հատուցման: 4 Եւ լոյս ճրագացն եւ կանթեղացն բորբոքեալ տոչորէր. եւ ընթերցողն կամաւ յերկարէր զկարդացմունսն, յաղագս սակաւ մի առնլոյ ոգի եւ բաւելոյ պաշտաւնէիցն առաջարկութեան կանոնին. մնային եւ ժողովրդոցն բազմութեան ժողովելոյ ըստ սովորութեանն ի պաշտաւն գիշերոյն. քանզի յորդոր կամաւորութեամբն փափաքէր իւրաքանչիւր ոք, այր եւ կին

առ հասարակ, ժամանել արթնութեամբ անձին փրկութեան: 5 Եւ ես նստէի մերձ առ սեղանն Աստուծոյ ի սուրբ եկեղեցւոջն Վաղարշապատ քաղաքի:
6 Տեսիլ սրբոյն Սահակայ Պարթեւի, զոր ետես ի Վաղարշապատ քաղաքի, յորժամ նստէր ի սուրբ եկեղեցւոջն ի վերայ բեմին մերձ ի սեղանն Աստուծոյ ի սուրբ կաթողիկէին: 7 Արդ` գրեսցուք զտեսիլն, որ են բանք Հաւր եւ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ:
8 «Եւ ահա յանկարծակի բացաւ հաստատութիւնն երկնից, ընդ որ ծագեաց լոյսն սաստիկ եւ ելից զամենայն երկիր: 9 Եւ կանգնեալ երեւեցաւ ինձ յերկրի բեմբ չորեքկուսի ամպեղէն, որոյ բարձրութիւնն հասանէր մինչեւ յերկինս, եւ լայնութիւնն տարածեալ լնոյր զամենայն երկիր: 10 Եւ ի վերայ բեմբին երեւէր տետրասկեղ յոսկւոյ սրբոյ` խորանարդ, ըստ արժանի սպասաւորութեան Տեառն, ծածկեալ յոյժ բարակ կտաւով սպիտակափայլ գունով: 11 Եւ ի վերայ խորանաձեւ ծածկութեանն` յայտնապէս նշան տէրունական խաչին երեւէր, որոյ երեւելութիւնն ոչ նիւթեղէն, այլ լուսեղէն ցուցանիւր: 12 Եւ յանկարծակի եղեւ շնչիւն խաղաղասիգ աւդոյ, եւ բացաւ փեղկ մի ծածկութի կտաւոյն. ընդ որ հայեցեալ տեսի, եւ ահա կայր ի վերայ բեմբին սեղան չորեքկուսի ականակապ, ի բազմագունի ականց պատուականաց ընդելուզեալ: 13 Եւ ի վերայ սեղանոյն կայր հաց մի սուրբ եւ ողկոյզ մի խաղողոյ, ըստ պատուականութեան խորհրդոյ երկնաւոր փրկութեան: 14 Եւ մերձ ի սուրբ խորհուրդն երեւէր ծառ մի ձիթենի վարսաւոր, պտղալից յոյժ, զորոյ ոչ կարէի առնուլ զչափ բարձրութեանն եւ զլայնութեանն. որոյ բերն էր բազմապտուղ եւ ատոք, եւ տեսիլն եւ գեղեցկութիւն` անպատում եւ սքանչելի: 15 Եւ որոշեալ չորք ոստք ձիթենւոյն` ի խոնարհ կողմ երկրի ձկտեալ մաւտէին. որոց երեք ոստք միաչափք եւ հասարակապտուղք երեւէին, եւ չորրորդն ի նոցանէ որպէս կիսաբաժին եւ նուազապտուղ ըստ երկայնաչափութեան երիցն երեւէին: 16 Եւ պտուղք չորեցունց ոստոցն ոչ ինչ բնաւ էին նմանք եւ կամ հաւասար պտղաբերութեան պտղաբոյծ ատոքութեանն այլ պտղոյ ձիթենւոյն, այլ նուազք առաւել թուով եւ վտիտք ատոքութեամբ, որպէս թէ ծնկեալք էին:
17 «Եւ ընդ ահեկէ բեմբին տեսի աթոռ մի բարձր չորեքկուսի, ծովագոյն սառնակերպ, եւ ծածկեալ թանձր կտաւով թխագունիւ: 18 Եւ վերացեալ կտաւն ի շնչմանէ քաղցր աւդոյն եկելոյ` տեսի, եւ ահա սկուտեղ արծաթի մեծ ի վերայ աթոռոյն: 19 Եւ ի վերայ սկտեղն կայր նափորտ մի բեհեզեայ ծալեալ եւ եդեալ, եւ առ նմին գունդ մի ոսկի բոլոր, եւ մագաղաթ հատուածաձեւ չորեքկուսի, գրեալ ի սկզբանն կարգս ինչ սակաւ` ոսկէտեսիլ գրով սքանչելապէս, իբր թէ ձեռամբ գրչի ճարտարի. եւ ի միջոյ կողման մագաղաթին, հեռի յոսկէգիր կարգացն, երեւէին այլ կարգք ինչ եղծեալք ջնջագիրք, որոց ոչ ինչ բնաւ երեւէր տեսիլ գրոյն եւ կամ կերպարան: 20 Եւ հուսկ յեզր մագաղաթին, հեռի ի ջնջագիր կարգացն, դարձեալ տեսանէի այլ եւս կարգ մի եւ կէս կարգի, գրեալ ոսկէգիր գրով առաւել սքանչելապէս, ըստ տեսոյ առաջին կարգացն գրելոց ի սկզբանն մագաղաթին: 21 Եւ կիսագիր կարգին մինչեւ ցմիջոց գրոյն` եւս առաւելագոյն էր ոսկւով, եւ այլն կարմրադեղով էր: 22 Եւ կային շուրջ զծնաւտիւք սկուտեղն անթիւ բազմութիւնք տղայոց արուաց, այլ սակաւ եւ իգաց. ամենեքեան պայծառացեալք լուսազգեստք էին: 23Բայց ճառագայթք փայլատակման պատմուճանաց նոցա` էր որ կարմրագոյն արձակէին նշոյլս, եւ էր որ այլ երփն երփն եւ գոյնս ազգի ազգիս երեւէր: 24 Եւ դէմք ամենեցուն ի սուրբ սեղանն հայէին, չդարձուցեալ բնաւ ուրեք զաչս իւրեանց ի խորհրդոյն փրկութեան:
25 «Եւ սկսաւ յանկարծակի սաստկապէս դղրդմամբ շարժել աթոռն: 26 Եւ զմանկտին, զոր տեսանէի ի տիս տղայութեան` առժամայն վաղվաղակի փոփոխեալք ի հասակ երիտասարդութեան` կատարեալք լինէին, եւ եղեալք թեւազգեցիկք` ի վեր ի սուրբ սեղանն, որ էր ընդելուզեալ ի բազմագունի ականց` թռուցեալ բնակէին եւ զՍուրբ Աստուածն երգէին: 27 Եւ համբարձեալ սուրբ սեղանն հանդերձ նաւքաւք ի վեր քան զբարձրութիւն հաստատութեան երկնից` ծածկէր: 28 Եւ այսպէս եղեալ աներեւոյթ` տեսիլն ամփոփէր. եւ ես ի մեծ զարհուրումն ընկղմեալ ափշէի:
29«Եւ ահա յանկարծակի կերպարան մարդոյ երեւէր ինձ յերկնից այր լուսեղէն, որոյ տեսութիւն սաստկութեան լուսոյն մռայլեցուցեալ ծածկէր զարեգականն զլոյս: 30 Եւ սլացեալ այրն հասանէր ուր եսն էի: 31 Եւ իմ առաւել եւս հիացմամբ ափշեալ ի փայլակնացայտ երեւմանէ առնն` անկայ վաղվաղակի դողալով ի վերայ երեսաց իմոց յերկիր. եւ նորա բուռն հարեալ

ԹՈՒՂԹ 17
կանգնեաց զիս եւ հաստատեալ կացոյց ի վերայ ոտից իմոց, եւ ասէ ցիս. «Քաջալերեա՛ց, զաւրացի՛ր եւ մի՛ երկնչիր. այլ հաստատեա՛ զսիրտ քո յանուն հզաւրին, որ արար զամենայն եւ եցոյց քեզ զմեծ խորհուրդ յառաջատես արարչութեան իւրոյ»: 32 Եւ իմ ուշաբերեալ զաւրացայ ի բանէ նորա եւ կանգնեալ կացի ի վերայ ոտից իմոց: 33 Եւ ասէ ցիս. «Վասն է՞ր ես տրտում, եւ կամ ընդէ՞ր զբաղմունք նանրութեան պղտորեն զմիտս քո եւ զյստակ խորհրդոց քոց: 34 Վասն զի անգիտական խորհրդովք յածեցուցեալ զմիտսդ` խռովէիր վասն չլինելոյ քեզ արու որդի. որ քաջածանաւթ էիր կամաց հզաւրին, որ գիտելութեամբ բաշխէ զիւրաքանչիւր աւգուտ, եւ ոչ զլացութեամբ խափանեալ արգելու յումեքէ զարժանն: 35 Եւ արդ` գթալով ի քեզ Բարձրեալն վասն սիրելոյ զքեզ` կամեցաւ հեռացուցանել ի քէն զայդպիսի ընդունայն մտածութիւնս, եւ մխիթարեաց զքեզ տեսլեամբդ այդուիկ, որ ցուցաւ քեզ յայտնութիւն մեծ, ոչ միայն յառաջիկայս, այլ եւ առ յապա ամենայն իրաց, որ լինելոց են մինչ ի վախճան աշխարհիս, ծանոյց քեզ եւ ամենայն հաւատացելոց ի բան նորա, որպէս ճշմարիտ նախնւոյն քում, առն Աստուծոյ սրբոյն Գրիգորի. իսկ քեզ մինչ ի կատարած աշխարհի որ ինչ միանգամ լինելոց է` եցոյց զամենայն: 36 Եւ արդ` լո՛ւր, եւ պատմեցից քեզ զմեկնութիւն մեծի յայտնութեանդ, որպէս ինձ հրամայեցաւ ի վերին զաւրութենէն` ծանուցանել քեզ զամենայն. եւ դու ունկնդիր եղեալ բազում զգուշութեամբ` գրեա՛ ի տախտակս սրտի քո անմոռաց. զոր եւ ի մագաղաթի դրոշմեալ թողցես հաւատացեալ ժողովրդոց զգուշութիւն անսխալ մինչեւ ի վախճան աշխարհի:
37 Մեկնութիւն տեսլեան սրբոյն Սահակայ ի հրեշտակէ Աստուծոյ. զոր եցոյց յայտնի ըստ իւրաքանչիւր գլխոց եւ միոյ միոյ տանց, վասն կենաց մարդկան եւ կատարածի աշխարհի: 38 Տեսիլ սրբոյն Սահակայ:
39 «Զբանալ հաստատութեան երկնից զոր տեսեր եւ զտարածել լուսոյն սաստիկ ընդ ամենայն երեսս երկրի. քանզի ահա ի գալստենէ կենարարի Որդւոյն Աստուծոյ բացեալ է դուռն շնորհի ողորմութեան նորա առ ամենեսեան, որ սիրեն զնա եւ պահեն զբան հրամանի նորա, յորս ծագեալ լուսաւորէ լոյս փառաց վարդապետութեան նորա: 40Եւ բեմբն չորեքկուսի կանգնեալ որ երեւեցաւ քեզ, բարձր յերկրէ մինչեւ յերկինս` հաւատն ճշմարտութեան է, որով վերանան արդարքն ի ծանրութենէ աշխարհիս կենաց ի թեթեւութիւն երկնից բնակութեանն: 41 Եւ զի ամպեղէն գունով երեւեցաւ բեմբն` վասն զի որ վերացաւ ամպով` նոյն գալոց է վերացուցանել ընդ իւր զարդարս, ուր բազում աւթեւանք են ի տան արքայութեանն Հաւր. զոր եւ դու տեղեկացեալ ուսար ի սուրբ Հոգւոյն, որ խաւսէր ընտիր արամբն Պաւղոսի, թէ Ամպովք յափշտակիմք ընդ առաջ Տեառն յաւդս: 42 Եւ տետրասկեղն ոսկի, որ ի վերայ բեմբին, զորով էր արկեալ մաքուր կտաւն բարակ, որով ծածկեալ էր սուրբ սեղանն եւ որ ի նմա խորհուրդն` գիտեա՛ եւ ծանի՛ր, զի ծածուկ եւ անյայտ է խորհուրդ աստուածային գիտութեանն, պատուականութեամբ եւ մաքրութեամբ` ըստ պատուականութեան մաքուր ոսկւոյն եւ լուսափայլ մաքրութեան կտաւոյն. յորոյ վերայ կանգնեալ նշան կենդանացուցիչ խաչին որ երեւէր` կենդանացեալ կանգնեցան ամենայն արարածք, գլորեալք մեղաւք. եւ դարձեալ, զի նախ խաչն երեւի ի գալստեանն Քրիստոսի, եւ ապա յայտնի խորհուրդ դատաստանին եւ հատուցման ըստ իւրաքանչիւր գործոց:
43 «Եւ զի եղեալ աւդ քաղցրաշունչ, որ եբաց զմասն ինչ կտաւոյն` ի մի՛տ առ, զի ցուցաւ քեզ ի սուրբ Հոգւոյն քաղցր խաղացմունք, որ յայտնէ սրբոց իւրոց զխորհուրդ ծածկեալ` աստուածութեան իւրոյ: 44 Ընդ որով կայր սեղանն ոսկի ի պատուական ականց ընդելուզեալ - սրբոյ Երրորդութեանն ծանուցանի միասնականութիւն. որ զվարս եւ զճգնութիւն արդարոցն որպէս զպատուական ականց զանազանումն առ ինքեան տպաւորեալ զուարճացուցանէ, որք զմարմին եւ զարիւն Փրկչին արժանաւորապէս ճշմարտութեամբ, բազմեալք ընդ նմա, ճաշակեն ի սուրբ սեղանոյն. ըստ երեւելոյ քեզ հացն եւ ողկոյզն ի վերայ սեղանոյն` աւրինակ մարմնոյ եւ արեան կենարար չարչարանացն Տեառն ցուցանի:
45 «Իսկ երեւումն քեզ սքանչելատեսիլ ձիթենւոյն, որ էր հուպ առ տէրունեան խորհուրդն, բարձր եւ վարսաւոր բազմաբեր պտղալից` զտուրս եւ զողորմութիւն եւ զսէր մարդկան որ առ միմեանս` եցոյց քեզ: 46Քանզի մաւտ եւ առաւել եւս պատուական է աստուածութեանն աղքատսիրութիւն յամենայն բարեգործութիւնս, որով եւ առաջին արդարքն ընտիրք երեւեցան, Աբրահամ, Իսահակ եւ Յակոբ. առանց որոյ եւ կուսանացն արհամարհեալ վաստակք կուսութեան` արտաքոյ հարսանեացն ընկեցան: 47 Սովաւ ճանաչի յանձինս մարդկան կնիք

քարոզութեանն Քրիստոսի, որ ասացն, թէ Յայսմ ծանիցեն ամենեքեան թէ իմ աշակերտք էք` եթէ սիրիցէք զմիմեանս. եւ մանաւանդ որ առատապէս զուարթամտութեամբ կամաւ կատարեսցէ զսիրոյն պատուիրան, ոչ միայն յաղքատս, այլ եւ յընկերս եւ յեղբարս եւ առ ամենեսեան, որով հաստատի խաղաղութիւն աշխարհիս, եւ տէրն փառաց բնակէ ի մէջ նոցա, շնորհելով զհանգիստ եւ զառատաբերութիւն երկրի, որպէս տեսանէիր բարձր զձիթենին լիապտուղ եւ վարսաւոր:
48 «Եւ ոստք չորք ձիթենւոյն, որ ի խոնարհ կողմ երկրի ձգտէին երեւելովն, երեք ոստք հասարակատեսք չափով, եւ այն առաւել միաթիւք պտղովք, եւ չորրորդն ի նոսա, զոր կիսաչափ ըստ հասարակութեան երիցն եւ պակասաւոր ըստ պտղաբերութեանն տեսեր, որոց չորեցունց պտուղքն վտիտք էին եւ թառամք, եւ բերքն պակասք եւ աննմանք քան զայլ ատոքատեսիլ պտուղս ձիթենւոյն - արդ ամփոփեա՛ զունկնդրութիւն մտաց քոց, լուր եւ ասացից քեզ` զոր ինչ սահմանեացն Բարձրեալն. յայսմ հետէ մինչեւ ի վախճան աշխարհիս` երեք տեսներեակք ամաց եւ կէս տասներեկի համառաւտեսցի ի վերայ ամենայն աշխարհի, մինչեւ յերեւումն պղծոյն անապատի, զոր Դանիէլ մարգարէի ասացեալ է սուրբ Հոգւոյն. եւ լինին սոքա յայտնապէս թուով ամք երեք հարիւր յիսուն, ըստ միազոյգ պտղոց երից ոստոցն եւ կիսոյն: 49 Եւ զի տեսեր զպտուղ ոստոցն թառամս եւ ծնկեալս եւ ոչինչ բնաւ նմանս ա՛յլ պտղոցն որ ի ձիթենւոջն էին. տե՛ս ճշգրտապէս եւ ծանի՛ր, զի բարձեալ է սէր եւ արդարութիւն յամենայն մարդոց, որք ստութեամբ եւ ոչ ստուգութեամբ կարծեցուցանեն զանձինս սիրունս եւ պատուիրանապահս. եւ այն յայտնի գրեալ կայ եւ կնքեալ ի դպրութեան ամենագիտին Աստուծոյ, որ ներէ երկայնմտութեամբ եւ հատուցանէ անաչառութեամբ:
50 «Եւ ընդ ահեկէ բեմբին որ ցուցաւ քեզ աթոռ չորեքկուսի ծովագոյն սառնակերպ` զնստումն գահու քահանայութեանն եւ թագաւորութեանն ցուցանէ, զոր արդարեւ Բանն Աստուած հաստատէ: 51 Յորոյ վերայ կայր սկուտեղն արծաթի. քանզի իբրեւ զարծաթ ընտիր եւ փորձ լուսափայլ` յամենայն ազգս ընդունողաց սփռեալ տարածեցաւ բանն. զոր եւ սաղմոսերգն վարդապետէ սուրբ Հոգւովն, յասելն, թէ Բանք Տեառն որպէս զարծաթ ընտրեալ եւ փորձեալ յերկրէ. եւ զասելն յերկրէ` գիտասցես, եթէ զերեւումն Որդւոյն Աստուծոյ մարմնով ի սուրբ կուսէն յայտ առնէ մարգարէն: 52 Եւ զի երեւեցաւ քեզ ծովագոյն սառնանման տեսիլ աթոռոյն` նշանակեալ ցուցանէ զծփումն ալէկոծութեան աշխարհիս Հայոց: 53 Քանզի եւ թխագոյն թանձր կտաւոցն ծածկումն` զաւրինակ բերէ զթանձրամած սգոյն, որ ունելոց է զաշխարհս ամենայն. վասն զի տեսիլդ ի վախճան է: 54 Եւ նափորտն բեհեզեայ, զոր տեսանէիր ծալեալ եւ եդեալ ի վերայ սկտեղն, եւ գունդն ոսկի որ կայր մերձ նափորտանն` նշանակէ մինն զքահանայութիւնն, եւ միւսն զթագաւորութիւնն: 55 Եւ զի ոչ ոք էր արկեալ զիւրեաւ զնափորտն, եւ ոչ այն ոք էր որ զգունդն ունէր ի ձեռին` լո՛ւր ստուգապէս, զի լռեսցէ մերձ ընդ մերձ թագաւորութիւն յազգէդ Արշակունեաց, եւ քահանայութիւն ի ցեղէ արժանաւոր քահանայապետին Գրիգորի:
56 «Եւ մագաղաթն հատուածաձեւ, որ ցուցաւ քեզ գրեալ ի սկզբանն կարգս ինչ ոսկեղէն գրով` զձեռնադրութիւն արանց սրբոց եցոյց քեզ շնորհք Հոգւոյն սրբոյ, որք ի զաւակէ երանելւոյն Գրիգորի յաջորդեսցեն արժանապէս զաթոռ քահանայապետութեան. նոքա են արք ընտիրք, գրեալք ոսկետեսիլ գրով ի դպրութիւն կենաց: 57 Եւ զի երեւեցաւ ի միջոյ կողմն մագաղաթին, հեռի յոսկէգիր կարգացն, կարգք ինչ խանգարեալք եւ ջնջագիրք` գիտեա՛, զի նստելոց են քահանայապետք ոմանք յաթոռ սրբոյն Գրիգորի, որք ոչ ըստ հրամանի սրբոց առաքելոցն եւ ոչ ըստ կանոնի սուրբ ժողովոյն երեքհարիւր ութուտասանիցն լինին ձեռնադրեալք յերկնաւոր պատիւ, այլ ըստ փառաց աշխարհիս ձգտին ի պատիւն յանդգնութեամբ, որք են արծաթասէրք առաւել քան աստուածասէրք: 58 Եւ վասն զի խոտան է քահանայութիւնն եւ ոչ ըստ հաճոյից Բարձրելոյն` ջնջեալ են նոքա ի դպրութենէ երկնից բարութեանն, տալով դատաստան, գեհենին այրմամբ, զանձանց եւ զժողովրդոցն կորստեան: 59 Եւ այլ կարգն եւ միւս եւս կէս կարգին, որ երեւեցաւ քեզ գրեալ սքանչելապէս ոսկի գրով ի ստորին եզեր մագաղաթին` ծանի՛ր հաւաստեաւ, զի մերձ յերեւումն պղծոյն անապատի դարձեալ յառնէ թագաւոր յազգէդ Արշակունեաց, եւ նորոգի աթոռ հայրապետութեան ի շառաւեղէ սրբոյն Գրիգորի: 60Եւ վասն զի ոչ էին արհամարհեալք եւ ընկեցեալք յերկիր ի կոխումն, այլ յայտական երեւմամբ կայր գունդն, եւ ծալեալ պատուականութեամբ ցուցաւ նափորտն, որ եւս առաւել հաստատապէս ցուցաւ քեզ. եւ

ԹՈՒՂԹ 19
ծանոյց զայս վերին ազդեցութիւնն սքանչելատեսիլ ոսկէգիր կարգովն եւ կարգակիսաւն, որ ի ժամանակս գոռոզացելոյ թշնամւոյն արդարութեան նստի քահանայապետ արդար, ի ցեղէ սրբոյն Գրիգորի. եւ քահանայացեալ առաջինն կատարէ զաւուրս իւր, կրեալ ճգնութիւնս բազումս ի սուտ առաքելոց իշխանին կորստեան, եւ վախճանի խաղաղական հանգստիւ եւ ոչ սրով: 61 Եւ միւս զաւակ նորին յաջորդեալ զաթոռ քահանայապետութեանն` բազում եւ ազգի ազգի համբերեալ քերանաց եւ գանից, սովոյ եւ հալածանաց եւ դառն նեղութեան՛ ժամանակս բազումս` յանաւրէն իշխանին դահճացն սրով ընկալցի զվճիռ մարտիրոսութեան: 62 Այն զի ցուցաւ քեզ ի կարգին մասն մի ի գրելոցն կարմրադեղով` ստուգեալ հաւատարմութեամբ դաւանեաց զկատարումն մարտիրոսութեանն, որ դիպելոց է սրբոցն:
63 «Եւ որ երեւեցաւ քեզ բազմութիւնք տղայոց շուրջ կալով ի վերայ արծաթի սկտեղն, զուարթացի՛ր ցնծալից ուրախութեամբ. զի ահա յարգանդէ զաւակիդ, որ տուաւ քեզ յԱրարչէն, ելցեն բազում շառաւեղք, արք ընտիրք զաւրութեամբ. ընդ որս միաբանեալ եւ այլ բազմութիւնք լաւ արանց, յազգէ նախարարացդ Հայոց. որք զաւրացեալք սուրբ բանիւն Աստուծոյ եւ զյարուցմունս թագաւորաց եւ զսպառնալիս իշխանաց առ ոչինչ համարեալ` միացուցանեն զանձինս ընդ յոյսն բաղձալի երկնաւոր կոչմանն, չհայելով ի մեծութիւնս սնոտիս եւ ոչ ի փառս առժամայնս. ընդ որոյ վաճառեալ ոմանց զփառս անեղծին Աստուծոյ, ընդ սնոտի եւ ապականացու կենաց աշխարհիս` ուրացողք լինին. վասն զի մաւտ է առ դուրս վաճառ` թուլացելոցն ի կորուստ, եւ հասեալ կայ հուպ աւգնութիւն` զաւրացելոցն ի փրկութիւն: 64 Յորս եւ դու հայեցեալ տեսեր շուրջ զաստուածային սեղանովն պարելով զտղայսն, չհայելով բնաւ ի սայթաքմունս սնոտի հեթանոսական պաշտամանն. յորոց ոմանք կատարելութեան հասեալք` մարտիրոսական պսակին լինին արժանիք: 65 Եւ այլք յարանց բազմաց, եւ ոչ միայն յարանց, այլ գտանին եւ ի կանանց, որք թէպէտ եւ ոչ սրով, այլ ի շնորհաց սուրբ Հոգւոյն զաւրացեալք` բազում բարեգործութեամբք կատարին: 66Որպէս երեւէին քեզ լուսափայլ նշոյլք արձակեալք ի մանկտւոյն. յորոց ոմանց կարմրագոյն փայլմամբ երփն երփն էր գոյնն` զկատարելոցն արեամբ գուշակէ զնահատակութիւն. եւ զայլոցն պէսպէս ճառագայթիւք ցուցանէր զշողումն` որպէս զբազմափայլ գոյնս լուսաւորութեան առաքինի մարդոց. վասն զի բազում եւ անթիւ են ճգնութիւնք եւ վաստակք արանց արդարոց:
67 «Եւ վասն զի շարժեցաւ սաստիկ դղորդմամբ աթոռն զոր տեսեր, եւ որ երբեմն տղայք քեզ երեւէին, յաճումն կատարելութեան բովանդակեալք, յերկրէ յերկինս թռուցեալ համբարձան` բովանդակապէս զերկրիս կենցաղս արդարոցն եւ ի յերկինս զլինելոց նոցա զհրեշտականման փոխումն եցոյց քեզ պարգեւատուն բարեաց: 68 Քանզի իբրեւ զտղայս կացին յաշխարհիս արդարքն անմեղութեամբ, չդարձուցանելով ուրեք զհայեցուածս մտաց իւրեանց` ի զբաղմունս նանրութեան, այլ ուշադրեալք ի հրաւիրումն երկնաւոր կոչմանն ուրախութեան հային: 69 Քանզի բազում եւ խիստ դղորդմունք յայսմ հետէ լինելոց են յաշխարհիս. յարուցմունք թագաւորաց ի վերայ միմեանց, սովք եւ սասանութիւնք եւ բազում նեղութիւնք, որք զգալուստ որդւոյն կորստեան նշանակեն, որ եկեալ նստիցի ըստ գրեցելումն ի տեղւոջն սրբութեան, ցուցանելով զինքն Աստուած. որ հաշի եւ մաշի ի վերին զաւրութենէն. զոր տէր Յիսուս սատակեսցէ հոգւով բերանոյ իւրոյ: 70Եւ յայնժամ կատարեալ վարուք առաքինութեամբ թռիցեն արդարքն ի յաւիտենից յարկսն եւ այնպէս յամենայն ժամ ընդ Տեառն լինիցին: 71 Եւ ապա յայտնապէս կատարի առ նոսա բանն Տեառն, որ ասէ, թէ Ուր եսն եմ` անդ եւ պաշտաւնեայն իմ եղիցի: 72 Եւ դու կնքեա՛ զտեսիլդ, որ ցուցաւ քեզ յայտնութիւն ի բարձանց. քանզի ոչ վրիպեսցի այտի բան մի` մինչեւ կատարեսցի ամենայն:
73«Եւ ես որպէս ի քնոյ զարթուցեալ ի տեսլենէն, զոր եցոյց ինձ Բարձրեալն որպէս արթնութեամբ յայտնապէս, եւ ի զարմացման մեծի եղեալ` փառաւորեցի զմարդասէրն Աստուած, որ արժանի արար զանարժանութիւնս իմ այսպիսի ահաւոր տեսլեան: 74 Եւ լռեալ դադարեցի յայտնել զայս ումեք մինչեւ ցայսաւր: 75 Եւ արդ պատմեցի ձեզ ոչ միայն առ նեղել սրտիս, այլ եւ թաքուցանել երկուցեալ. զի մի երբէք իբրեւ զլացող պատուհասեալ դատեցայց ի ցուցողէ յայտնութեանս այսորիկ. որ եւ գրով իսկ հրամայեաց ինձ զաւանդս զայս թողուլ աշխարհի»:

ԺԸ. Եւ լուեալ զայս ամենայն խաւսս բազմութեան աւագացն Հայոց, տանուտերացն եւ սեպհացն եւ միահամուռ ժողովրդոցն բազմութեան ի սուրբ հայրապետէն Սահակայ` յարտասուս հարեալ զարհուրեցան: 2 Եւ այնուհետեւ ոչ ոք ինչ իշխէր յաղագս այսպիսի բանից ասել ինչ ընդ սրբոյն եւ կամ ճառել:
3 Եւ յայնմհետէ ամփոփեալ զինքն առաքինւոյն յամենայն աշխարհածուփ զբաւսանաց` աղաւթից միայն պարապէր եւ վարդապետութեան. վասն զի բազումք յեպիսկոպոսաց եւ յայլոց պատուական քահանայից ոչ երբէք ժուժէին տեւել եւ մեկուսանալ ի մշտաբուղխ աղբերէ վարդապետութեան սրբոյն, ո՛ւր ուրեք եւ դիպէր ի տեղիս, ի յոստանի եւ կամ ի հովս: 4 Եւ կեցեալ ամս բազումս եւ հասեալ ի յերկար ծերութիւն` վախճանեցաւ խաղաղական հանգստիւ ի գաւառին Բագրեւանդայ, ի գիւղն որ անուանեալ կոչի Բլուր, ի սկզբան ամին երկրորդի Յազկերտի որդւոյ Վռամայ թագաւորին Պարսից, յամսեանն նաւասարդի, որ աւր երեսուն էր ամսոյն, յերկրորդ ժամու աւուրն. որ եւ զաւր ծննդեան սրբոյն ի ստոյգ գիտողաց եւ ի Պատմութենէ երանելւոյ առն Կորեան` հաստատեալ գիտացաք լինել նոյն աւր եւ ծննդեան սրբոյն, ի նմին ամսեան:
5 Եւ վասն զի ոչ գոյր իւր արու որդի, բայց միայն դուստր մի, զոր էր տուեալ կնութեան Համազասպայ տեառն Մամիկոնէից եւ Հայոց սպարապետի, որ ծնաւ ի Համազասպայ երիս արու որդիս, զսուրբն Վարդան եւ զսուրբն Հմայեակ եւ զերանելին Համազասպեան. որոց ետ եւ կնքեաց սուրբ այրն Աստուծոյ Սահակ զստացուածս գեաւղից իւրոց եւ ագարակաց, եւ որ ինչ միանգամ էր իւր` ետ նոցա ի ժառանգութիւն եւ զաւակի նոցա մինչեւ ցյաւիտեան: 6 Եւ ամբարձեալ զձեռս իւր` աւրհնեաց զնոսա աւրհնութեամբ բազմաւ, եւ պատուիրեաց նոցա պահել զվարդապետութիւն պատուիրանի սրբոյն Գրիգորի, զոր ուսոյց եւ աւանդեաց ճշմարտութեամբ ամենայն աշխարհիս Հայոց, ծառայել եւ երկիր պագանել միումն միայնոյ ճշմարտին Աստուծոյ, Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի:
7 Որոց առեալ զտենչալի նշխարս սրբոյն, բազմութեամբ քահանայից եւ ազատաց, տարան ի գաւառն Տարաւնոյ, ի բնիկ գիւղն իւր սեպհական, յանուանեալն Աշտիշատ. եւ անդ կազմեալ զհանգստարանն սրբոյն` պատեցին զպարկեշտ մարմինն արդարոյն ըստ արժանի կայանից ճշմարտին: 8Ուր եւ շինեալ եկեղեցի մեծապայծառ եւ վկայարան սրբոց` զարդարեցին պատուական եւ մեծագին սպասուք. հիմնացուցեալ կանգնեցին ի տեղւոջ վանս բազմութեան պաշտաւնէից, կարգեալ դարման անպակաս պտղոց ի հանգիստ առաւելեալ եղբայրութեանն. ժողովս տարեւորականս աշխարհայորդոր բազմութեամբ հաստատեցին ի տեղւոջն, որ ըստ ժամանակի բազմամբոխ ժողովրդաւք կամաւոր յաւժարութեամբ ազատք եւ քահանայք գաւառին, այլ եւ կարի յոյժ ի հեռաւոր տեղեաց դիմեալք յաւր կարգադրութեան նորա կատարեն: 9 Որ եւ բազում աւգնականութիւնս առողջութեան ըստ իւրաքանչիւր ախտից շահէին ի նշխարաց սրբոյն եւ ուրախալից սրտիւ դառնային ի բնակութիւն յիւրաքանչիւր:
ԺԹ. Եւ յետ վեց ամսոյ կատարման նորին տարւոյ հանգստեան սրբոյն Սահակայ` վախճանեցաւ երանելին Մաշտոց ի Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ Նոր քաղաք անուանեն, յերեքտասաներորդի աւուր ամսոյն մեհեկանի. զոր առեալ իշխանին Ամատունեաց Վահանայ զմարմին առաքինւոյն` տարաւ յիւր ի գեաւղն, որ անուանեալ կոչի Աւշական: 2 Եւ յոյժ մեծարանաւք զդիր երանելւոյն կազմեալ` տաւն յիշատակի առնեն ամենափոյթ պատուով ամենայն բազմութիւնք ժողովրդոցն Այրարատոյ:
3Զորոյ զհետ յաջորդեաց զաթոռ հայրապետութեան աշխարհիս Հայոց, հրամանաւ երանելւոյն Մաշտոցի` սուրբն Յովսէփ, որ էր ի գաւառէն Վայոց ձորոյ, ի գեղջէն որում անունն էր Խողոցիմք: 4 Եւ ի բարեխաւսութենէ սուրբ հանգուցելոցն արանց` շնորհեցաւ աշխարհիս Հայոց պաշտաւն ուղղափառ հաւատոց, մինչեւ ցամն երկոտասաներորդ Յազկերտի արքային Պարսից որդւոյ Վռամայ:
5 Վերջ բանիս այս:

ԹՈՒՂԹ 21
ԴՐՈՒԱԳ Բ.
Ի. Եւ էր Յազկերտի արքայի հազարապետ մի Միհրներսեհ անուն, այր չարահնար եւ դժնամիտ. որոյ արկեալ ի միտս ի շատ ամաց զխորհուրդս անաւրէնութեան, ի կործանումն եւ ի կորուստ թուլամիտ ոգւոց. որում գտեալ աւժանդակ չար եւ սադրիչ անաւրէն թիւնաւոր բազմաժամանակեայ մտածութեան իւրում` այր մի ի տոհմէն Սիւնեաց, որոյ անունն էր Վարազվաղան. որով ըստ նմանութեան սատանայի, որ ի դրախտին աւձիւն խաբեաց զնախաստեղծին հաղորդն` նոյնպէս եւ նա նովաւ զիւրոյ դառն կամացն վճարել ջանայր զհաճոյսն: 2 Եւ էր Վարազվաղանս այս փեսայացեալ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ. որ եւ ըստ համբաւոյ ոմանց` ատելութեամբ մեծաւ ասէին զկեալն ընդ միմեանս զՎարազվաղանայ եւ զդստեր իշխանին Սիւնեաց. յաղագս որոյ ծանր քինու հայէր հայր աղջկանն ընդ փեսային իւրում եւ հնարէր սպանմամբ խնդրել զվրէժս թշնամանաց դստերն իւրոյ, մինչեւ հալածեալ հանէր զնա յաշխարհէս Հայոց:
3 Եւ չարիմացին Վարազվաղանայ գիտացեալ զանհնարին ոխութիւնն Վասակայ, եւ զի ոչ կարէր հանդուրժել սաստիկ բռնութեան աներոյն, յաղագս հզաւրապէս ճոխութեանն, որով վարէր ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ` փախուցեալ յերկիրն Պարսից առ Միհրներսեհ հազարապետն Արեաց անկանէր: 4 Եւ վաղվաղակի խորհուրդ դիւական ի միտս արկեալ` առաջնորդ կորստեան աշխարհիս լինէր, ճանաչելով ի նոյն խորհուրդ չարութեան յորդոր եւ զկամսն Միհրներսեհի. մտածութիւն անաւրէն ի միաբանութիւն բանսարկուին ի մէջ առեալ` ուրանայր զճշմարտութիւնն եւ տարերց հաստատելոց յԱրարչէն ի սպասաւորութիւն մարդկան, արեգական եւ լուսնի` երկիր պագանէր. եւ ճեղքեալ ինքնակամ յաւժարութեամբ ի սուրբ եւ յարդար քարոզութենէն կենաց, զոր նահատակն եւ առաքեալն Հայոց Գրիգորիոս բազում եւ մեծամեծ վիշտս կրելով` անձանձրոյթ աղաւթիւք եւ անզրաւ խնդրուածովք զցայգ եւ զցերեկ վարդապետեալ սերմանեալ յամենայն ոգի, արհամարհեալ մերժէր յինքենէ անաւրէնն Վարազվաղան: 5 Եւ մտեալ ի տուն մոխրանոցին զկրակն ասաց գոլ աստուած, եւ ուրացեալ յանքակ եւ ի միասնական սուրբ Երրորդութենէն` եղեւ դեղագործ մահու եւ մատռուակ կորստեան ոգւոց, անաւրինաւն Միհրներսեհիւ, ամենայն տկարամիտ անձանց: 6Որում այնուհետեւ եղեալ վարդապետ` ուսուցանէր փութապէս ի տուէ եւ ի գիշերի դառն իշխանն Միհրներսեհ զպիղծ սեպուհն Սիւնեաց զՎարազվաղան, ասելով այսպէս, թէ «Հայեա՛ց մտաց աչաւքդ եւ տե՛ս թագաւորութիւն մի այսպիսի, որ ահաւոր է եւ ի վեր քան զամենայն թագաւորութիւնս, եւ սաստկութիւն առնեւձիոյ եւ հրահանգի եւ կամ կազմութիւն զինու, որ սարսեալ դողացուցանէ զամենայն տեսողս եւ զլսողս, զհնազանդս եւ զանհնազանդս. ընդ նմին եւ զաւրինացս յայտնապէս ըստ արժանի մեծ թագաւորութեանս զընտրողութիւն, զստոյգն եւ զվայելուչն: 7 Քանզի ո՞վ ոք ոչ տեսանէ յամենայն տիեզերս զարեգականն զփառաւորութիւնն, որոյ ճառագայթիւք լուսաւորին ամենայն եղեալք խաւսնոց եւ անասնոց. եւ կամ զհրոյ աւգտակարութիւն, որով կերակրին եւ վայելեն ամենայն բանաւորքս. եւ կամ տարերքս եւ քաղցրախառն աւդոց շնչմունք, որով բոյսք եւ սերմունք ատոքացեալք եւ հասեալք ի կատարելութիւն` մատուցանեն մարդկան զկեալն բարի եւ զուրախանալն: 8 Արդ` թէպէտ եւ անհնազանդ են մեզ այնոքիկ, տեսանեն զայս ամենայն եւ ոչ իմանան, վասն զի ոչ ունին իբրեւ զմեզ մեծ իմաստս եւ խոհականութեան խրատս: 9 Եւ վասն զի չկարացեալ ճանաչել այնպիսեացն զաստուածս եւ ոչ զաւգուտսն, որ յիւրաքանչիւր ումեքէ յաստուածոցն բաշխին ի մարդիկ` յայտնի է եւ ստուգապէս, թէ եւ աստուածոցն ցասուցեալ` չկամեցան զիւրեանց բարութիւնսն, որ ի միոյ միոյ որոշողութեամբ պարգեւի յաշխարհս` ծանուցանել անմտացն: 10 Իսկ որք ընդ մերով մեծ իշխանութեամբս հնազանդեալ են ազգք եւ ընդ ձեռամբ այսպիսի ահեղ եւ սաստիկ կարգեալք են ընդ թագաւորութեամբ` կորնչին զյաւիտենական կորուստն, եւ մեք մեղադրեալք յաստուածոց` պատուհասիցիմք»:
11 Զորոյ անմիտ վարդապետութիւն զխորամանգ ուսուցչին Միհրներսեհի լուեալ խելացնոր աշակերտ նորա Վարազվաղան` չկարաց զգալ յապշութենէ սատանայազէն պղտորեալ մտացն, եւ առնել անդրէն պատասխանի անզգայեալ վարդապետին, թէ «Աստուած, որ ինքն յինքեան պակաս է եւ թերակատար, զիա՞րդ կարէ տալ այնպիսին այլում զկատարելութեան խնդիրս:

12 Քանզի զգոյսն իւր ոք կարէ տալ խնդրողին. իսկ որ ինչ իւր ոչ գոյ ուրուք, այլ որպէս մասն ինչ ի բազում մասանց յումեքէ առեալ ունիցի յանձին` կարէ տալ յայնմ մասնէ զոր ինչ ունի. իսկ զոր ինքն ոչ ունի` յայտնի է թէ եւ այլում շնորհել զայն ոչ կարէ: 13 Վասն զի թէ տապացեալ ոք կարաւտեսցի զովանալոյ, եւ մատուցեալ զայն խնդրեսցէ դարձեալ ի ջերմութենէ` չպատահէ խնդրոյն. այլ եւ խնդրողն յոյժ անմիտ ճանաչի յամենեցուն եւ արժանի ծաղու: 14 Քանզի եւ նոյն ինքն խնդրողն հաւաստեաւ գիտէ, թէ որ ինչ ինձս պիտի, յորմէ կամիմն խնդրել` նորա չիք, եւ ոչ տալ կարէ. եւ բազում թախանձանաւք եւ յերկար դեգերմամբ խնդրեսցէ յայնպիսւոյն` անմիտ է եւ լի է ապաշաւութեամբ. որպէս թէ ի ջրոց ոք խնդրիցէ ցամաքութիւն, եւ ի հրոյ հայցիցէ ոք գիճութիւն, եւ կամ զարեգակն աղաչեսցէ ոք յաղագս զովացուցանելոյ, եւ կամ ի գիշերոյ պահանջեսցէ ոք լոյս: 15 Այլ զեդեալն ի նոսա յԱստուծոյ մասունս` կան եւ ունին, սահմանեալ զնոյն եւ մատակարարեալ ըստ իւրաքանչիւր մասին, հարկաւորին անդադար հատուցանել աշխարհի, ոչ իւրեանց կամաւ, այլ ըստ հրամանի Արարչին իւրեանց, որ էն Աստուած ճշմարիտ, արարիչ ամենայն լինելութեան ժամանակաց եւ տարերց, ջերմութեան եւ ցրտութեան, ցամաքութեան եւ խոնաւութեան, լուսոյ եւ խաւարի. եւ ունի յինքեան զամենայն բովանդակապէս. եւ որք խնդրեն ի նմանէ արժանաւորապէս` տայ եւ լնու զամենայն կատարելապէս ըստ իւրաքանչիւր ուրուք պիտոյից եւ կամաց»:
16 Զոր եւ իւր իսկ ուսեալ զայս ամենայն ի մանկութենէ իւրմէ անաւրէնն Վարազվաղան` քաջ գիտէր. բայց ի նախանձ անաւրէնութեան ընկղմեալ ընդ աներոյն` խորհէր ի միտս իւր այրն աստուածուրաց, սադրելով նմա դիւին, որ միացեալ ներկեալ էր ի սրտի նորա, թէ «իմաստս այս իմ եւ ջանս եւ արարուած` երկուց իրաց առիթ է ինձ բարւոյ. կա՛մ հաւանի աշխարհն Հայոց եւ ուրանայ` մեծաց պարգեւաց եւ պատուոյ արժանի լինիմ յԱրեաց, որպէս հաւատարիմ նախագիւտ եւ աւգտացոյց այսպիսի կարեւոր եւ մեծ իրաց. եւ կամ չհաւանին յանձն առնուլ եւ ընդդիմանան, (եւ) չկարացեալ կալ առաջի այսպիսի մեծի ուժոյ` կորնչին ամենեւիմբ տամբք եւ կարասեաւ. կորնչի թերեւս եւ իմ թշնամին յիրիս յայսմիկ: 17 Եւ ես թէպէտ եւ ոչ միոյ այլ իմիք չհանդիպիմ բարւոյ` սակայն շատ իսկ է ինձ եւ բաւական լուրն եւ տես կորստեան թշնամւոյ իմոյ քան զամենայն աւգուտս եւ մեծութիւնս որ են յաշխարհի»:
18 Եւ զայս ամենայն չար իմացմունս անձին իւրում եւ զաւակի, իմացեալ Սիւնւոյ սեպհին անաւրինի եւ տարեալ ի գլուխ` չմոռացաւ եւ աստուածային տեսչութիւնն. այլ աստէն իսկ նախ ընկալեալ յարդար դատաստանէն Աստուծոյ զվճիռ հատուցման ըստ արժանի գործոց իւրոց. քանզի տեսիլ նշաւակի եղեւ ամենայն տոհմին իւրոյ եւ գաւառին մարդկան: 19 Վասն զի ի խորհրդակցէն, ի դիւէն իւրմէ, տանջեալ ամս բազումս առաջի ամենեցուն հանապազաւր նշաւակաւք, զգետնեալ փրփրէր անզգայութեամբ, եւ չկարացեալ ասել, թէ մեղայ: 20 Վասն որոյ գտեալ դիւին ամենաթափուր զայրն ի խնամոց մարդասիրին` յետոյ ապա սաստիկ եւ անհնարին խայտառականաւք մինչ ի բազում ժամանակս չարալլուկ կտտանաւք զարկուցեալ` հեղձոյց: 21 Որ եւ զմնացորդս ժահահոտ չարահամ խորտկին իւրոյ եթող զաւակին իւրում, ըստ գրեցելումն ի վեշտասաներորդումն սաղմոսին. Յագեցան կերակրաւք, ասէ,- որ միւս եւս թարգման` խոզենեաւ ասէ,- եւ թողին զմնացուածս տղայոց իւրեանց: 22 Եւ այսպէս նորա աստէն ընկալեալ զհատուցումն մեղաց իւրոց` պահի եւ անշէջ գեհենոյն ի տարտարոսին` մատնել յաւիտենից եւ անանց բոցոյն: 23 Յորոց ձեռն սկիզբն առեալ գայր տակաւ յերեւումն` կանխաւ տեսութիւն մարգարէական սուրբ նահատակին Գրիգորի տեսլեանն, որ երեւեցաւ նմա յԱստուծոյ. աղբիւրն կենաց, յորում լուացեալ դասք սեւագոյն այծեացն, ի սպիտակակիզն գոյն աւդեաց դարձեալք` արեգակնանման լուսափայլեալք երեւէին. յորոց կէսք ի լուացելոցն յետս դարձեալք ընդ կրունկն` անցանէին ընդ ջուրն, եւ փոխեալք ի նմանութենէ սպիտակացեալ գառանցն ի գոյն սեւացեալ գայլոցն` յարձակէին ի վերայ գառանցն եւ արեան ճապաղիս հանէին: 24 Որոց նախ եւ առաջին յառաջատեսութեանն սրբոյն, ի գառնութենէ ի գայլութիւն փոփոխման` այն այր ի տոհմէն Սիւնեաց եղեւ պատճառ կորստեան բազմաց եւ կոտորածի աշխարհիս Հայոց:
ԻԱ. Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս` անաւրինին Միհրներսեհի եւ խնդալից եղեալ, քանզի եգիտ սատար մահաթոյն եւ գրգռիչ անաւրէն իւրում մտածութեանն զայրն զդիւազգեաց զՎարազվաղան, մտեալ խնդալից առ թագաւորն Յազկերտ` սկսաւ խաւսել ընդ նմա առանձինն

ԹՈՒՂԹ 23
եւ ասէ. «Ոչ միայն զվայելչութենէ շահից, եթէ ո՛րպէս ի դէպ է տերանց աւգտել ի ծառայից, զայն եւեթ հոգալ պարտ է տերանց, այլ եւ յաղագս գիւտի ոգւոց արժան է զմտաւ ածել, որով ոգիք ծառայից մի՛ կորիցեն: 2 Վասն զի որպէս դու վասն քո շահիցն եւ հարկաց փոյթ յանձին ունիս զի աւգտեսցիս` նոյնպէս եւ աստուածք զոգւոցն գիւտս ջերմագոյն եւս գրեն եւ կամին տեսանել: 3 Եւ աստուածոցն արժանի առնել` չկարէ ոք ասել զպարգեւս եւ զպատիւս, որ անպիսւոյն յաստուածոցն մթերեալ պահին. թող թէ որ ոք բազում ոգիս հնարի ի մոլորութենէ ի ճանապարհ ածել եւ զանէծս անցուցանել ընդ արդարս. փառք եւ շքեղութիւնք որ այնպիսեացն ոգւոցն ընձեռին յաստուածոցն` ոչ ոք կարէ բանիւ ասել զայն եւ պատմել եւ կամ ընդ գրով բովանդակել: 4 Արդ` քանի՞ աշխարհք են, որում դուք իշխէք աստուածաբար, եւ զոր սպանանել կամիք իշխէք եւ զորս կեցուցանել: 5 Եւ նախ առաջին` որպէս Հայոց մեծ աշխարհն պիտոյ է եւ աւգտակար, եւ առ նմին Վրաց եւ Աղուանիցն. եւ միայն աւգտիցն եւեթ հայիք, զոր ընդունիք յաշխարհացն. եւ որ մեծն է եւ կարեւոր` յաղագս այնչափ կորուսեալ ոգւոց գիւտի` զայն բնաւ եւ զմտաւ իսկ չածէք եւ ոչ հոգայք. եւ զայս ոչ գիտէք, եթէ ընդ ամենայնի այնչափ անձինն համար տալոց էք աստուածոցն: 6Զի եթէ հոգայք ընդ այնչափ ոգւոյ փրկութեան` գիտացէ՛ք, զի աւելի քան զաստի թագաւորութեանդ մեծութիւնդ զոր ունիք, ոգւոցն բարի եւ մեծութիւն որ լինէր անդ` շատ աւգուտ էր ձեզ եւ պիտոյ: 7 Ես առաւել այլ աւգուտս մեծամեծս եւ կարեւոր իրս տեսանեմ յիրս յայս Արեաց աշխարհիս: 8 Վասն զի դուք ինքնին գիտէք եւ ամենայն Արիք` զաշխարհն Հայոց, թէ ո՛րպէս մեծ է եւ պիտանի, եւ մաւտ եւ սահմանակից է կայսեր իշխանութեանն, եւ զաւրէնս եւ պաշտաւն զնոյն ունի, զի կայսր զիշխանութիւն նոցա ունի: 9 Եւ եթէ եւ մերոց աւրինաց ընտանեցուցանէք զնոսա, եւ ընդելնուն, եւ կարեն ճանաչել, եթէ ցայժմ մոլորեալք էին, եւ արդ ի ճանապարհ եկեսցեն` այնուհետեւ զձեզ սիրեն եւ զԱրեաց աշխարհս, եւ ի կայսերէ եւ յաւրինաց նորա եւ յաշխարհէն մերժին եւ հեռանան ի բաց: 10 Եւ լինի այնուհետեւ աշխարհն ընդ մեր սերտ սիրով եւ միաբանութեամբ: 11 Եւ յորժամ Հայք սերտիւ մեր լինին` Վիրք եւ Աղուանք այնուհետեւ մեր իսկ են: 12 Եւ իմ թէպէտ եւ էր յառաջագոյն հոգացեալ զայսպիսի մեծ իրս եւ զմտաւ ածեալ ցուցանել ձեզ` առաւել եւս հաստատեալ յառնէն, որ ի Սիւնեաց տոհմէն` գիտաց հեռանալ ի մոլար աւրինացն զոր ցայժմն ունէր, եւ ընտրել զճշմարիտ եւ զհաստատուն աւրէնս մեր, զոր կամաւ եւ ախորժելով յանձն էառ. զոր ի նմանէ աւելագոյն ծանեայ եւ հաստատեցի զաւգուտ զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր, որ յիրացս յայսցանէ լինելոց է ձերում թագաւորութեանդ եւ առ հասարակ ամենայն Արեաց աշխարհիս: 13 Այլ եւ որ սերտ սիրով ետ զանձն իւր այրն եւ ընտրեաց զլաւն` արժան է դիպել երեւելի փառաց եւ առաւելապէս պատուոյ քան զամենայն ընկերակիցս իւր եւ տոհմակիցս, որպէս զի տեսեալ տոհմին նորա եւ ամենայն Հայոց աւագանւոյն զմեծամեծ բարիս եւ զշքեղութիւն, որ ի ձէնջ ի վերայ նորա յայտնի լինի, ի նախանձ գրգռեալ եւ նոքա այսպիսի կենաց եւ բարւոյ հանդիպել` յաւժարութեամբ յանձն առնուն զձեր հրաման, եւ մի զմիով ելեւելեալք փութան կատարել զկամս ձեր: 14 Եւ եթէ այս այսպէս լինի` միշտ ի խաղաղութեան եւ յանհոգութեան կայ թագաւորութիւն Արեաց աշխարհիս. ապա թէ ոչ լինիցի այս այսպէս` կասկածեմ յառաջիկայսն, մի՛ գուցէ որում աւրինացն են հաստատուն` նոցին եւ ծառայութիւն առնել ցանկան, եւ լինի ոչ փոքր կասկած Արեաց աշխարհիս յիրացն յայնցանէ»:
15Եւ իբրեւ զայս ամենայն յարմարումն բանից լսէր Յազկերտ արքայն Պարսից ի չարախորհուրդ եւ ի դժնամիտ հազարապետէն իւրմէ Միհրներսեհէ, հաճեալ ընդ իմաստն եւ գովեալ` յայտնէր մոգուցն եւ այլ աւագանւոյն Արեաց զբանս ամենայն Միհրներսեհի: 16 Եւ ամենայն Արեաց առ հասարակ զարմացեալ եւ գովեալ զխրատն` վաղվաղակի կոչէր զմոգսն, եւ գրեալ զաւրէնս մոգութեանն` տայր բերել ի Հայս: 17 Եւ արարեալ հրովարտակս առ ամենայն Հայոց աւագանին եւ գրէր այսպէս.-
ԻԲ. «Թագաւորացն առաջնոց, որ նախ քան զիս իմ նախնիքն էին եւ զայս թագաւորական գահ ունէին, ոչ գիտեմ եթէ յաղագս այլ ինչ մեծ անպարապութեա՞նց, եւ թէ չխորհելով զայսպիսի ծանր եւ կարեւոր պէտս` չհոգացան իրացս: 2 Իսկ իմ զմտաւ ածեալ, ի մոգուցն եւ յայլ իմաստուն եւ յաւագ մարդկանէ Արեաց աշխարհիս տեղեկացեալ, թէ որ միանգամ ընդ իշխանութեամբ մերոյ թագաւորութեանս են, որպէս աւգտիւք եւ այլ հպատակութեամբ վայելեմք ի նոցանէ` եւս առաւել պարտիմք ընդ փրկութիւն եւ ընդ գիւտ ամենեցուն հոգւոց հոգալ եւ գտանել. եւ եթէ յանկարծ

ծուլացեալ գտանիմք յայսպիսի մեծ հոգողութենէ` տեղեկացաք յաւրինաց մերոց, թէ ծանր պատուհաս կրելոց եմք յաստուածոցն: 3 Արդ` եթէ մեք պատուհասիմք վասն չբողոքելոյ ումեք ի ձէնջ` ձեզ առաւել աւելի եւս արժանի է երկնչել, թէ հեղգայք ինչ յիւրաքանչիւր հոգւոյ աւգտէ, զի ի մէնջ պատուհասիք եւ յաստուածոց: 4 Վասն որոյ եւ զաւրէնս մեր զստոյգ եւ զարդար գրեցաք եւ տուաք բերել առ ձեզ. եւ կամիմք, եթէ որպէս դուք աւգտակար աշխարհ էք եւ մեր սիրելի` զմեր արդեաւք զարդար եւ զկշիռ աւրէնս ուսանէիք եւ ունէիք, եւ չպաշտէիք զայնպիսի աւրէնս, որ ամենեցուն մեզ յայտնի են, թէ սուտ են եւ անաւգուտ: 5 Արդ` լուեալ ձեր զմեր հրամանսդ` կամաւ եւ սիրով յանձն առէք, եւ բնաւ ամենեւիմբ զմիտս ընդ այլ ինչ մի՛ տանիք: 6 Այլ եւ այս կամ եղեւ մեզ, զի եւ զկարծեցեալ զձեր աւրէնսդ առ մեզ գրել հրամայեցաք ձեզ, եթէ ո՛րպէս կորուսեալ էիք մինչեւ ցայսաւր: 7 Եւ յորժամ դուք իբրեւ զմեզ ճանաչողք ճշմարիտ մեր աւրինացս լինիք` Վիրք եւ Աղուանք ըստ մեր եւ ձեր կամս չիշխեն ելանել»:
ԻԳ. Եւ ընկալեալ զայսպիսի հրովարտակ ամենայն Հայոց աւագանւոյն եւ ընթերցեալ զամենայն գրեալսն ի հրովարտակին, եւ զայն եւս իմացեալ, թէ զաւրէնս անաւրէնութեան իւրեանց գրով առաքէ առ նոսա, ծանուցեալ եւ զառ ի ծածուկ նետս թշնամւոյն, զոր ձգէր խորամանկութեամբ յանարատ հաւտն Քրիստոսի` տրտմեալ առողջախորհուրդ ժողովուրդք սուրբ հաւտին Քրիստոսի ի կոր կործանեցան, թէ ընդէ՞ր իսկ բնաւ այնպիսի դառն եւ լի թիւնաւք ծնեալ ի նոցանէ ճառեցան իրքս: 2 «Մի՞ գուցէ, ասեն, աճեցեալ ի պակասամիտ եւ ի փառախնդիր անձինս թերահաւատ մարդոց, չարաչար ձգտեալ արմատս` կորնչիցին բազումք, վրիպեալք ի ճշմարիտ եւ յարդար հաւատոցն Քրիստոսի»:
3 Ժողովեցան այնուհետեւ ըստ հրամանի տանուտերացն Հայոց սուրբ եպիսկոպոսք ըստ գաւառաց աշխարհին Հայոց, եւ պատուական երիցունք եւ վանականք, որք են այսոքիկ. Եւ Յովսէփ, որ թէպէտ եւ երէց էր ըստ ձեռնադրութեան` այլ զկաթողիկոսութեան Հայոց զաթոռն ունէր ի ժամանակին. տէր Անանիա` Սիւնեաց եպիսկոպոս, տէր Մուշէ` Արծրունեաց եպիսկոպոս, տէր Սահակ` Տարաւնոյ եպիսկոպոս, սուրբն Սահակ` Ըռշտունեաց եպիսկոպոս, տէր Մելիտէ` Մանձկերտոյ եպիսկոպոս, տէր Եզնիկ` Բագրեւանդեայ եպիսկոպոս, տէր Սուրմակ` Բզնունեաց եպիսկոպոս, տէր Թաթիկ` Բասենոյ եպիսկոպոս, տէր Երեմիա` Մարդաստանի եպիսկոպոս, տէր Գադ` Վանանդեայ եպիսկոպոս, տէր Բասիլ` Մոկաց եպիսկոպոս, տէր Եղբայր` Անձեւացեաց եպիսկոպոս, տէր Տաճատ` Տայոց եպիսկոպոս, տէր Քասուն` Տարբերունոյ եպիսկոպոս, տէր Զաւէն` Մանանաղւոյ եպիսկոպոս, տէր Եղիշէ` Ամատունեաց եպիսկոպոս, տէր Երեմիա` Ապահունեաց եպիսկոպոս: 4 Այսոքիկ ամենեքեան եպիսկոպոսքս. եւ ի պատուական երիցանց` սուրբն Ղեւոնդ, եւ Խորէն ի Մրենեայ, եւ Դաւիթ, եւ այլ պատուական երիցունք, եւ աւագ վանականք բազումք, հանդերձ սքանչելի եւ հրեշտակակրաւն տերամբն Աղանաւ, որ էր յազգէն Արծրունեաց: 5 Եւ որք ի նախարարացն էին ժողովեալք` տէրն Սիւնեաց Վասակ, եւ տէրն Արծրունեաց Ներշապուհ, Վրիմ Մաղխազ, տէրն Մամիկոնէից եւ սպարապետն Հայոց Վարդանն, տէրն Վահեւունեաց Գիւտ, տէրն Մոկաց Արտակ, տէրն Անձեւացեաց Շմաւոն, տէրն Ապահունեաց Մանէճ, տէրն Վանանդեայ Առաւան, տէրն Արշարունեաց Արշաւիր, տէրն Ամատունեաց Վահան, տէրն Գնունեաց Ատոմ, տէրն Պալունեաց Վարազշապուհ, տէրն Աշոցայ Հրահատ, տէրն Դիմաքսենից Հմայեակ, տէրն Աբեղենից Գազրիկ, տէրն Առաւեղենից Փափագ, Վրէն Ձիւնական: 6 Այսոքիկ ամենեքեան աւագ տանուտեարք, հանդերձ աւագ սեպհաւք եւ բարեպաշտ եպիսկոպոսաւք եւ աւագ քահանայիւք եւ վանականաւք, պատասխանի հրովարտակին գրէին առ թագաւորն Յազկերտ եւ առ ամենայն աւագանին դրանն այսպէս.-
ԻԴ. «Ի լուսաւոր եւ ի ճշմարիտ աւրէնս մեր գրեալ է, որ ձեր ընդունայնութիւն եւ բարբանջմունք թուին, թէ Ծառա՛յք, հնազանդ լերուք մարմնաւոր տերանց ձերոց` որպէս Աստուծոյ. եւ մեր ըստ կարի զաւրութեան մերոյ երկուցեալ նախ ի հրամանէ աւրինաց մերոց, եւ ապա ի ձեր ի մեծ թագաւորութենէդ, եդեալ ի մտի` ոչ միայն ըստ երկիւղի մարդկան, որպէս առ ականէ, ըստ աւրինի չար ծառայից ծառայել ձեզ, այլ կամաւ իսկ եւ յաւժարութեամբ` յամենայնի զձեր կամս եւ զհրաման կատարել. եւ ծառայել ձեզ ոչ միայն կարասւոյ ծախիւք, այլ եւ զարիւն անձանց մերոց եւ որդւոց ի վերայ ձեր դնել: 2 Բայց վասն հոգւոց մերոց գիւտի եւ կամ կորստեան` զձեզ ինչ

ԹՈՒՂԹ 25
ամենեւին այդ հոգ մի՛ աշխատեսցէ: 3Եւ վասն պարգեւի եւ պատուհասի որ երկնչիքդ յաստուածոցդ յաղագս մերոյ ոգւոց, որպէս ասէքդ` ի մեր անձինս եւ յոգիս հասցէ յԱստուծոյ աւգուտն այն եւ կամ պատիժ: 4 Բայց դուք զիրսդ եւեթ զայդ լռեալ ներեցէք մեզ. քանզի որպէս անհնար է մարդկային բնութեանց փոխել զերկնից տեսչութիւնն յայլ տեսութիւն` նոյնպէս եւ անհնար է` որ ի բնէ ուսեալ եմք եւ հաստատեալ յաւրէնս յայս` անսալ այդպիսի հրամանի եւ հաւանել. զոր եւ լոկ բանիւք անգամ լսել ոչ կարեմք, քանզի եւ կամիմք իսկ ոչ:
5 «Այլ վասն աւրինաց ձերոց, զոր գրեալ էր եւ տուեալ բերել առ մեզ` մեք ձեզ ոչ երբէք լսեմք: 6 Մինչ որ այդր լինիմք ի դրանն, եւ կամ ի մոգուցդ, որ ձեր աւրէնսուսոյցքդ իմն կոչին, այպն արարեալ արհամարհեմք. թող թէ եւ գրոց եւս յաւժարեցուցանէք զմեզ կարդալ եւ լսել, որ ինչ ոչ է մեզ պիտոյ եւ խնդիր: 7 Այլ յառաւել եւս պատուելոյ զթագաւորութիւնդ ձեր` եւ բանալ անգամ զգրեալսդ եւ կամ տեսանել ոչ կամեցաք. զի զաւրէնս, զոր ճանաչեմք եթէ սուտ են եւ անմիտ մարդոյ բարբանջմունք, զոր բազում անգամ մեր լուեալ է ի ձեր անուանեալ սուտ վարդապետացդ, եւ տեղեակ եմք իբրեւ զձեզ` զայն ոչ կարդալ պարտ է եւ ոչ լսել: 8 Վասն զի ընդ կարդալն` հարկիմք եւ ծաղր առնել, ուստի աւրէնքն եւ աւրէնսդիրքն եւ որք պաշտեն զայդպիսի խաբէութիւնս` ի միասին թշնամանին: 9 Յաղագս որոյ եւ ոչ զմեր աւրէնս գրել եւ տալ բերել առ ձեզ, ըստ հրամանիդ ձերոյ, ի դէպ եւ պատշաճ համարեցաք: 10 Զի եթէ զձեր սուտ եւ զարժանի ծաղու աւրէնսդ չհամարեցաք արժանի կարդալոյ եւ մատուցանելոյ ի մեզ, զի մի՛ թշնամանեսցուք զձեզ, ծաղր առնելով զաւրինաւքդ,- զոր ըստ ձերում իսկ մեծի խրատոյդ պարտ էր զմտաւ ածել ի գրելն եւ ի տալ բերելն առ մեզ,- մեք զիա՞րդ զայսպիսի զաստուածասէր եւ զճշմարիտ աւրէնսն գրիցեմք առ ձեր անգիտութիւնդ յայպանումն եւ ի թշնամանս: 11 Բայց այս եւեթ ձեզ ի հաւատոյս մերոյ յայտնի լիցի, զի տարերց ոչ ծառայեմք, արեգական եւ լուսնի, հողմոց եւ կրակի, որպէս դուքդ. եւ բազում աստուածոցդ, զոր անուանէքդ դուք ի յերկրի եւ ի յերկնի` պաշտաւն ոչ մատուցանեմք: 12Քանզի ուսաք եւ հաստատեալ ծառայեմք միումն միայնոյ ճշմարտին Աստուծոյ, որ արար զերկինս եւ զերկիր եւ զամենայն որ ինչ ի նոսա, եւ նա միայն է անուանելոցդ ի ձէնջ աստուածոցդ Աստուած եւ արարիչ, թագաւոր թագաւորաց եւ տէր տերանց. եւ նմա միայնոյ վայել է ամենայն բանաւորաց` մատուցանել երկրպագութիւն եւ պաշտաւն»:
ԻԵ. Եւ գրեալ զայս ամենայն բանս ի նամակին սուրբ քահանայից ժողովոյն, եւ հանդերձ ամենայն նախարարաւքն Հայոց ետուն տանել առ թագաւորն Արեաց Յազկերտ: 2 Եւ նորա հրամայեալ կոչել զմոգսն եւ զամենայն աւագսն դրանն` ետ բանալ զնամակն զոր առաքեցին Հայք, եւ կարդալ առաջի ամենեցուն: 3 Եւ լուեալ զբանս նամակին թագաւորն հանդերձ մոգաւքն եւ ամենայն աւագանեաւ դրանն, եւ սրտմտութեամբ բարկութեան գրգռեալ` հարցանէր ցմոգսն եւ ցամենայն Արեաց աւագանին, թէ «Ձեզ զիա՞րդ թուի, ծառայից այդպիսի աներկիւղ համարձակութեամբ գրել առ իւրեանց տէրն»: 4 Իսկ դասք մոգուցն եւ ամենայն մեծամեծացն աւագանւոյն դրանն` յոտն կացեալ ասացին, թէ «Նոցա զկորուստն անձանց իւրեանց եւ աշխարհի գրեալ է առ ձեզ. բայց ձեզ թէ ո՛րպէս պարտ է ծանուցանել նոցա զձեր տէրութիւն եւ զնոցա ծառայութիւն` զայն դուք իշխէք»: 5 Առաւել եւս գրգռեալ զթագաւորն եւ զամենայն աւագանին ասելով. «Եթէ ոչ ուստեք ունէին նոքա յայլուստ աւգնականութեան յոյս` զայդպիսի բանդ ի միտս իսկ իւրեանց նկատել չիշխէին, թող թէ նամակաւ առ ձեր թագաւորութիւնդ առաքել»: 6 Զայս չարախորհուրդն Միհրներսեհ ասէր:
7 Եւ թագաւորն Յազկերտ իբրեւ լուաւ զայս ամենայն ի մոգուցն եւ յամենայն դրան աւագանւոյն` սրտմտութեամբ զայրացեալ` հրաման ետ վաղվաղակի հրովարտակս առնել յաշխարհն Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից: 8 Եւ հրամայէր գրել յերեսին հրովարտակսն, զի ամենայն տանուտեարքն եւ աւագ սեպուհքն երեցունց աշխարհացն փութով եւ անխափան ի դուռն եկեսցեն. «եւ որ ոք, ասէ, ծուլացեալ յապաղեսցէ` առանց ամենայն թողութեանց մահու պատուհաս կրեսցէ»: 9 Եւ հասեալ հրովարտակս այս յերեսին յաշխարհսն, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, եւ ընթերցեալ առաջի նոցա, իբրեւ լուան զայնպիսի ստիպով զկոչումն զամենեցունց` անդէն եւ անդ գիտացին զպատճառս իրացն, թէ չէ խաղաղութեամբ, այլ կորստեան ոգւոց է ստիպումն կոչմանս այսորիկ. տրտմեալք աղմկէին եւ յԱստուծոյ աւգնականութիւնն ապաստանեալ ապաւինէին:

10Պատգամաւորութիւն այնուհետեւ երեքին աշխարհքն առ միմեանս առնէին եւ ուխտադրութիւնս, եւ բազում երդմամբ Աւետարանին հաստատէին: 11 Խորհէին` զչերթալն որպէս ապստամբութիւն կարծեցուցանել, եւ զերթալն խռովեալք տարակուսէին. հաշուէին զերթալն լաւագոյն, եւ ելից իրացն զԱստուած կոչէին աւգնական: 12 Բայց զիւրեանց զմիտս եւ զբանս եւ զխորհուրդս, միջնորդութեամբ սրբոյ Աւետարանին, անքակ եւ աներկեւան առ միմեանս հաստատէին, թէ Երթամք, այո՛, այլ ուրանալ զԱրարիչն երկնի եւ երկրի ոչ հաւանիմք: 13 Եւ այս կատարի մեզ յԱստուծոյ, յորժամ ցուցանեմք զմեզ Քրիստոսի մի մարմին եւ մի հոգի. յիշելով զսուրբ զառաքեալսն, զքարոզքն սուրբ եկեղեցւոյ, որոց էր սիրտ մի եւ ոգի մի. որոց բարեխաւսութեամբ ուղղեսցէ զմեր պատասխանիս առաջի ահեղ թագաւորին Փրկիչն մեր եւ Տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ պահեսցէ զմեզ յարձակմանէ չար գազանին, որ դիմեալ գայ ի վերայ մեր. քանզի ոչ երբէք Աստուած զմիաբանեալսն ի բարի կամս` եթող ի ձեռաց: 14 Իսկ եթէ ոք որոշեալ ճեղքեսցի յայս ուխտէս միաբանութեան` եւ Որդի մարդոյ, որպէս եւ ինքն իսկ ասէ, ուրացեալ ընկեսցէ զայնպիսին յերեսաց իւրոց առաջի Հաւր եւ հրեշտակաց երկնից:
15Եւ այսպէս միաբանեալք ուխտիւք եւ երդմամբ երեքեան աշխարհքն, Հայք, Վիրք, Աղուանք, գնացին ի դուռն:
16 Եւ որք ի ժամուն ի մեծամեծ աւագանւոյն Հայոց յուղի անկեալ ճանապարհորդեցան` այսոքիկ են. ի տոհմէն Սիւնեաց Վասակ Սիւնեաց տէրն, որ եւ ի ժամուն մարզպանն էր Հայոց. եւ ի տոհմէն Արծրունեաց Ներշապուհ. ի տոհմէն Ռշտունեաց Արտակ. ի տոհմէն Խորխոռունեաց Գադիշոյ. ի տոհմէն Մամիկոնէից Վարդան, Հայոց ասպարապետ եւ տէրն Մամիկոնէից. ի տոհմէն Մոկաց Արտակ. ի տոհմէն Ապահունեաց Մանէճ. ի տոհմէն Ամատունեաց Վահան. ի տոհմէն Վահեւունեաց Գիւտ. ի տոհմէն Անձեւացեաց Շմաւոն: 17 Եւ յաշխարհէն Վրաց` բդեշխն Աշուշայ եւ այլ տանուտեարք աշխարհին:
ԻԶ. Եւ հասեալք ամենեքեան սոքա ի դուռն` յանդիման եղեն նախ մեծամեծացն դրան արքունի եւ ապա թագաւորին Յազկերտի: 2 Հրաման տուեալ արքային Պարսից Յազկերտի առ վաղիւն, որպէս զի ամենայն աւագանին դրանն հանդերձ երեւելի մոգաւքն առաջի նորա լիցին ի խորանին: 3 Եւ ասացեալքն ի թագաւորէն կատարէին առ վաղիւն:
4 Ապա հրամայէր զուղեկեալսն ի Հայոց, ի Վրաց եւ յԱղուանից զառաջեաւ ածել: 5 Եւ նախգոյն հարցեալ ցՀայոց տանուտեարսն եւ ցսեպուհսն` ասէր, եթէ «Նախ եւ առաջին կամիմ լսել ի ձէնջ, եթէ զի՛նչ համարեալ եմ ես ձեզ, եւ կամ թէ դուք ո՛րպէս կարծէք զձեր անձինս լինել մի»: 6 Եւ նոցա պատասխանի արարեալ միաբան ասացին, եթէ «Այդ հրամանիդ տեսութիւն եւ գիտելութիւն` եւ առանց պատասխանի լսելոյ ի մէնջ` յայտնի է ամենայն Արեաց եւ անարեաց»: 7 Եւ թագաւորն անդրէն երկրորդեալ ասաց, եթէ «Յայտնի եւ անծածուկ են այնոցիկ, որ ընդ իմով իշխանութեամբ են եւ հրամանի իմում ընդդիմանալ չիշխեն ամենեւին. բայց ես ի ձէնջ կամիմ լսել, եւ զձեր ճանաչողութիւնդ կամիմ գիտել, եթէ զի՞նչ հաշուեալ կարծէք զիս. ասացէ՛ք ցիս»: 8 Եւ նոցա պատասխանի արարեալ ասացին, եթէ «Մեք զձեզ թագաւոր գիտեմք, որպէս ամենեցունց` առաւել եւս մեր. իշխանութիւն ունիս նման Աստուծոյ ի վերայ մեր եւ ամենայն մարդոյ որ է ի թագաւորութեան քում` սպանանել եւ կեցուցանել»:
9 Եւ Յազկերտի արքայի լուեալ ի նոցանէ եւ ամենայն դրանն աւագանւոյն զայսպիսի պատասխանիս` ասէ ցնոսա թագաւորն Յազկերտ. «Այդ պատասխանիք ձեր ի նամակէն, զոր ետուք բերել առ իս` շատ հեռի են եւ աննմանք: 10 Վասն զի ի նամակին յայտ արարեալ էր, եթէ է իւիք, որովք ծառայեմք քեզ եւ կամաց քոց եւ հրամանի չընդդիմացեալք հաւանիմք. եւ է ինչ, զոր ոչ քեզ պարտ է ասել եւ ո՛չ մեզ հնար է հնազանդել եւ յանձն առնուլ: 11 Արդ` ի մեր թագաւորութենէս եւ ամենայն Արեաց` ի ձէնջ նախ եւ առաջին կարեւոր եւ պիտոյ խնդիր այդ է, եւ այդու ճանաչի մեր առ ձեզ տէրութիւն եւ խնամարկութիւն, եւ ձեր առ մեզ արդարամտութեամբ ծառայութիւն եւ հնազանդութիւն. զի զվաստակոյ եւ զաւգտէ, որ մինչեւ ցայսաւր ձեր առ մեզ թագաւորս եւ առ Արեաց աշխարհս ցուցեալ` գոհ եմք. եւ արդ կամիմ պատուով եւ մեծամեծ փառաւք արձակել զձեզ յաշխարհն ձեր. միայն եթէ զայդ եւս զիմ զկամս, որ վասն ձեր հոգւոյ փրկութեան հոգացաք` յանձն առնուք եւ դառնայք ի կորստեան ճանապարհէն, յորում ցայժմ իբրեւ զկոյր մի ի խաւարի շրջեալ էիք: 12 Ապա եթէ այլազգագոյն ինչ խորհիք, եւ արդարեւ յորում միտս եւ մոլար աւրէնս ցայժմ կեցեալ էք եւ ի նմին յամառեալ պնդիք

ԹՈՒՂԹ 27
դուք, Հայք, Վիրք եւ Աղուանք` առ ոչինչ համարիմ զայնչափ ի ձէնջ աւգուտս եւ զվաստակս, այլ կնաւ եւ որդւովք եւ ազգաւ կորուսանեմ ի միջոյ»:
13 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս, պատուոյ եւ խոստմանց եւ մահու սպառնալեաց, ի թագաւորէն Պարսից Յազկերտէ երեցունց աշխարհաց ազատանւոյն` լռեցին առ վայր մի այլքն. բայց յառաջ կացեալ աներկիւղ եւ քաջասիրտ մտաւք Վարդանայ Մամիկոնէից տեառն եւ Հայոց սպարապետի` պատասխանի ետ թագաւորին Յազկերտի առաջի ամենայն բազմութեանն եւ ասէ, եթէ «Բազումք են յայս երից աշխարհաց յազատորերոյ, որք են աւագ քան զիս եւ գահու եւ աւուրբք, եւ շատ են, որ ի խոնարհ են: 14 Զվաստակ եւ զհպատակութիւն, զոր ծառայից պարտ է առ իւրեանց տեարսն եւ առ թագաւորսն առնել` զայն նախ դու, որ ամենեցուն տէրդ ես, եւ ապա ամենայն Արիք, զիմ եւ զիւրաքանչիւր ի նոցանէ մինչեւ ցայժմ` քաջ գիտէք, եւ ոչ ինչ պիտոյ է ինձ եւ կամ ումեք ի սոցանէ զիւր զվաստակ եւ զսպաս ծանուցանել ձեզ: 15 Յայսմ հետէ եւ յառաջ ի մտի այսպէս եդեալ իմում անձինս, զի եթէ եւ գոյ հնար առնել զմի անձն իմ բազում անձինս, զոյժ եւ զյաւժարութիւն կամաց առաւել եւս քան զնոյնս, զկեանս եւ զկարասի, որ գամ մի յիմում տանս կայ, ձեր առնելով, եւ ի վերայ Արեաց տեառն եւ ի վերայ Արեաց աշխարհի եդեալ է ի մտի մաշել: 16 Բայց զաւրէնս, զոր ուսայ յԱստուծոյ ի մանկութենէ իմմէ, թողուլ եւ ընդ երկիւղի մարդոյ փոխանակել` չէ հնար: 17 Զի եթէ ի մարդոյ ընկալեալ էր զարդար վարդապետութիւնն, զոր հաստատեալ է ի միտս իմ, գիտէի թէ ճշմարիտ են, եւ ուրանայի` ողորմելի զանձն համարէի. թող թէ աւրէնս, զոր ընկալայ եւ ուսայ ի բերանոյ Աստուծոյ` վաճառել ընդ երկիւղի մարդոյ եւ սնոտի փառաց. քա՛ւ լիցի: 18 Իմ պատասխանիք այդ են, յորում ցանկամ մեռանել, քան թէ կալ ուրացութեամբ առանց Աստուծոյ: 19 Իսկ այլքս, որ կան առաջի ձեր ամենեքեան, որ են ի քրիստոնէական կարգէ` բաւական է իւրաքանչիւր ոք ընդ անձին իւրոյ տալ պատասխանի»:
20 Եւ լուեալ այլ ազատանւոյն, որք էին յերից աշխարհաց, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, զպատասխանիսն աներկիւղութեամբ զսպարապետին Հայոց Վարդանայ եւ զսաստիկ սրտմտութիւն զտեսլեան թագաւորին` ետուն պատասխանի եւ ասեն. «Ներեսցէ մեզ արքայ աւուրս ինչ խորհել ընդ միմեանս, եւ առնել ձեզ պատասխանիս հաստատապէս միաբանութեամբ. վասն զի յաղագս հոգւոց ընտրողութեան խնդրին ի մէնջ պատասխանիքդ, յորում կայ առաջի գիւտ եւ կամ կորուստ յաւիտենական: 21 Եւ ոչ է պարտ. ստիպով եւ անքնին մտաւք առաջի ձեր առնել այդպիսի մեծի խնդրոյ դարձուած բանից. քանզի զնախնի եւ զսովորական հայրենի աւանդութեան մերոյ խնդրէք զքակտումն, եւ զյանձնառութիւն բռնադատէք աւրինաց` որոց ոչ եմք եղեալ մեք եւ կամ հարք մեր ընդունողք եւ սիրողք»: 22 Եւ թագաւորին ամենայն աւագանեաւն յանձն առեալ հաւանեցան բանիցն, եւ շնորհեալ նոցա զժամակալութեան խնդիրն` արձակեցին զատեանն:
ԻԷ. Յայնժամ ի մի վայր ժողովեալ նախարարացն ամենեցուն, որք էին յերեցունց աշխարհացն, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, եւ տարակուսեալք յանձինս իւրեանց, խորհուրդ ի մէջ առեալ, թէ զի՛նչպիսի հնարիւք եւ մտածութեամբ ելս իրացն կարասցեն գտանել: 2Եւ յածեցուցեալ զմիտս ի բազում յուզմունս խնդրոց զսակաւ աւուրս` յայս միտս առ վայր մի հաւանեցան եւ հաստատեցան, եթէ «այլ ոչ ինչ գոյ մեզ հնար զերծանել յորոգայթէս, զոր ձգեալ չար որսորդին սատանայի պաշարեաց զմեզ` բայց եթէ առ ժամ մի յանձն առնումք պատճառանաւք զհրամայեալս նոցա. եւ երթեալ յիւրաքանչիւր յաշխարհ` այնուհետեւ կա՛մ կեամք, ծառայելով ճշմարիտ հաւատոյն Քրիստոսի, յոր ծնաք աւազանին նորոգութեամբ ի ձեռն ամենասուրբ վարդապետութեան նահատակին Գրիգորի եւ նորին զաւակի, եւ կամ թողեալ զաշխարհ` գնամք իւրաքանչիւր յաւտարութիւն կնաւ եւ որդւովք, ապաւինեալք եւ հաստատեալք ի բան կենարար Փրկչին, որ ասէ, թէ Յորժամ հալածեսցեն զձեզ ի քաղաքէս յայսմանէ` փախիջիք ի միւսն: 3 Ապա եթէ զանձանց միայն զփրկութիւն եդեալք ի մտի, ընդդիմանամք անաւրէն հրամանաց իշխանին` անթիւ բազմութեան արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց լինիմք պատճառ յաւիտենից կորստեանն. զորս խաղացուցեալ այսր` զբնաւս ծառայեցուցանեն անաւրէնութեանց պաշտամանց ազգաց յազգս»:
4 Արդ` թէպէտ եւ ածեալ ուրուք զմտաւ զայսպիսի որոշողութեամբ առանձինն, եւ զնոյնս դարձեալ խորհեալք միաբանութեամբ առ միմեանս զաւուրս սակաւս զցայգ եւ զցերեկ` սակայն

ոչ իշխէին յայտնել զաւրավարին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից զմտածութիւն միաբանութեան իւրեանց. ճանաչելով ի միտս իւրեանց, թէ նմա ոչ է հնար յանձն առնուլ եւ հաւանել այսպիսի խորհրդոյ, ունելով անշարժ զհաւատ հոգւոյն իւրոյ ի վերայ հաստատնոյ վիմին Քրիստոսի: 5 Բայց սակայն զչյայտնելն նմա եւ չպատմել զայս ամենայն` չկարէին հանդուրժել. քանզի գիտէին, եթէ առանց նորա ամենայն խորհեալքն ի նոցանէ եւ պատճառադրութիւնք եւ արարուածք` թերիք են եւ անկատարք: 6Զի թէպէտ եւ կարծէին լինել կարող, ըստ պատճառախնդիր խորհելոցն, զերծանել խաբէութեամբ եւ գողանալ զմիտս թագաւորին եւ զամենայն Արեաց հրապարակին, եւ դառնալ յիւրաքանչիւր յերկիր` սակայն գիտէին, թէ թերակատար եւ ոչ լիապէս լինի նոցա գործ խորհրդոյն եւ իրացն առաջարկութիւն: 7 Վասն զի տեսեալ էր ամենեցուն եւ լիով ի գրոց ճանաչէին, եթէ ամենայն իրք այնպիսի գործոյ ի բնէ յոլով Մամիկոնէիցն ազգաւ եւ նոցա միաբանութեամբ ելեալ էին ի գլուխ:
8 Որոց ածեալ զայս ամենայն զմտաւ նախարարացն ամենեցուն եւ սեպհացն, որք էին ի դրանն ժողովեալք` միաբան եկին առ տէրն Մամիկոնէից եւ Հայոց զաւրավարն Վարդան, եւ յայտնեալ նմա զխորհուրդն` պատմեցին զիւրեանց զիմաստս ամենայն եւ զոր խորհեալ էին առնել. յաւելեալ ի նոյնս թախանձումն եւ աղերս ամենեցունց` ասէին. «Հայեա՛ց, ասեն, ի մեզ անընդոստ մտաւք. հայեա՛ց, ասեն, եւ յառաջիկայ դիպմունս բազմութեան բիւրոց մարդկան պատահելոց չարաչար աղետից. յիշեա՛ զհառաչանս մարց, զմտա՛ւ ած զտղայոց ողբումն, զծերոց ստիպով եւ զպառաւանց վարելոց յաւտարութիւն, եւ այլ ամենեցունց դիպելոց այսպիսի անհնարին եւ չար վշտաց: 9 ԹԷ լոկ միայն մարմնոյ աշխատութեամբ եւ մահուամբ էր կրել զայս ամենայն` համայն ծանր էր եւ դառն եւ արժանի լալոյ. թող թէ առ հասարակ առաջի հոգւոյ եւ մարմնոյ գայթակղութիւն եւ կորուստ: 10 Եւ ոչ եթէ լոկ հարեւանցի լինի հասելոյ վտանգիս վախճան, այլ ցանկ մածեալ խաւար ամբարշտութեան` թանձրամածութեամբ ունելոց է զսուրբ եկեղեցիս մեր եւ զժողովուրդս, զկանայս եւ զծնունդս մինչեւ յաւիտեան: 11 Եւ եթէ դու միաբանելով մերում խորհրդոյս, կարասցես առ վայր մի հաւանեցուցանել զքո միտսդ` գիտեմք զի ողորմութեան դիպիմք բազումքս, այլ եւ ոչ ընդհանուր եկեղեցիք երեցունց աշխարհացն մատնին յաւեր, եւ ոչ վարին ի գերութիւն բովանդակ աշխարհացն բնակիչք. զի ոչ շարժի սուրբ հաւատն ի հիմանէ, այլ թէ եւ առ վայր մի դղորդ հասանէ` կանգնէ հաստատ անդրէն եւ հաստատէ աջ Ամենակալին: 12 Եւ այս լինի հաստատ այսպէս, եթէ կարասցես վայր մի հիւանդանալ վասն մեր, որպէս զի ողջացուսցէ զմեզ քեւ հանդերձ ամենագթածն բժիշկ Բանն Աստուած»:
13 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս զաւրավարին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից ի նախարարացն Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից` ամենեւին ոչ առնու յանձն լսել եւ հաւանել այսպիսի բանից եւ կամ բնաւ հաղորդ լինել այսպիսի խորհրդոյ. այլ յոյժ խռովեալ մեծաձայն գոչմամբ ասէր ցամենեսեան, թէ «Մի լիցի ինձ ստել Արարչին իմում` պատճառանաւք եւ կամ ճշմարտութեամբ, եւ մի՛ ուրանալ զայն առաջի անաւրէն եւ մահկանացու ազգի, որ ուրանայ զուրացողս իւր առաջի Հաւր եւ հրեշտակաց սրբոց: 14 Քա՛ւ լիցի ինձ յաղագս զմտաւ ածելոյ զկարիս եւ զվիշտս զկնոջ եւ զորդւոց եւ զազգի` տալ ի մոռացումն զոր ասէն, թէ Որ սիրէ զկին եւ զորդիս առաւել քան զիս` չէ ինձ արժանի: 15 Այլ դուք, որ այժմ յերեցունց աշխարհաց եկեալդ էք տանուտեարք եւ սեպուհք, շնորհիւ ողորմութեամբն Քրիստոսի լի էք ամենայն զաւրութեամբ եւ լաւութեամբ. զի ըստ ազատութեան արուեստի առաւելեալ էք ամենայն հրահանգիւ, եւ ճանաչիք երեւելի ի մէջ սպայիս եւ ի մէջ ամենայն ազգաց` ի մարտս եւ ի բոլոր կարգս քաջութեամբ. իսկ զճշմարիտ եւ զարդար հաւատն ուսեալ էք յԱստուծոյ ի ձեռն առաքելանման հովուին սրբոյ նահատակին Գրիգորի եւ նորին զաւակի. բաւական էք ընդ իւրաքանչիւր անձին տալ պատասխանի, եւ որպէս խորհիք` կարիցէք արդեաւք եւ առնել: 16 Այլ ինձ ոք ի ձէնջ` զոր ինչ անհնար է ինձ լսել բանիւք, թող թէ եւ առնել արդեամբք` մի՛ ասէք»:
17 Եւ լուեալ զայս ամենայն զխաւսս` բազմութեան նախարարացն աշխարհաց երեցունց ի զաւրավարէն Հայոց ի տեառնէն Մամիկոնէից Վարդանայ, թէպէտ եւ յանհնարին տրտմութիւն ընկղմեալք խռովէին` այլ սակայն ոչ ինչ թոյլ տուեալ լինէին ի բանիցն առաջարկելոցն, իմացեալ եւ առ կարիս վտանգին եւ այլ հնարս մաղթանաց: 18 Եւ ժողովեալք ի մի վայր` կոչէին առ ինքեանս զիշխանն Մոկաց զԱրտակ եւ զնա առաւել փութացուցանէին` անձանձրոյթ խանդաղատանաւք

ԹՈՒՂԹ 29
նստել առանձինն եւ խաւսել ընդ սպարապետին իւրեանց տեառն Մամիկոնէից տոհմին: 19 Եւ նա ինքն էր այր համեստ, մտացի եւ քաջ, եւ տէրն Մամիկոնէից Վարդան առաւելապէս պատուով սիրէր զԱրտակ: 20Որ եւ հաւանեալ հրամանի նախարարացն Հայոց` յանձն առնոյր ամենայորդոր փութով ջանալ ընդ նմա յարաժամ եւ աղաչել, զոր եւ առնէր իշխանն Մոկաց Արտակ, մերթ առանձինն եւ մերթ հանդերձ աւագանեաւն Հայոց, ըստ յանձնառութեանն իւրոյ. որք ոչ դադարէին զցայգ եւ զցերեկ խաւսել ընդ նմա զնոյն բանս եւ զաղերս ի բազում աւուրս: 21 Զորս եւ ստիպագոյնս եւ անհանգիստս ի նոյն խորհուրդս ճեպեցուցանէր զամենեսեան բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ էր այր խելացի եւ խորհրդական եւ ունէր կին յազգէն Արծրունեաց, զքենի մեծի սեպհին Մամիկոնէից, եղբաւրն Վարդանայ. որ եւս առաւել յորդորէր յառաջագրեալն Աշուշայ զամենայն բազմութիւն նախարարացն Հայոց եւ զտէրն Մոկաց զԱրտակ, խաւսել ընդ զաւրավարին Հայոց Վարդանայ զայս ամենայն առանց յապաղելոյ: 22 Եւ ինքն զնոյն խաւսել ընդ նմա ոչ կասէր, անձանձրոյթ բողոքելով եւ ստէպ հայեցուցանելով յիրսն, թէ ո՛րչափ յանհաւանելն քո` կորուստ երեցունց աշխարհացն լինի, եւ ի հաւանելն եւ յանձն առնուլն` գիւտ բազմաց եւ անձին ապաշխարութեան ակնկալութիւն:
23 Եւ տեսեալ նախարարացն եւ սեպհացն երեցունց աշխարհացն զկամս սպարապետին Հայոց Վարդանայ այնպէս անշարժս եւ անհաւանս ի յորդորմունս խաւսից նոցա եւ աղաչանաց` բերեալ հարկաւորէին այնուհետեւ մատուցանել նմա եւ ի սուրբ Գրոց առակս դիպողս, ըստ պատշաճի հանդիպելոյ ի ժամանակին, որք տեղեկագոյնք էին ի նոսա գրոց սուրբ եկեղեցւոյ, յիշեցուցանելով նմա, որպէս առն ուսելոյ եւ տեղեկի,- քանզի յոյժ հմուտ էր եւ ընդել գրոց վարդապետութեան, ուսեալ եւ խրատեալ ի սուրբ հայրապետէն Սահակայ ի հաւոյն իւրմէ,- զգրեալսն սրբոյն Պաւղոսի յաղագս Արարչին, թէ Որ ոչն գիտէր զմեղս` վասն մեր մեղս արար: 24 Եւ դարձեալ զինքեան իսկ Պաւղոսի զիջանելն եւ նզով զանձն տենչացեալ լինել վասն ազգատոհմին փրկութեան, զոր գրեալ ասէր ի թղթի Հռոմայեցւոց, եթէ Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ինքն նզովեալ լինել ի Քրիստոսէ վասն եղբարց իմոց եւ զաւակաց եւ ազգականաց ըստ մարմնոյ, որք են Իսրայէլացիք, որոց որդէգրութիւնն եւ փառքն եւ կտակարանքն եւ աւրէնսդրութիւնքն եւ պաշտաւնն եւ աւետիքն: 25 Ա՛ռ յանձն, ասեն, եւ դու լինել վասն մեր առակաւորս, նզովս. չես մեծ եւ առաւելեալ ի հաւատս արդարութեան քան զսուրբ առաքեալն Քրիստոսի Պաւղոս. բայց ժողովուրդքն Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից յոյժ շատ են եւ առաքինի քան զժողովուրդս խաչահանուացն Հրէից»:
26 Եւ յորժամ զայսպիսի բազում բանս եւ ստէպ թախանձանաւք զաղաչանս դնէին առաջի զաւրավարին Հայոց Վարդանայ երեցունց աշխարհաց աւագ տանուտեարքն եւ սեպուհքն` բերէին այնուհետեւ եւ զսուրբ Աւետարանն, եդեալ ամենեցունց առ հասարակ զձեռս ի վերայ` երդնուին ասելով. «Եթէ դու եւեթ առ վայր մի կարասցես յանձն առնուլ պատճառանաւք զասացեալս թագաւորին եւ զերծուսցես զմեզ յորոգայթադիր թշնամւոյն յարձակմանց` ամենայն ասացելոց ի քէն լուիցուք եւ արասցուք, դնելով զանձինս մեր ի վերայ ուխտին սրբութեան եւ հեղլով զարիւնս մեր ի վերայ ամենայն աշխարհին փրկութեան: 27 Եւ եթէ դիպեսցի մեզ թողուլ զաշխարհ եւ զամենայն ստացուածս եւ փախչել յաւտարութիւն` ընտրեսցուք հանդերձ կանամբք եւ որդւովք, եւ սիրով յանձն առցուք զաղքատութիւն եւ զմուրողութիւն. միայն ի բարկութենէս եւեթ ապրեսցուք: 28 Եւ որ ոք թուլացեալ ի բանիցս յայսցանէ ստեսցէ ուխտիս այսմ, եւ նենգութեամբ որոշեսցի յերդմանէ սուրբ Աւետարանին եւ ի միաբանութենէ բազմութեանս այսորիկ` որոշեալ ճեղքեսցի եւ նա նման Յուդայի, որ ճեղքեալ մեկնեցաւ ի գնդէն սուրբ առաքելոցն. եւ բաժին այնպիսւոյն առանց ապաշխարութեան եւ թողութեան ընդ նմին լիցի մատնեալ անշէջ բոցոյն, զոր պատրաստեաց Աստուած սատանայի եւ արբանեկաց նորա: 29 Եւ որ ինչ վնասք եւ կամ գերութիւնք եւ դղրդմունք աշխարհաց երեցունց հասցեն` յանձնէ այնպիսւոյն եւ միաբանելոցն ընդ նմա խնդրեսցէ վրէժխնդիրն մինչեւ ցյաւիտեան: 30 Իսկ զբարի եւ զաւգտակար պահպանութիւնն, զոր շնորհեալ Փրկչին Քրիստոսի պարգեւեսցէ բազում ոգւոց երեցունց աշխարհացս, վասն քո առ վայր մի հաւանելոյդ մեզ` եղիցի մնացեալ ժառանգութիւնն այն ի փրկութիւն թողութեան ոգւոյ քո եւ ազգի մինչեւ ցյաւիտեան»:
31 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս ի բերանոյ երից աշխարհաց ազատանւոյն` զաւրավարին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից, տեսեալ եւ զկնքեալ ամենեցուն ահաւորապէս երդմամբ

զսուրբ Աւետարան ուխտին, որոյ առաջի ուխտեցին եւ աւանդեցին կնքով` յարտասուս հարեալ յանձն առ առ վայր մի զպատճառանաւք վիրաւորիլն վասն երեցունց աշխարհացն եւ բազմութեանց ի նոսա արանց եւ կանանց:
ԻԸ. Եւ այնպէս միաբանեալք ամենեքեան յանձն առնուին կատարել խաբէութեամբ զհրաման թագաւորին, եւ երթեալք ի տուն մոխրանոցին` կէսքն ի նոցա ցուցանէին, այլ ոչ ամենեքեան, զպատճառանաւք եւ ոչ ճշմարտութեամբ զխոնարհումն գլխոց իւրեանց սնոտի պաշտամանն: 2Եւ ոմանք թէպէտ եւ գիտէին զանյարական գլորումն, այլ ցանկացեալք աշխարհիս փառաց` փոխանակէին զփառս անեղծին Աստուծոյ ընդ եղծանելի եւ անցաւոր կենաց աշխարհիս:
3 Եւ զայն տեսեալ թագաւորին Պարսից եւ ամենայն մեծամեծաց դրանն եւ մոգուցն` նուէրս ազգի ազգի բազում խնդութեամբ մատուցանէին աստուածոց իւրեանց: 4Խրախ մեծ ուրախութեան առնէին յաւուրն յայնմիկ, հաշուելով այն աւր լինել անշարժ հաստատութիւն թագաւորութեան իւրեանց, կեալ խաղաղութեամբ աներկիւղ այնուհետեւ յամենայն թշնամեաց: 5 Եւ ագուցեալ զտանուտեարսն եւ զսեպուհսն զերեցունց աշխարհացն, զՀայոց, զՎրաց եւ զԱղուանից, ի հանդերձս թագաւորականս զարդարէին. այլ եւ բազում եւ այլ ազգի ազգի պարգեւաւք եւ պատուաւք, գիւղաւք եւ ագարակաւք, ըստ իւրաքանչիւր ուրուք պիտոյից, լցուցանէին զամենեսեան. զորս եւ ի հրաժեշտի կացուցեալ` փութացուցանէին հասանել յիւրաքանչիւր յաշխարհս: 6 Տուեալ ընդ նոսա բազմութիւն սուտ վարդապետաց, զոր եւ մոգ անուանեն, յորդորէին ուսանել զուսմունս ծաղրելի շնչմանց եւ ընդունչսարկու քարթնջմանց խաւսսն, որպէս զաւձակոչսն եւ զորովայնախաւսս. պատուէր տային` յերեսին յաշխարհսն կարգել զխաբէութեան դպրոցս եւ ուսուցանել առ հասարակ զբնաւս, զարս եւ զկանայս, զուսմունս մոգուցն:
7 Որոց առեալ ի յանձն` զբազմութիւն մոգուցն տանել ընդ ինքեանս յաւժարէին: 8 Երթեալք այնուհետեւ հրաժարեալք ի թագաւորէն Յազկերտէ եւ ի մեծամեծ աւագանւոյն զբանն` գովութիւնս սուտս եւ շնորհակալութիւնս խաբէութեամբ իւրաքանչիւր ոք ի պատճառելոցն առ վայր մի ըստ իւրում զաւրելոյ իմաստից մատուցանէին թագաւորին եւ ամենայն աւագանւոյն Արեաց, մանաւանդ առաւելագոյն չարաթունին Միհրներսեհի: 9Եւ էր պատճառ շնորհակալութեանն յամենեցունց մտաց այս, եթէ «Ամենայն թագաւորք, որ յառաջ քան զձեզ էին ի գահուդ յայդմ, ձեր նախնիքն` սիրէին զմեզ, հոգալով զմեր շինութիւնս եւ զաւգուտս մարմնաւորս. բայց դուք առաւել ցուցիք զսէրն որ էր առ մեզ, զի զյաւիտենական կենդանութիւնն մեր զմտաւ ածիք ծանուցանել մեզ եւ պարգեւել: 10 Եւ եթէ նախնեացն քոց ծառայեցաք յամենայնի յաւժարութեամբ եւ կամաւ յամենայն պէտս, յոր եւ հրամայէին մեզ. իսկ քեզ` ամենայն անձին պարտ է ոչ իբրեւ զմի անձն սպասս մատուցանել, այլ որպէս զբազում անձինս զմի անձն առնել եւ անձանձրոյթ հպատակել զցայգ եւ զցերեկ աւգտախնդիր թագաւորութեանդ. քանզի յաղագս գիւտի մոլորեալ ոգւոյս մերոյ փութալ հոգացար»:
11 Եւ սոքա իւրաքանչիւր անձին այսպիսի ինչ եւ եւս առաւել, ըստ իւրաքանչիւր կարի, ասացեալ գովութիւնս` լռեալ դադարէին: 12Իսկ սպարապետն Հայոց Վարդան տէրն Մամիկոնէից կարգեալ զիւրն զառանց պատճառանաց զանսուտ բանս եւ զլինելոց իրս, որպէս ի դէմս գովութեան թագաւորին եւ ամենայն բազմութեան աւագանւոյն Արեաց` ասէր այսպէս, թէ «Զիմոց զնախնեացն զհպատակութիւն եւ զվաստակ, զոր յայս դուրս եւ առ ձեր թագաւորութիւնդ արարեալ է, ի ժամանակէ յորմէ հետէ կարգեալ եմք ի ձեր ծառայութիւնդ` դուք ամենեքեան քաջագոյն գիտէք, եւ ինձ ոչ է պիտոյ յաղագս այդպիսի իրաց մի ըստ միոջէ տեղեկացուցանել զձեզ, զոր ստուգագոյն առաւել ճանաչէք քան զիս: 13 Իսկ թէպէտ եւ շատ նուազ եմ քան զիմ նախնիսն` սակայն որչափ կարն էր յիս` եդեալ էր ի մտի արդար վաստակաւք հաճել զմիտս ձեր. եւ ուր հասեալ էի ի գործ ի ձեր հրամանէ` տեսեալ էր զաւրագլխաց ձերոց եւ իմ ընկերաց ըստ իմ ուժոյ միամտութեամբ զիմ զգործն եւ զվաստակն: 14 Բայց արդ յայսմ հետէ այսպէս կամք են, ջանամ, զի թէ ցայժմ գործեալ ինչ իցէ, եւ ոչ արժանի անուան կամ գովութեան` յայսմ հետէ հնարիմ ամենայն զաւրութեամբ եւ ուժով, աւգնականութեամբն Աստուծոյ, գործել գործ

ԹՈՒՂԹ 31
այնպիսի, զոր ոչ միայն առաջի ձեր Արեաց, այլ եւ ի կայսեր դրանն եւ յայլ ազգս պատմեսցի համբաւն այն մինչեւ ցյաւիտեան»:
15 Եւ զայս բանս որպէս ի շնորհէ Աստուծոյ սպարապետին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից ասացեալ, զոր հռչակելոց էր զնահատակութիւնն որ առ Աստուած ի դարս յաւիտենից: 16 Եւ զայսպիսի ասացմունս լուեալ թագաւորին Պարսից եւ ամենայն աւագանւոյ դրանն` մեծաւ շնորհակալութեամբ զարմացեալք գովեցին զնա եւ գոհացան. քանզի ծածկեաց Աստուած զբան խոստմանցն, զոր ասաց գործել սպարապետն Հայոց Վարդան` յաղագս մեծի անուան համբաւոյ, զոր պարգեւեաց նմա Աստուած զանուն նահատակութեան յազգս յաւիտենից:
17 Եւ հրաժարեալք այնուհետեւ յամենեցունց երեքեան աշխարհքն, Հայք, Վիրք եւ Աղուանք, առեալ ընդ ինքեանս զդասս բազմութեան մոգուց` դարձան յիւրաքանչիւր աշխարհս, հաստատեալ բազում անգամ եւ ի ճանապարհին զնոյն ուխտ երդման Աւետարանին սրբոյ: 18 Հրաժարեալք եւ ի միմեանց` գնացին յիւրաքանչիւր յաշխարհս, ազդ առնել միմեանց ի ժամանակի ըստ Աստուծոյ հրամանատրութեանն` զպէտս գործոցն, զոր խորհեցան կատարել: 19 Բայց զբդեշխն Վրաց զԱշուշայ եւ զերկու որդիս իշխանին Սիւնեաց Վասակայ, զԲաբիկ եւ զԱմիրներսեհ, ոչ արձակեաց թագաւորն Պարսից Յազկերտ ընդ այլ նախարարացն Հայոց. հայելով ի յառաջիկայ իրացն անյայտութիւն` կասկածեալ զգուշացաւ:
ԻԹ. Արդ` եկեալ հասանէին տանուտեարքն Հայոց հանդերձ սեպհաւքն որ ընդ ինքեանս` յաշխարհս Հայոց, ողջք եւ ոչ ողջք, կենդանի կիսամեռք. որք ոչն տեսանէին ըստ յառաջ լուսաւոր եկիցն ողջամբ յայնպիսի հեռաւոր ճանապարհէ: 2 Եւ ելեալ ընդ առաջ նոցա դասք պաշտաւնէիցն Քրիստոսի, բերելով ընդ ինքեանս զնշան կենսատու խաչին եւ զնշխարս սրբոյ առաքելանման նահատակին Գրիգորի, զձայն սաղմոսաց, զորս երգեաց մարգարէն Դաւիթ սուրբ Հոգւոյն շնորհիւ, որում եւ ինքեանք երբեմն ձայնակից եղեալ` առաւելագոյն քան զպաշտաւնեայսն նուագէին զերգս երկնաւոր ցնծալից ուրախութեամբ: 3 Այլ անդ էր լսել զձայնս լալոյ եւ զձայնս գուժի, գոչիւնս ողբոց եւ բարբառ ճչոյ. տղայք անձկոտք ի գրկաց հարց իւրեանց պակուցեալք փախչէին, կարծելով այլափոխեալս իմն, եւ ոչ զնոյնս նկատելով կերպարանս` զարհուրէին, ստէպ հայելով յերեսս մարցն, զորս տեսանէին կողկողագինս միշտ եւ արտաւսրաբուղխս. յաղագս որոյ եւ ինքեանք յարտասուս հարեալ տղայքն` ոչ ոք կարէր լռեցուցանել ի դայեկացն կամ ի դաստիարակացն: 4 Ընդ որ հայեցեալ այնոցիկ, որք պատճառանաւք եւ ոչ ճշմարտութեամբ ուրացողքն էին` փութանակի եւ առ ժամայն կամէին յառնել եւ ընդ ինքեանց սուրն ելանել. որոց ոչ պիտէր եւ առ վայր մի կեալն, քան թէ զայնպիսի տեսանել զաղէտս, եւ ժուժկալել. որք զկերակուրս ուրախութեան, ըստ բանի սաղմոսերգին, իբրեւ զմոխիր ուտէին, եւ զըմպելի իւրեանց արտասուաւք խառնէին. քանզի ոչ ոք հաւանէր ընդ նոսա կամակից լինել սեղանոյ, ոչ կին, ոչ որդի, ոչ ազատ, ոչ ծառայ ոք եւ ոչ սպասաւորք:
5 Եւ էր այնուհետեւ տեսանել զամենեսեան քակտեալս ի միմեանց եւ պատառեալս. եւ զորոց քաղցր եւ ախորժակ բարբառ Փրկչին Քրիստոսի ասէր, թէ «Են եւ այլ ոչխարք, որ ոչ են յայսմ գաւթէ, պարտ է եւ զնոսա ածել այսր, զի եղիցին մի հաւտ միոյ հովուի» ճշմարտի, զոր Աստուած միացոյց, եւ կատարէր զասացեալսն` յանկարծակի աքցոտեալ թշնամւոյն` ցրուեաց վեր ի վայր եւ արար իբրեւ զհաւտ` որոյ ոչ գուցէ հովիւ: 6 Վասն ամենայնի այսորիկ սուգ առեալ կոծէին կանայք աւագ ազատացն եւ այրիք ի հրապարակս, մանկամարդ առնականայք եւ աւրիորդք ի սրահս դռնափակեալս, հարսունք ի սենեակս: 7 Սուրբ եպիսկոպոսք, պատուական քահանայիւք եւ եկեղեցական ուխտիւ, ծերովք եւ տղայովք եւ ամենայն ժողովրդոցն բազմութեամբ` կառաչ բարձեալ լային ի տանն Աստուծոյ: 8 Եւ էր տեսանել ծեփեալ արեանց հոսմամբք զամենայն դէմս ուղղափառ մարդոց:
9 Իսկ մոգուցն գունդք ստիպով բռնադատէին տանել զկրակս ի տաճար սրբութեանց Տեառն, եւ յայլ յականաւոր եւ ի գեղեցիկ տեղիս շինել ատրուշանս, եւ կարգել բեռնակիրս փայտակրաց ի պէտս կիզման չաստուածոյն անյագի. որոյ յուտելն յանզգայս` ոչ ինչ շնորհ ունի պաշտաւնէիցն, եւ ի կրել արտաքս զաւելորդ թրքածս մոխրոցացն` ձանձրացուցանէ զգազախադէմ զկրողսն պակշոտեալս:

Լ. Եւ արդ` տեսեալ զայս ամենայն չարիս տեառն Մամիկոնէից եւ Հայոց սպարապետին Վարդանայ, կոչեալ առ ինքն զամենայն ընտանիս իւր, զեղբարս եւ զազատս եւ զծառայս եւ զամենայն միահամուռ զբազմութիւն դրանն իւրոյ` սկսաւ խաւսել ընդ նոսա եւ ասել. Ես ոչ ուրացայ զԱրարչին իմ եւ զտէր Յիսուս Քրիստոս` կամաւ եւ կամ առ երկիւղի. քա՛ւ լիցի. եւ ոչ զվարդապետութիւն եւ զհաւատս սրբոյ Աւետարանին, զոր ուսոյց եւ հաստատեաց յիս ճշմարիտ հաւն իմ տէր Սահակ, մերժեցի յինէն. այլ առ վայր մի մինչեւ ի ժամս յայս յաղագս ձեր ամենեցուն գիւտի կորեայ պատճառանաւք, զի գտեալ զիս ձեաւք հանդերձ` ապաշխարեցից եւ կեցից: 2 Վասն զի ուսեալ եմ եւ յիշեմ զքարոզութիւն սուրբ մարգարէիցն, թէ Ոչ կամիմ զմահ մեղաւորին, այլ զդառնալ նորա եւ զկեալն, եւ զոր ի միւսում վայրի սուրբ Հոգին ասէ, թէ Յորժամ դարձցիս եւ հեծեսցես` յայնժամ կեցցես: 3 Արդ` փոխանակ զի թողի զնա պատճառանաւք առ վայր մի վասն ձեր` կամիմ ստուգութեամբ փոխանակ այնր թողուլ զամենայն ինչ իրս կենցաղոյս այսորիկ մինչեւ ի սպառ: 4 Եւ որ ոք ի ձէնջ կամակից կարող էք լինել, արհամարհելով զամենայն սնոտի կեանս աշխարհիս, յանձն առեալ ձեաւք հանդերձ վասն անուան Քրիստոսի` ընտրեմ գնալ յաւտարութիւն»:
5 Եւ նորա խաւսեցեալ զամենայն այսպէս ընդ ընտանիս տանն իւրոյ` պատասխանի ետ նմա երանելի եղբայրն Հմայեակ եւ ասէ. «Փութա՛ կատարել զոր խորհիսդ, եւ մի՛ յապաղեր. քանզի ոչ ոք կարէ լինել երաշխաւոր անձին իւրում եւ ոչ ժամ մի: 6 Աստուծով եթէ կեցցուք` եւ առանց խղճի մտաց վախճանի աւուրն դիպեսցուք, գամ մի չկարացեալք վաղ եւ կամ անագան զերծանել ի մահուանէ. թէ՛ մուրողութեամբ իցէ եւ թէ աւտարութեամբ` նովաւ եւեթ կեցցուք եւ անուամբ նորա պարծեսցուք զաւրհանապազ: 7 Զուրացութեանն եւեթ զանունն ի բաց ընկեսցուք ի մէնջ, եւ խառնեալ ի հաւտն Քրիստոսի` կամաւ յանձն առցուք զամենայն վիշտս` որ եւ հասանէ ի վերայ մեր, եթէ սով, եթէ սուր, եւ կամ թէ յաւտարութեան` մուրողութիւն եւ վախճան»:
8 Եւ այսպէս միաբանութեամբ արհամարհեալ զամենայն սնոտի մեծութիւն կենցաղոյս այսորիկ` առ ոչինչ համարեցան. այլ հանդերձ հաւանելովք ընդ ինքեանս դրամբ եւ ընտանեաւք դէմ եդեալ անցանել ի կողմանս իշխանութեանն Յունաց ճեպէին, ուր եւ թագուցանել միաբանութեամբ եւ կամ աստ անդր ցրուել զանձինս կարասցեն: 9 Եւ եկեալ հասանէին ի գիւղ մի, որոյ անունն էր Արամանայ, ի նահանգին Բագրաւանդայ, մերձակայ սահմանակից Բասենոյ եւ Տուարծատափու. ուր եւ սակաւ ինչ աւուրս կամեցեալ հանգչել, եւ զուշ եդեալ ճանապարհն գնալ պատրաստէին ստիպով:
10 Յանկարծակի իրազգաց եղեալ այսպիսի խորհրդոյ եւ գնացից յաշխարհէս Հայոց` զմեծէ սպարապետէն Հայոց, զտեառնէն Մամիկոնէից Վարդանայ, հանդերձ եղբարբք իւրովք, դրամբ եւ ամենայն ախիւ` իշխանին Սիւնեաց Վասակայ, որ եւ մարզպան էր Հայոց ի ժամանակին, եւ ամենայն տանուտերացն Հայոց եւ սեպհացն` խորտակեալ սրտիւ զարհուրէին. զմտաւ ածեալ ամենեցուն, որք ի փրկութիւն անձանց իւրեանց ի խնդիր էին, թէ արդ գիտեմք, զի կորեաք ի սպառ, եւ ոչ է հնար մեզ զերծանել ի չարէս յայսմանէ մինչեւ ի սպառ: 11 Քանզի տեղեկացեալ ճանաչէին ամենեքեան, թէ առանց առաջնորդութեան ազգին այնորիկ եւ ոչ մի ինչ իրք եւ գործք աշխարհիս Հայոց երթեալ էին ի գլուխ: 12 Խորհուրդ ի մէջ առեալ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ հանդերձ ամենայն տանուտերամբք Հայոց եւ աւագ սեպհաւք, եւ զմիտս ամենեցուն յիւր կամսն հաւանեցուցանէր, ասելով թէ «Պարտ է փութով զհետ զաւրավարին Հայոց Վարդանայ Մամիկոնէի քահանայս առաքել ընտիրս եւ արս աւագս ի տանուտերացս Հայոց, եւ աղաչանաւք դարձուցանել զնա այսրէն. զի առանց նորա մեր այս ամենայն կամք եւ խորհուրդք եւ ոչ մի ինչ վճարին»:
13Եւ արարեալ նամակ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ իւրով մատանեաւ` հրամայէր նամականի առնել եւ այլ ամենայն աւագ տանուտերացն Հայոց, եւ կնքեալ զնամականին իւրաքանչիւր ուրուք մատանեաւ` տայր բերել եւ զկնքեալ Աւետարանն ուխտին. եւ արս պատուականս յայտ արարեալ ի քահանայից, զերանելին Ղեւոնդ երէց, եւ զերանելի երէցն զԵրեմիա ի Նոր քաղաքէ, եւ զերանելի երէցն Խորէն ի Մրենոյ, եւ արս աւագս ի տանուտերացն Հայոց, զիշխանն Արշարունեաց Արշաւիր, զիշխանն Դիմաքսենից զՀմայեակ եւ զիշխանն Աբեղենից զԳազրիկ. եւ տուեալ ցնոսա իշխանին Սիւնեաց Վասակայ զամենայն նամականին եւ

ԹՈՒՂԹ 33
զԱւետարանն երդման` դեսպանս արձակէր զկնի նորա: 14 Որք հասեալ գտանէին զնա եւ որք ընդ նմայն էին` յառաջագրեալ գեաւղն Արամանայ:
15 Եւ ազդ արարեալ` մտանէին զառաջեաւ, պատմէին երանելւոյն Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից եւ Հայոց սպարապետին եւ առաջի եղբարցն իւրոց Հմայեկայ եւ Համազասպայ զպատճառս իւրեանց փութանակի հասանելոյն առ նոսա, զխորհուրդն եւ զխաւսս հանդերձ երդմամբ որ եղեն ամենայն Հայոց` միաբանութեամբ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ. յառաջ բերեալ եւ զԱւետարանն երդման` ունէին առաջի երանելւոյն Վարդանայ եւ եղբարց նորա: 16 Տային ի ձեռս նորա եւ զնամակն Վասակայ զտեառն Սիւնեաց եւ զայլոց ազատացն Հայոց, եւ զեպիսկոպոսացն եւ զսեպհացն, եւ պատգամ կարճառաւտիւ ամենեցուն բան, եւ ասէին ցերանելին, թէ «Դու աւադիկ հանդերձ եղբարբքդ եւ հաւանեալ ընտանեաւքդ, որք հոգացեալ են ապրեցուցանել ընդ քեզ զինքեանս` անձնապուրք լինիք. բայց մեք ամենեքեան կորնչիմք զանվախճան կորուստն: 17 Վասն զի ոչ է հնար մեզ առանց ձեր, եւ ոչ զաւակի մերում` երբէք պատահել փրկութեան եւ կեալ: 18 Բայց որպէս հոգացեալ խնամ տարէք ձեզ` նոյնպէս եւ զայսչափ զբազմութեան ոգիս մի՛ թողուք կորնչել. քանզի եմք աստ բազումք, որք եւ ազգախառն եւ արիւն ձեր եմք. պսակեցարո՛ւք եւ ընդ մեզ ի Քրիստոսէ, որպէս ցանկացեալ ջանայք ընդ ձեր միայն պսակիլն»:
19 Եւ զայս ամենայն բանս լուեալ ի քահանայիցն եւ ի նախարար պատգամաւորացն եկելոց` սուրբ սպարապետին Հայոց տեառն Մամիկոնէից Վարդանայ հանդերձ երանելի եղբարբքն իւրովք, եւ զսուրբ Աւետարան ուխտին տեսեալ, եւ զնամականին կարդացեալ զիշխանին Սիւնեաց Վասակայ զմարզպանին Հայոց եւ զայլոց զիւրաքանչիւր ուրուք զընկերակցացն` պատասխանի ետ միաբանութեամբ ամենեցուն եւ ասէ. «Ես եւ եղբարք իմ եւ ընտանիք կարեւոր ընտրելագոյն քան զամենայն ինչ որ է յաշխարհի` հաստատեալ եմք ընտրել եւ գտանել զոգւոցն փրկութեան գիւտ, եւ ուսեալ եմք հաստատուն եւ զանշարժ բանն, որ ասէ,- յոր եւ հաւատացեալ եմք անշարժութեամբ,- թէ Զի՞նչ աւգուտ է մարդոյ, թէ զաշխարհ ամենայն շահեսցի, եւ զանձն իւր կորուսցէ. եւ կամ զի՞նչ տացէ մարդ փրկանս ընդ անձին իւրոյ: 20 Եւ ոչ զմեր եւեթ զոգւոց խնդրեմք զաւգուտն, այլ եւ ընդ այլոցն խնդամք ընդ փրկութիւն: 21 Եւ ոչ` որ փախուցեալս եմք` յերկիւղէ ոք ինչ սրոյ կարծիցէ զայս զմէնջ, յորմէ ոչ ոք երբէք զանգիտեալ յազգիս մերում, եւ ոչ երբէք. եւ թէ ո՛րպէս ի վերայ ընկերի բարւոյ առաւել քան յանձին միշտ հոգալով զանձն եդեալ է այսմ տոհմի` զայն եւ ամենայն դուք, Հայք, գիտէք ստուգութեամբ ի պատմութենէ գրոց եւ ի լսելոյ ձեր յաւագաց: 22 Բայց ի նենգաւոր խաբէութենէ ձերմէ, զոր արարեալ է ձեր ընդ նախնիսն մեր հանապազ` զայն ամենայն յիշելով գնացեալ եմք լինել անձնապուրծք. որպէս ցանկ ձեր մղեալ է զմեզ ի նեղ, եւ զձեր անձինս ի բաց ունելով` մեր միայն ազգս պատահեալ է վշտաց մեծաց եւ մահուց: 23 Բայց սուրբ եւ երկնաւոր հրաւիրակիդ Աւետարանի ոչ կացեալ ոք է ընդդէմ ի մեր ազգէս, եւ ոչ մեք կամք. քա՛ւ լիցի: 24Դուք թէ միամտութեամբ վարիք եւ կամ երկմտութեամբ` դուք գիտէք եւ սուրբ Աւետարանդ, որ ճանաչէ զամենայն եւ դատի ըստ իւրաքանչիւր գործոցն»:
ԼԱ. Եւ զայս ասացեալ սրբոյ առնն Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից եւ Հայոց սպարապետի` կամակցութեամբ երանելի եղբարցն իւրոց եւ սիրելեաց դարձան անդրէն առ ընկերսն իւրեանց ի բանակն Հայոց: 2 Եւ եկեալք ի միաբանութիւն բազմութեանն` ոչ առնէին դուլ եւ դադար խորհուրդք սրբոյ սպարապետին Հայոց Վարդանայ` լոկ միայն առտնին կատարել քահանայիւք եւ այլ բազմութեանն պաշտաւնէիւք դրանն իւրոյ զպաշտաւն կարգեալ ժամուցն, զոր զցայգ եւ զցերեկ բազում փութով վճարէին անյապաղ. այլ միաբանութեամբ ամենայն Հայովք երթալ յեկեղեցի ցանկայր: 3 Բայց թէպէտ եւ նեղէր չերթալով, այլ եւ կամաւ արգելեալ` առ վայր մի համբերէր իրացն, հոգալով եւ զպէտս ընկերացն, որպէս իւրոյ տանն եւ անձին. մանաւանդ յաղագս Աշուշայի Վրաց բդեշխի եւ որդւոց իշխանին Սինեաց Վասակայ, զորս արգելեալ պահեաց անդրէն ի դրան թագաւորն Պարսից Յազկերտ: 4 Եւ զայս խորհէր սուրբն Վարդան, իբրեւ ոչ առ ի պէտս ինչ աւգնականութեան իւրում առաջադրեալ գործոյն, քանզի չխորհէր զյաղթութեան ինչ անուն գտանել, այլ զհեղումն արեան անձինն ի վերայ շինութեան ուխտի եկեղեցւոյ մնչէր ըմբռնել. բայց հոգայր իբրեւ զբարեսէր, թէ մի՛ գուցէ դժուար ինչ արանցն ի թագաւորէն դիպիցի, եւ վնասիցին:

5Բայց իշխանն Ամատունեաց Վահան ոչ տայր դուլ եւ դադար զաւրավարին Հայոց Վարդանայ. այլ մերթ ինքեամբ եւ մերթ այլովք ստիպէր` վաղվաղակի յայտնել զիրս ապստամբութեանն, կարծեցուցանելով որպէս հոգւոյ եւեթ հոգալ զգիւտ փրկութեան. բայց ոչ հոգալով ինչ կարի յայն միտս` ըստ խաւսիցն փութացուցանէր զյայտնել իրացն, այլ վասն մթերից առաջին ոխութեանն, զոր ունէին առ միմեանս իշխանն Սիւնեաց Վասակ եւ տէրն Ամատունեաց Վահան: 6 Բայց ըստ ծանր խոհականութեանն իւրոյ հայեցեալ նկատէր, թէ կա՛մ չհաւանեալ ապստամբել իշխանն Սիւնեաց Վասակ` մեռանի յիւրոցն ընկերաց անարժան մահուամբ, կամ թէ հաւանեալ առ վտանգին ապստամբել` արգելեալ անդրէն ի դրանն որդիքն երկոքեան չարաչար կենաւք վտանգեալ պատահեն մահու եւ կամ բազմաժամանակեայ կարեւոր կապանաց եւ բանդից դիպեալք` տանջին անխնայ: 7 Իսկ սուրբ այրն Աստուծոյ Վարդան տէրն Մամիկոնէից եւ Հայոց զաւրավարն ոչ ի բանս ինչ ուրուք հայէր, այլ զհոգ ընկերացն հոգայր եւ ի նահատակութիւնն ցանկացեալ ընթանայր: 8 Եւ այնպէս ձգեալ բռնի զաւուրս գարնանոյն յերկար, մինչեւ յաւուրս տաւթոյն մաւտելոյ. եւ հասեալ ամիսք տաւթոյն ջերմութեան` չու արարեալ ամենայն բազմութիւնն Հայոց ի տեղիս հովոց` գային հասանէին ի գաւառն որ կոչի Ծաղկուտն, մերձ ի բերդն ամուր, զոր Անգղն անուանեն. զայն տեղեաւք արարեալ բանակետեղս արանց` դադարէին անդ զաւուրս տաւթոյն:
ԼԲ. Իսկ մոգքն, որ ի դրանէն նախարարքն Հայոց ուսուցիչս ածեալ էին ընդ ինքեանս, իբրեւ տեսին, թէ արհամարհեալ են յաչս նոցա ինքեանք եւ աւրէնք նոցա,- քանզի կանայք նախարարացն, զորս կարծէին մոգքն աշակերտել` այնք եւ տեսանել անգամ գարշէին զնոսա, այլ զորդիս իւրեանց եւ զդստերս` պատուիրէին ստէպ դաստիարակացն` չանցուցանել երբէք առ նոքաւք մաւտ. իսկ արքն, որք պատճառանաւք կարծեցուցանէին զինքեանս ուրացողս` սուտ վարդապետացն եւ հաց ուտել առաջի իւրեանց չտային թոյլ, եւ շրջէին ողորմելի սովամահք.- գնալ ի բաց եւ փախչել չիշխէին, եւ կալն առ նոսա` զմահ ծանուցանէր նոցա եւ զկորուստ. եւ տակաւին գրել գաղտ ի դուռն զիրս ապստամբութեանն փութանային:
2Ապա իմացեալ սպարապետին Հայոց Վարդանայ, թէ կարի հռչակին իրք ապստամբութեանն, եւ ի կարի հեղգալոյն մեծամեծ գործէին վնասք, խորհուրդ ի մէջ առեալ զաւուրս բազումս եւ ժողովեալ զպատուական եպիսկոպոսս եւ զականաւոր երիցունս եւ զաւագ տանուտեարսն Հայոց եւ զսեպուհսն առանձինն,- չեւ դեռ եւս յայնմ ժամու կամեցեալ յայտնել զբանսն իւրեանց մարզպանին Հայոց Վասակայ, գիտելով ոչ միայն լոկ վասն որդւոցն եւեթ զկասումն առն ի փրկութեան դարձէն, այլ զառաւել փառասէր աստուածատեաց խորհրդոց նորա ճանաչեալ զորոճմունս` - ասէր ցամենեսեան այնուհետեւ յայտնապէս այրն երանելին Վարդան, թէ «Մինչեւ ցե՞րբ հանդուրժեմք թագուցանել զճշմարտութիւնն եւ կորնչիմք. եւ այս համբաւ ելեալ տարածեալ ելից զամենայն տեղիս. այլ յայտնի լուսով գնասցուք իբրեւ ի տուընջեան եւ որդիս լուսոյ կոչեսցուք»:
3 Մի ոմն յՈստանեայ տանէն, որում անուն Զանդաղան, սերմն ժանդ, որդի անաւրէնութեան, որ բազում եւ անապաշխար չար գործեալ էր ի կեանս իւրում` լսէր յոմանց զխորհեալսն Հայոց եւ երթեալ վաղվաղակի գուշակէր նմանւոյն իւրում Վասակայ: 4 Որոյ բանից իրազգած եղեալ նենգաւոր քսուին աւագ նախարարքն Հայոց` կալեալ զնա ի գեաւղն որ կոչի Արծակ` տարեալ կապեցին ի միւսում եւս ի գեաւղ յանուանեալ Բերդկունս, ի նմին Բագրեւանդ գաւառի. զոր եւ ոչ յետ բազում աւուրց ըստ արժանի գործոց իւրոց անաւրէնութեանց քարկոծեալ սատակեցին:
5 Եւ ապա յայտնապէս ժողովեալ միաբանութեամբ ամենայն տանուտեարքն Հայոց եւ սեպուհք, եպիսկոպոսաւքն եւ բազմութեամբ ամենայն քահանայիւք եւ ժողովրդովք, առ երանելի սպարապետն Հայոց տէրն Մամիկոնէից Վարդան, եւ հանդերձ նովաւ մտին թափ ըստ գրոց հրամանին բոլորեքեան առ իշխանն Սիւնեաց Վասակ, առ մարզպանն Հայոց. եւ յայտնեալ նմա միաբան ամենեցուն զխորհուրդն, թէպէտ ջանայր յապաղել նա, մի` վասն որդւոցն իւրոց, որք ի դրանն էին, եւ դարձեալ` զի եւ կեանքն իւր իսկ ի խնամս չարին միտէին հանապազ` ոչ ինչ այնուհետեւ թոյլ տային սայթաքել խորհրդոց նորա այսր անդր. այլ թէպէտ եւ ոչ կամաւ, սակայն ի հարկէ յանձն առեալ միաբանէր ընդ նոսա: 6 Բերել դարձեալ հրամայէին նախարարքն Հայոց սուրբ եպիսկոպոսացն եւ երիցանցն` զԱւետարան ուխտին սրբոյ. եւ երդուեալ ամենայն

ԹՈՒՂԹ 35
բազմութիւն զաւրացն ազատաց եւ անազատաց, հանդերձ իշխանաւն Սիւնեաց Վասակաւ եւ ամենայն տանուտերամբքն եւ սեպհաւք` հաստատէին զերդումն. եւ որոց մատանեաւ չեւ եւս էր կնքեալ զԱւետարանն` կնքէին. եւ համբարձեալ առ հասարակ զձեռս ընդ երկինս` բարբառելով ասէին այսպէս ամենայն բազմութիւնն, այր եւ կին միաբան խնդալիցք.
«Զքեզ, սուրբ Հայր, արարիչ երկնի եւ երկրի, եւ զՈրդիդ քո միածին զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ զսուրբ Հոգիդ կենդանարար, զանորիշ եւ զանքակ Երրորդութեանդ միութիւն, խոստովանիմք արարիչ երկնի եւ երկրի, տեսակաց եւ անտեսից. որ միայնդ ես Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց ի քէն: 7 Որ եւ ըստ մարդասիրութեան յաղագս փրկութեան տիեզերաց` ի վախճան աւուրցս մի ի սրբոյ Երրորդութենէդ ծնար ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, եւ զամենայն կարիս բարձեալ քոյին մարմնովդ, զոր ի սուրբ եւ յաստուածածին կուսէն առեր` տարեալ բեւեռեցեր ի խաչին փայտի. յորում հեղեալ զսուրբ արիւնդ քո` ազատեցեր զաշխարհս ի ծառայութենէ մեղաց անիծից. մեռար, թաղեցար եւ յարեար, եւ վերացեալ յերկինս` ետուր աւետիս խոստման` տանել առ քեզ զամենեսեան, որ խոստովանին առ քեզ, Աստուած ճշմարիտ, թագաւոր թագաւորաց եւ տէր տէրանց: 8 Եւ մեք վկայեմք եւ խոստովանիմք զքեզ Աստուած աստուծոց եւ տէր տէրանց, Աստուած քաւիչ մեղաց մերոց. ուրացեալքս` եւ զղջացեալքս, յանցուցեալքս` եւ յողորմութիւնդ ապաւինեալքս, գլորեալքս` եւ կանգնեալքս: 9 Ընկալ զմեզ որպէս զորդին ուրացող, որ ծախեալ աղտեղեցաք զհանդերձ սուրբ մկրտութեանն, զոր զգեցուցեր մեզ աւազանին լուացմամբ, անառակ անաւրէնութեամբ թաւալեցաք ի տղմի ուրացութեանց իբրեւ զդասակսն խոզաց:
10 Եւ արդ` դարձեալ առ ճշմարիտ Հայրդ երկնաւոր աղաղակեմք ասելով. Մեղաք յերկինս եւ առաջի քո. շնորհեա՛ մեզ բարեխաւսութեամբ լուսաւորիչ առաքելոցն եւ վաստակովք սուրբ նահատակին Գրիգորի նոցին նմանոյն եւ գործակցի` զթողութիւն մեղաց մերոց. եւ զգեցո՛ մեզ զառաջին պատմուճանն եւ մաքրեա զոտս զմեր ի խոչիցն չարեաց, որով ծակոտեալ թշնամւոյն կաղացոյց զմեզ: 11 Եւ ագո՛ մեզ կաւշիկս պահպանութեան` Աւետարանին սրբոյ. եւ դի՛ր զմատանին, զգծած խաչի քո, ի մատին աջոյ ձեռին մերոյ, որով կնքեալք զբոլոր անդամս մեր` սարսեալ բանսարկուն փախիցէ ի մէնջ: 12 Եւ որպէս հեղեր դու զարիւնդ քո սուրբ ի վերայ մեղաւորաց, ի փրկութիւն յանցաւորաց` պարգեւեա՛ եւ մեզ հեղուլ զարիւնս մեր ի վերայ խոստովանութեանս այսորիկ եւ իւրաքանչիւր թողութեան մեղաց: 13 Եւ որ ոք հեռացեալ յուխտէ երդմանցս այսոցիկ ցուցցի ուխտազանց եւ ի միաբանութենէս մերմէ որոշեսցի` ելցէ նա արտաքս ընդ Յուդայի, որ մերժեալ ընկեցաւ ի գնդէ սուրբ առաքելոցն, եւ առանց ամենայն թողութեան կացեալ ի ձախու կողմանն` լուիցէ ի քէն զահագին բարբառն, զոր ասես յաւուրն հատուցման, թէ Երթա՛յք յինէն, անիծեալք, ի հուրն յաւիտենից, որ պատրաստեալ է սատանայի եւ արբանեկաց նորա:
14 Եւ ասացեալ զամենայն խոստովանութիւն զաւրհնութեանն եւ զանիծիցն միաբանութեամբ ամենայն բազմութեանն ի ձայն մեծ արանց եւ կանանց` հնչեաց երկիրն ամենայն ի բարբառոյ զաւրացն բազմութեան: 15 Եւ գրեալ զայս ամենայն բանս հաւատոյ ուխտին, եւ կնքեալ նախ մատանեաւ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ եւ ապա մատանեաւք ամենայն տանուտերացն Հայոց եւ աւագ սեպհացն, եւ եդեալ ի սուրբ Աւետարանի երդմանն` ետուն ցպատուական եպիսկոպոսսն եւ ցաւագ քահանայութիւնն որ էին անդ: 16 Եւ կատարեալ զայս ամենայն այսպէս` դիմեցին մեծաւ ցնծութեամբ եւ հոգեւոր երգովք ի տուն Տեառն, եւ երկրպագեալ միոյն միայնոյ ճշմարտին Աստուծոյ` լի անձկով եւ յերկար եւ անձանձրոյթ ծունրդրութեամբ կատարեցին զաղաւթսն:
17 Եւ արձակեալք յաղաւթիցն` ռամիկ զաւրացն բազմութիւնն դիմեցին ի տուն մոխրանոցին, չմնալով բնաւ աւագացն հրամանի, եւ առեալ զկրակարանն` վարեցին ի ջուրսն զկրակսն, որպէս ի գիրկս եղբաւր, ըստ ասելոյ սուտ վարդապետացն Պարսից. զոր ըմբռնեալ ջրոցն թշնամաբար եւ ոչ եղբայրաբար` ծախեցին: 18 Բայց զմոգուցն բազմութիւն պահել առ աւրն հրամայեցին զգուշութեամբ. եւ ի վաղիւն ընդ ծագել արեւուն արս ի նոցանէ թուով սպանին սրով ի գիւղն, որ կոչի Զարեհաւան:
ԼԳ. Եւ կատարեալ զայս ամենայն գործս ըստ ասելոցս կարգաւ` դադարեցին անդէն զաւուրս տաւթոյն: 2 Եւ ապա փութացան իջանել յԱյրարատ գաւառ. քանզի լուան, թէ Միհրներսեհ Արեաց հազարապետ եկեալ ի Փայտակարան քաղաք` գունդ կազմէ եւ ընդ Աղուանս արձակէ ի Հայս.

զոր եւ Աղուանից ազատքն, որ ուխտակիցք էին Հայոց` ստէպ փութացուցանէին հասանել առ ինքեանս եւ անդէն յԱղուանս ի դիմի հարկանել նոցա պատերազմաւ:
3 Եւ արդ եկեալք յԱյրարատ գաւառ, եւ զայս համբաւ լուեալ ի կողմանցն Աղուանից` ստիպէր զերանելի սպարապետն Հայոց Վարդան զտէրն Մամիկոնէից իշխանն Սիւնեաց Վասակ` գնալ պատահել նոցա գնդաւ. եւ զինքն մնացուցանէր անդէն պատճառանաւք, ասելով, թէ «Ես աստէն պատրաստիմ. գուցէ, ասէր, այլ ինչ իմացեալ չարախորհուրդն Միհրներսեհ` գործիցէ ընդ մեզ»: 4 Այլ ինքն Վասակ զխաբէութեան ճանապարհն կազմեալ նիւթէր ի սրտի իւրում, ունելով կամակիցս եւ այլ աստուածանենգ արս խորհրդոցն իւրոց` յազատացն Հայոց: 5 Իսկ երանելի սպարապետն Հայոց, տէրն Մամիկոնէից Վարդան, ասէր ցիշխանն Սիւնեաց Վասակ, թէ «Որպէս ածաք զմտաւ` պարտ է մեզ նախ զորս առաքեմքն առ կայսր` արձակել, եւ ապա զոր ինչ հրամայեսցես ինձ` առնեմ անխափան»: 6Եւ նորա յաղագս ճեպով զիւր առաջի եդեալ զխորհուրդն կատարելոյ` յանձն իւր առնոյր զասացեալսն յերանելի սպարապետէն ի Վարդանայ կատարել:
7 Եւ վաղվաղակի նամականի արարեալ առ կայսր եւ առ ամենայն աւագանի դրանն Յունաց եւ առ այլ իշխանս եւ կողմնակալս, առ բդեշխն Աղձնեաց եւ առ իշխանն Անգեղ տան, ի Ծոփս եւ ի Հաշտեանս եւ յԵկեղեաց եւ այլ իշխանաց իւրաքանչիւր տեղեաց, եւ առ մեծ սպարապետն Անտիոքայ: 8 Եւ զայս ամենայն թղթեան կնքէր նախ ինքն իշխանն Սիւնեաց Վասակ իւրով մատանեաւ, եւ ապա ամենայն տանուտեարքն Հայոց: 9 Եւ պատրաստեալ ճանապարհին Յունաց կազմէին զիշխանն տանն Ամատունեաց Վահան, որպէս զայր մտացի եւ խորհրդական, եւ զսուրբ սեպուհն զՀմայեակ, զեղբայրն երանելի զաւրավարին Հայոց Վարդանայ ի Մամիկոնէից տոհմէն, եւ զերանելին Մերհուժան զեղբայր սրբոյն Աղանայ` ի տոհմէն Արծրունեաց: 10 Յորոց ձեռն տուեալ զնամականին իշխանին Սիւնեաց Վասակայ եւ ամենայն նախարարաց աշխարհին Հայոց` յուղարկէին առ կայսր եւ առ այլ ամենայն յառաջագրեալսն աւագանին Հայոց:
ԼԴ. Եւ սպարապետն Հայոց տէրն Մամիկոնէից երանելին Վարդան, առեալ ընդ իւր ի տանուտերացն Հայոց, որք ջերմեռանդն սիրով ճեպէին մարտիրոսութեան ժամուն պատահել, որք էին այսոքիկ. Խորէն Խորխոռունի, Արշաւիր Կամսարական, եւ Թաթուլ Դիմաքսեան, եւ Արտակ Պալունի, եւ Գիւտն Վահեւունեաց, եւ Հմայեակ Դիմաքսեան, եւ այլ տանուտեարք եւ սեպուհք, եւ բազումք ի զաւրացն Հայոց, որք ինքնայաւժար փութով փափագէին լինել վրէժխնդիր ուխտի սուրբ եկեղեցւոյ, եւ տալ զանձինս ի մահ ի վերայ սուրբ եւ ճշմարիտ հաւատոյն Քրիստոսի. եւ այլ գունդք ի զաւրացն Մարդպետական այրուձիոյ, փոյթք ի գործ պատերազմին առաքինութեան. զորս եւ չարախորհուրդ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ ծանուցեալ ոչ հաւանս իւրոյ չար մտածութեանն` կազմեալս առաքէր ընդ նմա. եւ զորոց գիտէր զհոլովումն ի վատթար կողմն, եւ ոչ ուղղակի ի խորհուրդ ուխտապահութեանն` ի տանուտերացն Հայոց եւ ի սեպհացն, որք էին երեւելագոյնք, եւ յայլ ռամիկ բազմութենէն` զայնս արգելեալ առ իւր պահէր:
2Եւ հրաժարեալ երանելի զաւրավարն Հայոց տէրն Մամիկոնէից Վարդան, հանդերձ ընկերակցաւքն իւրովք եւ այլ զաւրուն արամբք որ էին ընդ նմա, յիշխանէն Սիւնեաց Վասակայ եւ յայլ մնացելոցն ընդ նմա աւագանւոյն` ողջախորհուրդ մտաւք գնային ի գործ պատերազմի: 3 Եւ մտեալ ի տուն Տեառն, որ է սուրբ եկեղեցի, երկիր պագանել տեառն Աստուծոյ ամենակալի, առեալ զսուրբ Աւետարանն եւ զնշան կենսատու խաչին` ողջունէր, դնելով անյագ ի վերայ բբաց աչացն եւ ճակատու: 4 Զնոյն առնէին ջերմեռանդն սիրով եւ որք ընդ նմայն էին ամենեքեան. եւ ողջամբ գնային ամենեքեան յորդորմամբ սիրոյ: 5 Եւ չեւ եւս հեռացեալք, տեսանէր աւթեւանս ոչ բազումս յԱյրարատոյ երանելի սպարապետն Հայոց Վարդան` եւ իշխանն Սիւնեաց Վասակ վաղվաղակի գաղտ դեսպանս առնէր առ Միհրներսեհ հազարապետն Արեաց եւ զիւր նենգաւոր խորհուրդն նամակաւ ծանուցանէր նմա: 6 Նոյնպէս արար նամակ եւ առ Նիխորական Սեբուխտ եւ առ այլ աւագս, զորս արարեալ էր Միհրներսեհի ի վերայ Հայոց,- եւ զՎեհշապուհ հաւատարիմ վերակացու արար, որ էր ի ժամուն սենեկապան արքունի, յետ այնորիկ ապա եւ դպրապետ եղեւ Արեաց,- յորում գրեալ եցոյց նոցա նենգաւոր իշխանն Սիւնեաց Վասակ զիւր խաբէութեանն կամս. «Դուք, ասէ, անհոգ լերուք յեկելոցդ ընդ Վարդանայ ի վերայ ձեր, եւ մի՛ ինչ զարհուրիք.

ԹՈՒՂԹ 37
վասն զի շատք այն են` զորս ես աստէն պահեցի առ իս. եւ զայլս բազումս ընդ այսր ընդ այնր ցրուեցի. եւ դա յոյժ սակաւուք է եւ ոչ բազմաւք»: 7 Եւ զայն ոչ յիշէր անաւրէնն, թէ սիրտք իշխանաց ի ձեռս Աստուծոյ են. քանզի որով կարծէր չարախորհուրդն շնորհ ինչ առնել նոցա` առաւել եւս զաւրութիւնն Աստուծոյ ի բարկութիւն սրտմտութեան փոխէր, եւ այնու գրգռէր զնոսա ի վերայ նորա. որ եւ ի ժամուն կատարեալ` կուտեցաւ ի գլուխ նորա ցուցակութեամբ:
ԼԵ. Եւ հասեալ յԱղուանս երանելւոյ զաւրավարին Հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից` ազդ եղեւ զաւրագլխացն Պարսից եկք Հայոց. որոց լուեալ` փութացան անցանել ընդ գետն մեծ, զոր Կուր գետն կոչեն, եւ ընդ առաջ եկին նոցա մինչեւ ի գեաւղն որ կոչի Խաղխաղ, յերկրին Աղուանից: 2 Եւ տեսեալ սրբոյ սպարապետին Հայոց Վարդանայ զանթիւ բազմութիւն գնդին Պարսից, եւ յինքեանս հայեցեալ, թէ յոյժ սակաւք են` սկսաւ խաւսել ընդ զաւրն Հայոց եւ յիշեցուցանել զբան սուրբ Հոգւոյն, զոր մայրն մարգարէին Սամուէլի ցնծութեամբ քաջալերեալ ի Քրիստոս` երգելով ասէր, թէ Մի՛ պարծեսցի հզաւրն ի զաւրութեան իւրում, եւ մի՛ պարծեսցի մեծն ի մեծութեան իւրում. այլ որ պարծելոցն իցէ` յԱստուած պարծեսցի: 3 Քանզի ոչ ինչ է ի նուազս եւ ի բազումս յաղթութիւն եւ պարտումն, այլ յԱստուծոյ ակնարկութեանն հրամանի»: 4 Եւ զայս ասացեալ երանելւոյ զաւրապետին Հայոց տեառնն Մամիկոնէից Վարդանայ, հայեցեալ եւ ի կամս ընկերակցաց իւրոց եւ ամենայն գնդին որ ընդ նոսա, թէ ո՛րպէս ջերմեռանդն սիրով զաւրացեալք էին եւ քաջալերեալք` խրախալից մտաւք փառաւորէր զՓրկիչն ամենեցուն զտէր Յիսուս Քրիստոս:
5 Եւ հասեալք ի ժամ մարտին` հայեցեալ տեսանէին ըստ աւրինի կարգման նկատելոյ զգունդսն Պարսից: 6 Կարգէր եւ զիւր գունդն երանելի զաւրավարն Հայոց Վարդան, ըստ բաւականին այրուձիոյն իւրոյ, ընդդէմ նոցա. յերիս առաջս բաժանեալ` տայր ի ձեռս իւրաքանչիւր զաւրագլխի. որում աջոյ կողմանն կացուցանէր զաւրագլուխ զիշխանն Արշարունեաց զԱրշաւիր Կամսարականն, որ էր եւ փեսայ զաւրավարին Հայոց սրբոյն Վարդանայ տեառնն Մամիկոնէից, ունելով զդուստր նորա ի կնութեան. եւ նիզակակից տայր նմա զՄուշ զաւագ սեպուհ` յազգէն Դիմաքսենից. եւ զահեակ կողմն տայր ի ձեռն Խորենայ Խորխոռունւոյ, եւ զաւրավիգն ընդ նմա կացուցանէր զՀմայեակ Դիմաքսեանն. եւ ինքն սուրբ զաւրավարն Հայոց Վարդան պատրաստէր զինքն միջոյ տեղւոյն յարձակման: 7 Եւ այսպէս յաւրինեալ զճակատն եւ յԱստուծոյ խնամսն ապաւինեալք` յարձակեցան ի վերայ թշնամեացն:
8 Յորս նախագոյն յառաջեալ ի տեղի մարտին` Կամսարականն Արշաւիր եւ Մուշ սեպուհն Դիմաքսենից, որք յանգիտութենէ տեղեացն` դիպեցան թանձրախոր սաստիկ մաւրից. Կամսարականն Արշաւիր եւ Մուշ ի յառաւելապէս դիմեցմանէն երիվարացն` անկեալք ի տիղմն հանդերձ երիվարաւքն խրէին. անդ կատարեալ պսակէր երանելի սեպուհն Դիմաքսենից Մուշ ի Նիխորականայ: 9 Իսկ Կամսարականն Արշաւիր իջեալ յերիվարէն` ի հետիոտս սպանանէր զՎուրկն, զեղբայր Լփնաց թագաւորին, եւ իւր ի բաց ձգեալ զերիվարն ի սաստիկ խոր տղմոյն, ուր եւ մոյկ մի զերծեալ յոտանէն թաղեալ մնայր անդէն ի մաւրին. եւ ինքն Կամսարականն միամոյկ, տղմաթաթաւ, հանդերձ ամենայն զինուն, հանեալ զերիվարն ի ցամաք` անվեհեր քաջաբար նման թռչնոյ յերիվարն հեծանէր, եւ զարհուրեցուցեալ զթեւ իւրոյ կողման թշնամեացն` փախստական առնէր: 10 Եւ հայեցեալ տեսանէր զերանելի սպարապետն Հայոց զտէրն Մամիկոնէից Վարդան` հանդերձ ընկերակցաւքն իւրովք եւ ամենայն Հայոց գնդաւն, զի արարեալ փախստականս եւ նոցա` ածէին առաջի իւրեանց զբազմութիւն զաւրացն Պարսից. յորոց զկէսն սրովք իւրեանց դիաթաւալս յերկիր կործանէին եւ զկէսն գետավէժս արարեալ հեղձամղձուկս առնէին. եւ զայլսն ի նոցանէ դաշտացն եւ անտառախիտ մայրեացն ցրուեալս վատնէին:
11 Իսկ ոմանք յաւագորերոյ Պարսիցն ելեալք ի նաւս` յայնկոյս գետոյն մեծի փախստեայք լինել ճեպէին: 12Որ եւ զԿամսարականն Արշաւիր զիշխանն Արշարունեաց ստիպով փութացուցանէր երանելի զաւրավարն Հայոց Վարդան` զկնի փախստէից նաւացն նետաձիգ լինել, ի հաստատաձգութիւն եւ յանվրէպ դիպողութիւն առնն վստահեալ: 13 Իսկ Կամսարականն Արշաւիր, որպէս եւ միշտ կամակատար էր բանի սրբոյ զաւրավարին, վաղվաղակի հաւանեալ առ ի նմանէ հրամանին` զկնի նաւավարացն եւ փախստէիցն նետաձիգ լինէր: 14 Եւ խոցեալ զնաւավարսն եւ զայլս բազումս ի նաւսն` կարէվէրս առնէր. որոց ընդ տապալել վիրաւորացն

կործանէին նաւքն. եւ բազումք ի նաւավարացն եւ ի գլխաւորացն Պարսից գետասոյզ եղեալ կորնչէին: 15 Եւ այսպէս շնորհեալ նոցա զյաղթութիւն վերին աւգնութեանն` դառնային ի բանակս իւրեանց, գոհանալով եւ աւրհնելով զԱստուած:
16 Եւ դադարեալք անդէն ի տեղւոջն զաւրն զայն` ի վաղիւն չուեալք անցանէին ընդ գետն մեծ, անուանեալն Կուր գետ, եւ հասանէին ի պահակ որմոյն, որ է ընդ մէջ իշխանութեանն Աղուանից եւ Հոնաց. եւ գտեալ անդ զպահապանս պահակին եւ այլ զաւրականս պարսիկս բազումս, յորոց սուր ի վերայ եդեալ կոտորէին. եւ զպահակն յանձն առնէին թագաւորազնի միում Աղուանի, որում անուն էր Վահան, եւ զնոյն արձակէին դեսպան ի Հոնս եւ առ այլ ամրականս տեղեացն, զորս հաւանեցուսցէ միաբանել նոցա գնդաւ. որոց կամաւ եւ յաւժարութեամբ զաւգնելն յանձն առեալ` հաստատէին երդմամբ:
ԼԶ. Եւ մինչդեռ այս ամենայն կատարէր այսպէս յաջողութեամբն Աստուծոյ ըստ կամաց նոցա` յանկարծակի դեսպան հասանէր առ երանելի զաւրավարն Հայոց Վարդան եւ առ ամենայն գունդն որ ընդ նմա էին. գոյժ տրտմութեան եւ համբաւ չարաչար տայր նոցա, ասելով, թէ «Ստեաց անաւրէնն Վասակ ուխտին Աստուծոյ եւ նենգեալ դրժեաց Աւետարանին երդմանն, եւ ի յետս կացեալ ապստամբեաց ի միաբանութենէ ճշմարտութեանն. նոյնպէս եւ մնացեալքն անդէն առ նմա աւագանին Հայոց յետս կացեալ` ընդ նմա ապստամբեցին, եւ դարձուցեալ զերեսս իւրեանց ի ճանապարհէն արդարութեան` մոլորեցան զկնի սատանայի. դեսպան արձակեցին ի Պարսս եւ նամակաւք ուխտադրեցին ընդ նոսա. եւ զբերդեան ամրոցացն Հայոց ի բաց կալան, եւ զիւրեանցն բերդակալս արարեալ` զգուշացուցին: 2Եւ զորդիս տոհմին Մամիկոնէից եւ Կամսարականաց եւ զայլոց տանուտերացն ժողովեալ յիւրաքանչիւր դայեկաց` յամուրս բերդից իշխանութեանն Սիւնեաց ետ անցուցանել, եւ հրամայեաց պահել զամուրսն զգուշութեամբ. եւ ապա նենգաւորն Վասակ տայ տանել զտղայսն առ թագաւորն Պարսից: 3 Եւ որք խոտորեցան զկնի սատանայի ընդ ուխտանենգին Վասակայ` են այսոքիկ. իշխանն Բագրատունեաց` Տիրոց, իշխանն Խորխոռունեաց` Գադիշոյ, իշխանն Ապահունեաց` Մանէճ, իշխանն Վահեւունեաց` Գիւտ, իշխանն Պալունեաց` Վարազշապուհն, իշխանն Աբեղենից` Արտէն, իշխանն Ուրծայ` Ներսէհ, եւ այլք յոստանկաց եւ սեպուհք ոմանք յիւրաքանչիւր տոհմէ»:
4 Եւ լուեալ զայս ամենայն գործ աղէտից, զոր էր գործեալ նենգաւոր իշխանն Սիւնեաց Վասակ եւ այլ նախարարացն որ ընդ նմա, երանելւոյ սպարապետին Հայոց տեառն Մամիկոնէից Վարդանայ, հանդերձ նախարարաւքն եւ զաւրուն որ ընդ նմայն էին` չտրտմել ոչ կարէին. եւ զանձինս եւ զգերեալ տղայսն ի պահպանութիւն ամենահնար աջոյն յանձն արարեալ նուիրէին, ասելով այսպէս. «Ահա առեալ հեծանոց ի ձեռն Փրկիչն ամենեցուն Քրիստոս` սրբել զկալ իւր եւ ընտրել զցորենահատն, ժողովել յերկնից ի շտեմարանսն, եւ զյարդն մատնել անշէջ բոցոյն կիզուց անխնայ: 5Եւ եղիցուք մեք սրբեալք ցորենահատ, եւ ցանկութեամբ սպասեսցուք աւուր նահատակութեան մերոյ, յորում թէ արժանի եղեալ դիպեսցուք մասին սրբոցն` վախճան մեր բարի զմեզ պսակէ, եւ զտղայս պահպանեալ սնուցանէ եւ ի տեղիս իւրաքանչիւր եւ յիշխանութիւն ածեալ հասուցանէ, եւ զարբանեակսն սատանայի բազում զղջմամբք ամաչեցուցեալ նշաւակէ աստ եւ ի հանդերձելումն»:
6 Եւ ասացեալ զայս երանելւոյն` չուեցին միաբան ամենեքեան յաշխարհէն Աղուանից յերկիրն Հայոց ի գաւառն Այրարատոյ. եւ անդ զաւուրս դառնաշունչ աւդոյ ձմերայնւոյն ըստ սովորութեան իւրեանց դադարեալք` փութային առ հասարակ անձկով զաւուրս գարնանային ամսոյն տեսանել եւ յաւր իւրեանց նահատակութեան պսակին հասանել: 7 Քանզի ոչ եւս ինչ այլ բնաւ ածէր զմտաւ ոք զյաղթութիւն եւ կամ զպարտումն, այլ ցանկացեալք, որպէս ծարաւիք, բաժակին փրկութեան` իւրեանց կատարմանն պատահել եւ ընդունել մնային:
8 Իսկ նենգաւոր իշխանն Սիւնեաց Վասակ ոչ երբէք դադարէր գրել նամականի առ իշխանս եւ շինականս եւ քահանայս աշխարհիս Հայոց. ցուցանէր իմն բերեալս ի դրանէ ուխտս սուտս ի վկայութիւնս ընդունայնս, թէ «Արքայից արքայ զքրիստոնէութիւն շնորհեաց աշխարհի, եւ զվնաս կոտորածի մոգուցն չխնդրէ. եւ զապստամբութենէն ասէ, թէ «բնաւ եւ յիշեմ իսկ ոչ, միայն թէ ի բաց դառնայք ի խրատուէ եւ ի բանից Վարդանայ, եւ մի՛ կորնչիք ընդ դմա»: 9 Եւ զինքենէ գրէ ուխտանենգն Վասակ, թէ «ես լինիմ միջնորդ այսմ ամենայնի, եւ անվնաս պահեմ զաշխարհս

ԹՈՒՂԹ 39
Հայոց»: 10 Եւ տուեալ ի ձեռս սուտ քահանայից զգրեալսն` նենգաւորին Վասակայ, որոց անուանքն են չքահանայիցն այս. Զանգակ մի ոմն, Սահակ Ձայնող, եւ միւս ոմն Պետրոս Երկաթի: 11 Եւ էին Սահակն եւ Պետրոսն ի գաւառէն Սիւնեաց. յորոց ձեռս տայր զաղտ յերանելի սպարապետէն Վարդանայ նենգաւորն Վասակ զգրեալսն շրջեցուցանել ընդ աշխարհս Հայոց. զոր լուեալ թուլացելոցն ի հաւատս եւ անյուսիցն, հաւատացեալ բանից նենգաւորին` կորնչէին: 12 Իսկ պինդքն եւ մարտիրոսութեան տենչողքն իբրեւ լսէին զայս ամենայն բանս ցնորից` եւս առաւել պնդեալք զաւրանային, եւ աւուր աւետաբեր փրկութեան իւրեանց սպասէին յուսով:
ԼԷ. Եւ կատարեալ զաւուրս ձմեռնային ցրտաշունչ աւդոցն եւ հասեալ ի տաւն մեծ զատկին բովանդակ ուխտապահքն, եւ ամենայն աշխարհի եղեւ խնդութիւն, հրեշտակաց եւ մարդկան. քանզի խառնուրդք խաղաղութեան եղեն ընդ միմեանս աւետաւոր յարութեամբ կենարարին. զոր տաւնեալ ուրախութեամբ զուարճանային:
2 Եւ յետ սակաւ ինչ աւուրց անցելոց լուան, եթէ զաւր եհաս բազում ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառ: 3Եւ երանելի սպարապետն Հայոց տէրն Մամիկոնէից Վարդան ազդ առնէր ուխտապահացն, որք յաղագս տաւնի աւուրցն երթեալք էին ի տունս իւրեանց` կատարել զտաւնն զատկի առ ընտանիս իւրեանց, եթէ «Գունդ բազում հասեալ գայ, բերելով աստուածասիրացն պսակս երկնաւորս. արդ` որ ոք ցանկայ առնուլ` աճապարեցէ՛ք, զի մի՛ վրիպեսցի ոք եւ զղջանայցէ: 4 Եւ եթէ ոք խորհի այլազգ ինչ, որպէս եւ այլքն, որք խոտորեցան զկնի սատանայի` դադարեալ հանգիցէ` ուր եւ թուեսցի հաճոյ ումեք: 5 Քանզի ոչ ոք պսակի ընդ ընկերաց իւրոց` թէ ոչ տանջի. այլ իւրաքանչիւր ոք անձին իւրում գանձէ զհողեղէնսս եւ զյաւիտենականսն»:
6 Եւ զայս լուեալ ճշմարտասիրացն եւ զանմահութիւն սիրողացն` դղրդեցան, ելեւելս առնելով զմիմեամբք, որպէս հաւտք, որ ի ձայն աղի փութայցեն զկնի հովուացն: 7 Թուի ինձ, ոչ այնպէս ընթացեալ երագունս Աբրահամայ ի տանել զորթն հրեշտակացն, որք խոստացան տալ նմա զորդին` որպէս ճեպեալ ընթանային զաւրքն Հայոց զհետ երանելւոյն Վարդանայ սպարապետին Հայոց, երթալ յընթրիսն Քրիստոսի եւ ուտել զհաց հրեշտակաց:
8 Եւ այսպէս եղեալք ըստ նմանութեան սուրբ առաքելոցն ամենեքեան մի սիրտ եւ մի հոգի` առաքէր երանելի սպարապետն Հայոց Վարդան, միաբանութեամբ աւագանւոյն որ ընդ նմայն էին, սեպուհ մի յազգէն Ամատունեաց, որում անուն էր Առանձար, իբրեւ երեք հարիւր հեծելով` երթալ լրտեսել զբազմութիւն զաւրացն Պարսից, եւ տալ գրգիռս, եթէ հնար իցէ, առ ի փութապէս, ասէ, գալ բերել մեզ զպսակս արքայութեան, զոր ի ձեռն նոցա պարգեւէ մեզ Փրկիչն Քրիստոս, յաւիտենից բարութեանցն տուիչ: 9 Եւ երթեալ Առանձար եւ գունդն որ ընդ նմա` այնպէս շնորհեցաւ նմա յԱստուծոյ, որպէս զի տեսին զբանակն Պարսից. եւ զհզաւր վերջապահ թեւով միով անկեալ` զբազումս հանէին ընդ սուր, եւ զայլս փախստականս արարեալ արկանէին ի զաւրն Պարսից. եւ ինքեանք դարձեալ ողջանդամք հասանէին ուրախութեամբ ի գունդն Հայոց եւ պատմէին նոցա զԱստուծոյ զաւրութիւնն, զոր յաջողեաց նոցա Փրկիչն:
10Եւ լուեալ երանելւոյ սպարապետին Վարդանայ հանդերձ միահամուռ զաւրաւքն` գոհանային եւ աւրհնէին զամենահզաւրն Աստուած: 11 Պատմէին եւ վասն զաւրագլխացն, թէ Մուշկանն Նիւսալաւուրտ եւ Դողվճն են. տային գիտել եւ զայն եւս սթափութեամբ հասանել ի միջոյ կողման աշխարհիս: 12 Զոր լուեալ երանելւոյ սպարապետին Հայոց եւ որ ընդ նմայն էին` եւս առաւել ճեպէին երթալ ընդդէմ նոցա. նախ` վասն վաղվաղակի պատահելոյ նոցա ժամու մարտիրոսութեան. քանզի անձանձրոյթ աղաւթէին հանապազ ի տուէ եւ ի գիշերի, լինել արժանի այնպիսի մասին երկնաւորի. եւ երկրորդ` ասէին, թերեւս անդէն ի տեղւոջն ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառին վճարին ելք գործոյն պատերազմին, եւ ոչ ոք լինէր արգել զաւրուն Պարսից հասանել յաշխարհն Հայոց սպանութեամբ եւ գերելով յարձակել եւ վնասել: 13 Եւ սոցա թէպէտ եւ ածեալ զայսպիսի ինչ զմտաւ կամէին փութալ` սակայն եւս առաւել ստիպով եկեալ հասանէին գունդն Պարսից ի գաւառն Արտազ, հուպ ի գեաւղն որ կոչի Աւարայր, ի շրջափակ տեղի Տղմուտ դաշտին, զոր ընտրեաց յաղագս երկիւղի զաւրացն Հայոց. ամուր ապաստանի անձանց համարէին պատշաճ, եւ ի միջի նորա ածեալ ղակիշ բանակէին:
ԼԸ. Իսկ ի յաւուր ուրբաթու մեծի տաւնին պենդէկոստէին դիմեալ հասանէին մերձ ի նոյն տեղիս զաւրքն Հայոց, գտեալ անպատրաստագոյն զզաւրսն Պարսից. որոց թէ կամեցեալ էին`

կարող էին մասնաւորապէս վնասել երամակարձակ ծուլացելոցն. բայց թոյլ տուեալ դադարեցին յայնմ աւուր. քանզի ոչ էր եդեալ ի մտի նահատակութեան փափաքողաց` այնուհետեւ յաղթել, վասն տեսանելոյ հանապազաւր զհոգեկորուսացն զապականումն, այլ միշտ եւ հանապազ ի կէտ կոչման եւ տենչալի մարտիրոսութեանն փութանային հասանել:
2 Եւ ժողովեալք այնուհետեւ մաւտ առ զաւրսն Պարսից բանակէին, մինչ եդեալ սահմանն ընթացից տուընջեանն կատարէր: 3 Եւ հասեալք ի ժամ երեկոյին եւ զկանոն պաշտաման ժամու աղաւթիցն ըստ սովորութեանն լցեալ` զուարճանային չափաւոր ուրախութեամբ կերակրովքն: 4 Եւ կատարեալ զամենայն` առնուին հրաման ի սուրբ քահանայիցն` արթուն խնդրուածովք կատարել զգիշերն յաղաւթս: 5 Եւ զցայգն ամենայն դասք քահանայիցն, մերթ սաղմոսարանին գոբղայիւք, մերթ վարդապետական բանիւք, քաջալերէին զբազմութիւն զաւրացն` վայր մի քաջանալ, եւ անսպառ բարեացն լինել ժառանգաւոր: 6Իսկ սուրբ երէցն Յովսէփ, որ եւ զկաթողիկոսութեանն Հայոց ունէր զաթոռ, հրաման տայր երանելւոյն առն Աստուծոյ Ղեւոնդի խրատել զժողովուրդն եւ քաջալերել: 7 Եւ սուրբ երէցն Ղեւոնդ զամենայն զգիշերն անձանձրոյթ առաքելական վարդապետութեամբ զաւրացուցեալ ուսուցանէր զամենեսեան յորդաբուղխ իմաստութեամբ, առակաց մեկնութեամբք, հոգէշնորհ վարդապետութեամբ. որոյ բանքն նման քաղցրութեան մեղու բղխէին ի բերանոյ արդարոյն, որ էր լսողացն ցնծութիւն. եւ ախորժաբար զնա ծանուցանէր վերին ազդեցութեամբ լուսաճաճանչ պայծառութիւնն ի նմա ներքին մարդոյն եւ տեսակութիւն հրեշտականման երեսացն կերպարանի: 8 Զոր եւ յառաջագոյն ժամանակի, կալով ի քուն սրբոյն, այրն Աստուծոյ Մաշտոց վարդապետն նորին` հանդերձ եւ այլ աշակերտաւք իւրովք, երանելեաւն Կորեամբ եւ Արձանաւ, տեսանէին արթնութեամբ ճառագայթեալ շուրջ զնովաւ լոյս սաստիկ. որք անդէն եւ անդ ծանեան երանելի արքն սուրբ Հոգւով զվախճան սրբոյն, թէ նահատակութեամբ կատարի. զոր թէպէտ եւ նմա ոչ յայտնեցին զսքանչելագործութեան զտեսութիւնն, սակայն ի բազում շշնջելն` պատմեալ հռչակեցաւ բան երեւմանս այսորիկ: 9 Որ յուսուցանելն իւրում բազում բանս հոգեւորս` յիշեցուցանէր ամենեցուն զվարս եւ զժուժկալութիւն առաջնոցն, եւ նախ զանպատումն զհամբերութիւն սրբոյն Գրիգորի, ապա զայլոցն ամենեցուն. «Որոց գիտացեալ, ասէ, զվաղ եւ զանագան կենցաղոյս զվախճան` ընտրեցին ըմբռնել զյաւիտենից կեանսն: 10Ոմանք տանջանաւք եւ մահուամբ, ոմանք պահաւք եւ գետնատարած անկողնաւք, այլք աղքատսիրութեամբք եւ աւտարասիրութեամբք յանգէտս ընդունել զհրեշտակս արժանի եղեն. եւ կէսք աշխարհաշինութեամբք եւ արդար դատողութեամբ երեւեալ` ընտիր գտան Աստուծոյ: 11 Քանզի ոչ բոլորեցունց դիպի մարտիրոսութեան վիճակն, այլ ըստ ժամանակի որպէս եւ բաշխէ վերին տեսչութիւն: 12 Եւ պարտին առողքն` արդար վաճառականութեամբ գնել ընդ անցաւորիս զանանցն, ընդ ապականացուիս զանանց բարութիւնսն: 13 Իսկ պահեալքդ այժմ մեծի եւ պատուական բաժակի` փութասցուք լինել արժանի հասանել ի մասն ժառանգութեան սրբոցն ի լոյս. զորոց զպատուականութիւնն սաղմոսերգուն գոչէ ասելով. Պատուական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց: 14 Ահա եւ ճգնասէրն Գրիգորիոս վարդապետն ձեր կոչէ զձեզ յերկնային քաղաքն Երուսաղէմ, յամենատենչ եւ յանուշահոտ ընթրիսն Քրիստոսի, ուստի մերժեալ են ցաւք եւ տրտմութիւնք եւ հեծութիւնք»:
15Բազում եւ այլ բանիւք հոգեղինաւք եւ շնորհաւք վարդապետութեամբք քաջալերէր զիւրաքանչիւր ոք ի մեծամեծ աւագանւոյն Հայոց սուրբն Ղեւոնդ, հանդերձ երանելեաւն Յովսէփաւ. որ թէպէտ եւ զձեռնադրութիւն երիցութեան ունէր` սակայն յաթոռ կաթողիկոսութեանն էր վիճակեալ արժանաւորապէս: 16 Որոց խրատեալ եւ զաւրացուցեալ հոգեւոր բանիւք զամենայն գիշերն` լինէր ամենայն մարդ ի կամաւոր լսողացն վառեալ, որպէս աներկիւղ ամրութեամբ, սուրբ Հոգւոյն զինու: 17 Որք զաւրինադրեալ ժամս գիշերոյն կարծէին երկայնագոյն քան զայլ գիշերացն, եւ տեսանել զառաւաւտ փրկութեանն բաղձային, որպէս զի հասեալք արբցեն զբաժակ արքայութեանն երկնից:
18 Որոց աստուածաշնորհ բանից եւ մարտիրոսայորդոր վարդապետութեան հրեշտականման տեառն Յովսէփայ եւ Ղեւոնդի մտադիւրութեամբ լուեալ երանելւոյն Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից` տայր պատասխանի, թէ «Սուր քահանայից եկեղեցւոյ պատիւ ձեռնադրութեան ոչ է ի մարդկանէ, այլ ի սուրբ Հոգւոյն յաջորդեալ շնորհէ. նոյնպէս եւ բանք սոցա

ԹՈՒՂԹ 41
զամենայն առողջ խորհուրդս լսողացն ի յերկինս հայեցուցանէ. որպէս եւ այժմ իսկ զամենայն գիշերս անհանգիստ ձայնիւ յորդորէին զամենեսեան յերկնաւոր ընթրիսն, յիշեցուցանելով մեզ զչարչարանսն սրբոյն Գրիգորի. յորոց բազումք որ աստ կամք, ոչ միայն աշակերտք, այլ ազգախառնութեամբ եմք հաղորդեալք: 19 Փութասցո՛ւք ժամանել ի հարսանիսն Քրիստոսի եւ ի հրաւիրակսն, ի գունդ սուրբ առաքելոցն, եւ յընթրատուն Քրիստոս, որ բացեալ զդուռն արքայութեանն` սպասէ ընդունել զամենեսեան եւ ուրախ առնել. որոյ ուրախութիւնն մշտնջենաւոր է եւ անանց եւ անվախճան: 20 Փութասցո՛ւք առանց յապաղելոյ, եւ մի՛ ոք նման Յուդայի, որ յառաքելական դասուէն քակտեցաւ` նման նմա գտցի. որպէս եւ յայսմ գիշերի տեսէք, որք մեղկեալ զկնի սատանայի ընթացան: 21 Այլ ես բաժակին, որում վաղնջուցն ցանկացեալն էի` փափաքանաւք ընդունիմ, եւ ըստ գրեցելումն գոչեմ. Զբաժակ փրկութեան ընկալայց եւ զանուն Տեառն կարդացից:
22 Եւ զայս ամենայն այսպէս խաւսեցեալ սրբոյ զաւրավարին` ի ժամ հաւուն ասելոյ հրաման տային սուրբն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ, հանդերձ ամենայն քահանայիւքն, զպաշտաւն կանոնին կատարել, որով նպարակեալ վառեալ զինու Հոգւոյն յուղարկէին յաստուածատունկ վայելչութեան դրախտն: 23 Եւ հաղորդեալ զաւրացն Հայոց ի պատուական խորհրդոյն մարմնոյ եւ արեան` ի գործ առաջիկայ երկնաւոր իրացն փութային:
ԼԹ. Վասն զի մերձեալ էր այնուհետեւ ժամ ելից արեգական, եւ գունդն Պարսից ճակատել ի պատերազմն պատրաստէին եւ վառէին, եւ սուրբն Վարդան տէրն Մամիկոնէից բաժանեալ զիւր գունդն յերիս առաջս` միջոցի գնդին կարգէր գլխաւոր զտէրն Արծրունեաց, եւ զմարդպետն Միհրշապուհ` հանդերձ իշխանաւն Արշարունեաց Արշաւրաւ եւ երանելի արամբն Արտակաւ, իշխանաւն Մոկաց, եւ այլ աւագ նախարարաւքն. եւ կողմանն աջոյ կարգէր աւագ` զերանելին Մախազ Խորէն, հանդերձ երանելեաւն Թաթլաւ, տեառն Վանանդայ, եւ սուրբ արամբն Ներսեհիւ Քաջբերունոյ եւ այլ աւագ նախարարաւքն. եւ ընդ ահեկէն կողմանէ պատրաստէր զինքն իւրով գնդովն եւ իշխանաւն Առաւեղենից Փափագաւ եւ այլ իշխան նախարարաւքն Հայոց. քանզի յայն կողմանէ առաւելապէս երեւէր ղակիշ գնդին Սիւնի զաւրուն եւ այլ զաւրաւոր արանց նշանք դրաւշիցն: 2 Եւ զՀամազասպեան զիւր եղբայրն թողոյր վերջապահ, եւ պատուիրէր նմա` մի՛ զոք բռնադատել, այլ յորդորել միայն բանիւք` յաղագս իւրեանց փրկութեան:
3 Եւ այսպէս բաժանեալ յերիս առաջս զզաւրսն Հայոց սրբոյն Վարդանայ, եւ աւրհնեալք ի բերանոյ սուրբ քահանայիցն, աւրհնաբանելով զԱստուած` յարձակէին ի վերայ միմեանց երկոքին կողմանքն, Հայոց եւ Պարսից: 4 Եւ ելեւելս արարեալ այնուհետեւ` յառաջէին արք ցանկացաւղք մարտիրոսութեան պսակին, եւ զզաւրսն Պարսից ի փախուստ դարձուցանէին զառաջինն: 5 Իսկ այլ բազմութիւն զաւրացն Հայոց, որք առ հարկի եւ ոչ կամաւ, մանաւանդ զի եւ զայլս յերկուանալոյ եւ դարձուցանելոյ յետս, որք երկնից բարութեանց ցանկացեալք էին` անդէն ի փախուստ դարձեալ կորնչէին զյաւիտենից կորուստն: 6 Եւ տեսեալ զաւրացն Պարսից զգունդն Հայոց լքեալս եւ պարտասեալս առ ի կոտորել զազգն իւրեանց, հայեցեալ եւ յայն եւս, զի փախուցեալ երթային զաւրքն Հայոց` ի մէջ առեալ շուրջ զնաւքաւք պատեալ ծովանային. ուր եւ ցանկալի խնդրոյն դիպեալք` կատարէին այնոքիկ: 7 Ստիպով այնուհետեւ զհետ փախստէիցն Հայոց անցանէին զաւրքն Պարսից. որոց հասեալ` զոմանս կոտորէին, եւ զայլ ոմանս արգելեալ ի տեղի ինչ ամրոց արգելուին. որոց ոմանք հատեալ զնիզակափակ գիշերոյն պահապանացն եւ զբազումս ի նոցանէ կոտորեալ` գնացին ողջանդամք: 8Եւ այգոյն ի փախստէիցն Հայոց ձերբակալ արարեալ ածին ի բանակն եւ կոտորեցին սրով, եւ զայլս բազումս արկեալ զփղաւք սպանանէին. եւ մնացորդք փախստէիցն յայլ եւ այլ տեղիս Հայաստան աշխարհիս ցրուեցան:
9Բայց որ ի ժամուն երանելի եւ երկնաւոր կոչմանն եղեն արժանաւորք ընդ սրբոյն Վարդանայ եւ նահատակեցան` են այսոքիկ. յազգէն Խորխոռունեաց` երանելին Խորէն. յազգէն Պալունեաց` երանելի սեպուհն Արտակ. յազգէն Գնդունեաց` երանելին Տաճատ. յազգէն Դիմաքսենից` երանելին Հմայեակ. յազգէն Քաջբերունեաց` երանելին Ներսէհ. յազգէն Գնունեաց` երանելին Վահան. յազգէն Ընծայնւոյ` երանելին Արսէն. յազգէն Սրուանձտայ` երանելին Գարեգին: 10 Եւ որպէս շատ խուզիւ եւ բազում քննութեամբ հարցեալ եւ ուսաք զնահատակելոցն թիւս, որք ի տեղւոջ պատերազմին պսակեցան ընդ աւագ նախարարսն`

երկերիւր եաւթանասուն եւ վեց այր: 11 Եւ զորս յամրոցացն իջուցեալ սպանին սրով եւ կամ փղաւք կոխեցին` եաւթն հարիւր եւ յիսուն այր. որք լինին միահամուռ հազար երեսուն եւ վեց այր. զորոց իւրաքանչիւր անուն վարձահատոյցն Քրիստոս գրեալ պահէ ի դպրութեան կենաց: 12 Իսկ ի զաւրացն Պարսիցն, որք անկան ի պատերազմին յաւուրն յայնմիկ, զոր ստուգիւ համարեալ պատմեցին մեզ, տեղեկացեալք ի զաւրագլխացն Պարսից, երեք հազարք հինգ հարիւր քառասուն եւ չորս այր:
Խ. Եւ յետ վճարելոյ այսպէս գործոյ պատերազմին, եւ մարդասիրին Աստուծոյ զիւր սիրելիսն առ ինքն կոչելոյ` հրովարտակ առնէր Մուշկան Նիւսալաւուրտ առ թագաւորն Արեաց Յազկերտ, եւ զելս գործոյ պատերազմին գիտել տայր, գրեալ զյաղթութեանն աւետիս եւ յանուանէ զհամար անկելոցն յերկոցունց կողմանցն պատերազմին: 2 Զոր լուեալ արքային Յազկերտի զկոտորումն լաւ արանց ի գնդէն Պարսից եւ զմահ առն Վարդանայ` յահաւոր սուգ ընկղմեալ խռովէր, յիշելով զքաջութիւն առնն եւ զլաւութիւնն` զոր արարեալ ընդ թշնամիս բազում անգամ ի վերայ աշխարհին Արեաց եցոյց: 3 Պատասխանի առնել հրամայէր հրովարտակին, եւ զՄուշկան Նիւսալաւուրտ հանդերձ գնդաւն ի դուռն կոչէր: 4 Եւ զԱտրորմիզդ ոմն անուն, յաշխարհէն Հայոց, մարզպան հրամայէր թողուլ, որում յանձն առնէր հրովարտակով զմարդիկն Հայոց չընդոստուցանել, այլ սիրով նուաճել, եւ զպաշտաւն քրիստոնէութեանն համարձակապէս ունել ամենեցուն: 5 Եւ տեսեալ Մուշկանայ զհրովարտակն թագաւորին Յազկերտի, եւ լուեալ զբանսն ի հրովարտակէն` կացուցանէր ի Հայս մարզպան զԱտրորմիզդ Արշական, եւ զիրս ամենայն ըստ գրեցելոցն ի հրովարտակէն թագաւորին` նմա յանձն առնէր: 6 Դառնայր Մուշկանն հանդերձ աւագանւովն եւ այլ ամենայն գնդիւն յերկիրն Պարսից: 7 Եւ մնացեալ Ատրորմիզդ մարզպան աշխարհիս Հայոց` բազում թուղթս խաղաղութեան առնէր ի տեղիս տեղիս Հայոց աշխարհին, թէ «Եկա՛յք շինեցարո՛ւք աներկիւղութեամբ, եւ մի՛ ինչ զարհուրիք». յորս գրէր եւ կնքէր աւետաւոր բանս, շնորհել ամենեցուն զկարգ քրիստոնէութեան, որպէս եւ կամիցի ըստ իւրաքանչիւր կամաց: 8 Որք ի համբաւն` խնդութեամբ ի Պարսից եւ ի Սիւնեաց ժողովեցան ամենեքեան:
ԽԱ. Սա եւ ի վերայ ժողովելոցն առ երանելին Հմայեակ յամուրսն Տայոց` գունդ կազմէր այրընտիր բազմութեամբ ի Պարսից եւ ի Սիւնեաց. եւ յերկուս բաժանեալ զգունդն` կարգէր նոցա զաւրագլուխս զԱրտէն Գաբեղեան եւ զՎարազշապուհ Պալունի: 2Քանզի բազմութիւն փախստէիցն Հայոց, նախարարք եւ սեպուհք, ոստանիկք եւ ռամիկք, դիմեալ ի յերկիրն Տայոց` ժողովէին առ Հմայեակ եղբայր սրբոյ զաւրավարին Վարդանայ, որ էր յամեալ յաշխարհին Յունաց, խնդրել զաւրս ի թագաւորէն, ըստ յառաջագոյն գրելոցն ի կարգի: 3 Որք երթեալք յանդիման եղեն թագաւորին Թէոդոսի. որոյ լուեալ զպատճառ նոցա երթիցն` սիրով լսէր ի նոցանէ, եւ յանձն առնոյր աւգնել նոցա գնդիւ. եւ մինչդեռ պատրաստէր զիրս խոստմանն` հասեալ վախճան սրբոյն` վճարէր ի կենցաղոյս: 4 Եւ թագաւորէ փոխանակ նորա Մարկիանոս, որոյ եւ տեղեկացեալ նորա զպէտս խնդրոյն իրացն Հայոց` հարցանէր զաւագս դրանն, թէ ո՛րպիսի թուի ձեզ պատասխանի առնել արանցդ եկելոց յաշխարհէն Հայոց առ ձեզ: 5 Պատասխանի տուեալ Անատոլեայ, որ ի ժամուն ասպարապետ էր Անտիոքայ, եւ Փղորենտի ուրումն առն` ասորի ազգաւ, որ էր աւագ դրանն թագաւորին, եւ ասեն. «Մեզ ոչ թուի հաճոյ արհամարհել զուխտ եւ զհաստատութիւն, զոր ի բազում ժամանակաց գրեալ եւ կնքեալ է առաջին թագաւորացն, եւ գրգռել պատերազմաւ իրս մի խաղաղացեալս, եւ ի բաց հանել զաշխարհ մի ի ծառայութենէ թագաւորին իւրեանց: 6 Այլ եւ զելս անյայտ իրացդ պարտ է ածել զմտաւ, զոր ոչ ոք կարէ գիտել, թէ ո՛րպէս, դիւրեա՞ւ եւ կամ սաստիկ պղտորմամբ պատերազմդ եղեալ վճարեսցի»: 7 Եւ զայս այսպէս ասացեալ` կասեցուցին զմիտս թագաւորին, եւ վնասեցաւ ակնկալութիւն Հայոց, որում ուշ եղեալ մնային, եւ ոչ պատահեցաւ: 8 Եւ մինչդեռ յապաղեալ էր զրոյց պատասխանւոյն այսպէս` հասեալ գործ պատերազմին Հայոց եւ Պարսից կատարէր:
9 Եւ տանուտեարքն Հայոց եւ նախարարք, որք երթեալն էին յաշխարհն Յունաց, իբրեւ տեսին, թէ ոչ ինչ աւգտեցան յաղագս որոյ աշխատն եղեն` դարձան եւ փութային գոնեայ ի յուսոյ փրկութենէն չվրիպել, այլ զի արժանի լիցին ընդ ընկերս իւրեանց ըմպել զմարտիրոսութեան բաժակն: 10 Եւ ոչ ժամանեալ ի գործ ժամու պատերազմին` առ վայր մի առ լերամբն որ կոչի Պարխար, մերձ առ սահմանակցութիւնն Խաղտեաց, ամրագոյն տեղի մի գտեալ դադարեցին, թէ

ԹՈՒՂԹ 43
ո՛րպէս առաջիկայ իրացն մարթասցեն պատրաստել: 11 Յորոց վերայ տեղեակ առաջնորդաւք եկեալ զցայգն, եւ ընդ ծագել առաւաւտուն պատրաստքն զինուք անկանէին ի վերայ այնց նորին ընկերաց Հմայեկայ Մամիկոնէի, ի գիւղն որ անուանի Որջնհաղ, ի գաւառին Տայոց. քանզի ի ժամուն իջեալ էին ի յամրոցացն լերինն Պարխարայ. արք փախստէիցն ճեպով յիւրաքանչիւր երիվարս հասանէին: 12Ոմանք մերկանդամք եւ ոմանք զինեալք հարկանէին ի զաւրացն Պարսից. եւ դարձուցեալ ընդ կրունկն` անդէն փախստականս առնէին. յորոց զբազումս անդէն ի շինամիջին եւ զայլս ի մէջ այգեստանոյն յերկիր կործանէին: 13 Անդ զկատարելութեան պսակն ընդունէր, զոր երանելի սեպուհն Հմայեակ փափագանաւք եւ բազում ցանկութեամբ խնդրէր` ժամանել զկնի սուրբ եղբաւրն իւրոյ եւ վաղվաղակի լսելի լինէր. զի հայեցեալ Աստուծոյ ի փափագ առնն` կատարէր զհայցուածսն եւ պսակէր զսուրբն:
14 Իսկ զաւրն ուխտապահացն, որք առ սրբոյն Հմայեկի ժողովեալ էին, իբրեւ տեսանէին զիրսն` ի սուգ մեծ մտեալ ի վայր կործանէին, չունելով ամենեւին յոյս մխիթարութեան. այլ անձամբ անձին այր իւրաքանչիւր զվճիռ վատ մահու եւ չարաչար կորստեանն կատարեալ տեսանէր. զարհուրեալք անդէն ի վեր ի լեառն դառնային ի Պարխար, հայթայթանս իմն առ չարի ի սուգ պատճառանաց մեծի եւ ահաւոր հասելոյ տրտմութեան հաշուէին: 15Եւ լուեալ Ատրորմզդին մարզպանին Հայոց զայնչափ լաւ արանց զծախս ի գնդէն Պարսից եւ Սիւնեաց, թէպէտ եւ սաստիկ տրտմութեամբ խռովէր, այլ յորժամ լսէր զվախճան հրաժարելոցն սրբոյն Վարդանայ եւ Հմայեկի` մխիթարեալ ուրախանայր մեծապէս, ճանաչելով զբարձումն սպառ սպուռ քաջ զաւրավարացն:
ԽԲ. Խորհուրդ ի մէջ առեալ, թէ ո՛րպէս հնարեսցին որսալ զարսն փախստականս առանց Արեաց կռուոյ, եւ ըմբռնել ըստ կամաց եւ ի հարկատրութեան կացուցանել զաշխարհս Հայոց. եւ յայս միտս հաստատեալ կային, թէ բայց միայն սուտ երդմամբ եւ սնոտի խոստմամբ հաւանեցուցանել զմիտս որերոյն կարասցեն, առանց կռուոյ: 2 Առաքէր առ նոսա մարզպանն Ատրորմիզդն ի բանէն արքային Յազկերտի, եւ երդնոյր նոցա դաւով, թէ ոչ զոք սպանանեմք ի ձէնջ, եւ ոչ զտէրութիւնդ եւ զպատիւ հանեմք յումեքէ: 3 Եւ այսպէս նենգով նուաճեալ զմարդիկն` կալաւ զամենեսեան, եւ տայր խաղացուցանել ի դուռն Արեացն` զիշխանն մեծ Արծրունեաց զՆերշապուհ, եւ զիշխանն տանն Ամատունեաց, եւ զիշխանն տանն Վանանդեայ, եւ զիշխանն տանն Արշարունեաց զԱրշաւիր, եւ զիշխանն տանն Անձեւացեաց զՇմաւոն, եւ զիշխանն տանն Ամատունեաց զՎահանն, եւ զիշխանն Գնթունեաց, եւ զիշխանն Աշոցաց եւ զիշխանն Առաւեղենից զՓափաք, եւ զիշխանն Տաշրայ զՎրէն, եւ զիշխանն Արծրունեաց զԱպրսամ, եւ զայլս ի տանուտերացն եւ յաւագ սեպհացն, խաղացուցանէին ի դուռն թագաւորին Յազկերտի: 4 Կամեցեալ չու առնել գնալ ի դուռնն եւ ինքն նենգաւոր իշխանն Սիւնեաց Վասակ, բայց նախ տայր խաղացուցանել յառաջագոյն քան զինքն:
5 Իսկ ի սուրբ քահանայիցն Հայոց, զորս կալեալ էր նախագոյն եւ եդեալ ի տեղիս տեղիս յամուրս բերդիցն Սիւնեաց` զսուրբ երէցն Յովսէփ, որ զկաթողիկոսութեանն ունէր զաթոռ ի ժամուն, եւ զտէր Ղեւոնդ, եւ զքահանայսն Արածայ` զտէր Սամուէլ եւ զտէր Աբրահամ. ընդ որս կալեալ տանէին եւ զսուրբ եպիսկոպոսն Ըռշտունեաց զտէր Սահակ, եւ զդրան երէցն իշխանին Արծրունեաց Ներշապհոյ` զտէր Մուշէ, եւ զսուրբ երէցն զԱրշէն եւ զսուրբ սարկաւագն զՔաջաջ: 6Բայց զսուրբ եպիսկոպոսն Բասենոյ զտէր Թաթիկ` էր յառաջագոյն տուեալ տանել զաւրագլխացն Պարսից ի Խուժաստան, ըստ քսելոյ իշխանին Սիւնեաց, եւ անդ խիստ կապանաւք պահէր: 7Տայր խաղացուցանել եւ զտղայսն, զոր կալեալ էր իւր ի տոհմէն Մամիկոնէից եւ Կամսարականաց եւ ի յայլ տոհմէ իշխանացն Հայոց. կարծեցեալ առնել մեծապէս սպաս թագաւորին Յազկերտի եւ ամենայն աշխարհին Արեաց, եւ առնուլ զպատիւ թագաւորութեան եւ զպարգեւս: 8 Որ եւս առաւելապէս եղեւ նմա յԱստուծոյ աճումն ձաղանաց յաւուր թշնամանաց իւրոց, յորժամ նշաւակեալ խայտառակեաց զնա Յազկերտ` ամենայն աւագանւով դրանն, ըստ աներեւոյթ սադրելոյ նոցա ի վերուստ ազդեցութենէն արդարադատին Աստուծոյ:
9 Արդ խաղացուցեալ զամենեսեան զնոսա առաջի իւր յերկիրն Պարսից նենգաւորն Վասակ, յերեքտասաներորդում ամի Յազկերտի արքային Պարսից, եւ ինքն չու արարեալ սաստիկ

կազմութեամբ եւ ուժգին ախիւք, մերձ ի հասանելն առ թագաւորն Պարսից, եւ զկարծեցեալ զխաբէական զիւր զմիամտութիւնն ծանուցեալ թագաւորին եւ աւագանւոյն Արեաց` եւ առնուլ վարձս ըստ մոլեկան խորհելոյն իւրոյ զթագաւորութիւնն իսկ Հայոց: 10 «Ապա թէ յայնմանէ վրիպեալ ինչ, ասէ, գտանիմ` համայն զայլն ամենայն, զպատիւ եւ զգահս, առանց ամենայն երկբայութեան եւ յերկուանալոյ գտանեմ, եւ իմ են»: 11 Եւ զտէր Աստուած ոչ հարցեալ, որ ասէ մարգարէիւն, թէ Թագաւորեցին, եւ ոչ ինեւ, եւ դաշինս կռեցին, եւ ոչ իմով կամաւ: 12 Որում ի ժամ պատահելոյ նենգաւորին, ըստ իւրում կարծեաց, այսպիսի մեծամեծ պատուոյ, յառաջեալ արդարախնդիր բանն Աստուծոյ, եւ զդիմակս նենգաւոր խորհրդոց նորա մերկացեալ ցրուեալ` վեր ի վայր տապալեաց զամենայն դառն մտածութիւնս առն, որպէս զվայրաթոյն խորհուրդն Ակիտովփելայ:
13 Եւ արդ ելեալ սա զմիջոցաւ ճանապարհին, ուր զսուրբ քահանայսն Աստուծոյ տանէին կապեալս, նստուցեալս ի վերայ ջորւոց, եւ բազմութիւնք չուելոցն, որ էինն ընդ անաւրինին Վասակայ` հասին նահատակացն Քրիստոսի: 14 Եւ նոցա հարցեալ, եթէ «ո՞յր է բազմութիւնս այս»` լուան ի մարդկանէ, թէ «Սիւնեաց տեառնն է». եւ նոքա ասեն. «Աւադիկ մաւտ առ մեզ գայ»: 15 Լռեալք ի հարցանելոյ սուրբքն` ճանապարհին ուշադրէին. եւ սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ «Գիտեմ թէ հասեալ գայ ի մեզ Վասակ` լրբի անամաւթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յողջոյն. եւ քոյ զմտաւ ածեալ` ո՛րպէս պարտ է առնել մեզ հրամայեա՛, եւ այնպէս առնեմք մեք»: 16 Եւ սրբոյն Ղեւոնդի պատասխանի տուեալ ասէ. «Զվարդապետութիւն Փրկչին մի՛ խնդրեր ուսանել ի մարդոյ. Յոր քաղաք կամ ի գեաւղ մտանիցէք` ողջոյն ասացէք. եւ ուր գտցի որդի ողջունի` հանգիցէ ողջոյնն ձեր ի վերայ նորա, ապա թէ ոչ իցէ արժանի` առ ձեզ դարձցի ողջոյնն: 17 Եւ այն ինչ կատարեալ նոցա զհարցուածսն առ միմեանս` եկեալ հասանէր առ նոսա նենգաւորն Վասակ Սիւնեաց տէր. եւ տեղեկացեալ ի նոցանէ` վաղվաղակի իջանէր յերիվարէն եւ ողջունէր զսուրբսն. որոց ոչ ինչ բնաւ կարծեցուցեալ թշնամութիւն ընդ նմա` յոյժ խնդալից սիրով տեսանէին զնա: 18 Եւ մանաւանդ սուրբն Ղեւոնդ, որոյ անտրտում եւ զուարթերես միշտ տեսակ իւր, եւ ախորժակ բանիւ լրջմտութեամբ խաւսէր երկարս ընդ Վասակայ Սիւնեաց իշխանին: 19Որ իբրեւ լսէր զքաղցրաբանութիւնն եւ զշնորհալից բանս երանելւոյն` խելացնորեալ ի դիւէն` կարծեաց, թէ սոքա ոչ գիտեն իսկ զիմ արարեալ ի սոսա զչարիս. յաղագս որոյ եւ առաւելագոյն մխիթարեալ ի բանից առն Աստուծոյ Ղեւոնդի` երթայր ընդ նոսա երկարագոյնս:
20 Եւ յետ կատարման խաւսիցն` կամեցեալ կոչել զնոսա Սիւնեաց տէրն, զորս եւ յաւուրն յայնմիկ աղաչեաց զսուրբսն` ճաշել ընդ նմա յաւթեւանին: 21 Եւ յառաջեալ սակաւ մի նենգաւորին Վասակայ ի նոցանէ` ձայն զկնի եդեալ սրբոյն Ղեւոնդի` կոչէր զնա պատուոյն անուամբ մեծաձայն. «Սիւնեա՛ց տէր, Սիւնեա՛ց տէր»: 22 Եւ նորա յաւժարապէս պատասխանի արարեալ. «Տեա՛րք, զի՛նչ ասէք»: 23 Եւ սրբոյն ասացեալ. «Զամենայն ինչ մեր ասացեալ ընդ քեզ` զպիտոյսն եւ զառաւել աւգտակարսն մոռացաք հարցանել, թէ ո՞ւր երթաս»: 24 Եւ նենգաւորին Վասակայ լուեալ զայս եւ ի մեծ տրտմութիւն ընկղմեալ` ասէր զարմացմամբ. «Առ տէրն իմ երթամ, գտանել ի նմանէ ըստ արժանի մեծ վաստակոցն զհատուցումն մեծ»: 25 Եւ սրբոյն Ղեւոնդի պատասխանի տուեալ ասէ. «Կարծեցուցանէ զքեզ դեւդ, որ պատրեալ սադրեաց զքեզ նենգել սուրբ Աւետարանին ուխտի, թէ արդ միայն թագաւորութեամբ աշխարհին Հայոց կարեն Արիք տալ քեզ ըստ արժանի վաստակոց քոց զհատուցումն. այլ եւ ոչ մի ինչ է որ կարեն տալ քեզ փոխարէնս. բայց թէ արդարեւ դու կենդանութեամբ զգլուխդ ի վերայ ուսոցդ ի Հայս տանիս` ապա ընդ իս տեառն Աստուծոյ չէ խաւսեցեալ»: 26 Եւ զայս լուեալ նենգաւոր իշխանին Վասակայ` վհատեալ խզեցաւ ամենայն սնոտի յոյսն իւր, եւ անդէն ծանեաւ զբեկումն անձին իւրոյ, որ մերձ ընդ մերձ հասանելոց էր ի վերայ նորա: 27 Քանզի ոչ վրիպէր բան սրբոյն, մինչեւ կատարէր ամենայն:
ԽԳ. Եւ արդ` հասեալ ի դուռնն նենգաւոր իշխանն Սիւնեաց, եւ տեսեալ նախ զաւագանի դրանն արքունի` մտանէր եւ առաջի թագաւորին Յազկերտի. ընդունէին զնա թագաւորն եւ ամենայն մեծամեծքն արքունի առ վայր մի մեծարանաւք եւ շքեղութեամբ: 2 Զի թէպէտ եւ գիտէին զվնաս նորա եւ զերդումն, եւ զուխտն զոր ուխտեալ էր նենգութեամբ ընդ սրբոյն Վարդանայ եւ ընդ ամենայն իշխանս աշխարհին Հայոց, յաղագս զնոսա կորուսանելոյ եւ զինքն հաւատարիմ ցուցանելոյ` սակայն ոչ ինչ զգացուցեալ տային գիտել նմա. այլ լռութեամբ որպէս զանգէտս պատուէին զնա` որպէս զայր հաւատարիմ եւ զբարեգործ, մինչեւ ածեալ հասուցանէին

ԹՈՒՂԹ 45
ի դուռն զսուրբ քահանայսն Աստուծոյ եւ զաւագս ի տանուտերացն Հայոց, ի սեպհացն` որ ապստամբն էին, ընդ նոսին եւ ի տոհմէն Մամիկոնէից եւ Կամսարականաց եւ յայլ ազգաց զտղայ մանկունսն ապստամբացն, զորս նախագոյն տարեալ նենգաւորին կացուցանէր առաջի հազարապետին Միհրներսեհի եւ այլ աւագանւոյ դրանն:
3 Եւ անաւրէն հազարապետն Արեաց հրամայէր նախ զքահանայսն ածել զառաջեաւ. եւ հարցանէր զսուրբ երէցն Արածայ զՍամուէլ, եւ զնորին զհոգւոյ որդին, զսուրբ սարկաւագն զԱբրահամ, որոյ զկրակն անցուցեալ էր զԱրտաշատու. «Ո՞րպիսի համարձակութեամբ եւ ո՞յր հրամանաւ իշխեցէք գործել զայդպիսի մահապարտութեան գործ, եւ ոչ ածէք զմտաւ զահ թագաւորաց եւ զերկիւղ իշխանաց, եւ այնպիսի մեծ կրակի իշխեցէք ձգել զձեռս ձեր. զի թէ մարդոյ եղեալ էր այնպիսի յանդգնութիւն` համայն արժանի մահու էր գործն, թող թէ յաստուածսն»: 4 Եւ լուեալ զայս սրբոցն երկոցունց, տեառն Սամուէլի եւ Աբրահամայ` ետուն պատասխանի միաբանութեամբ, էր ինչ որ ստուգախաւսութեամբ, եւ էր որ եպերանաւք, ցուցանելով զիւրեանց աներկիւղ համարձակութիւնն եւ լսողացն զանզգայաբար հարցմամբն ծիծաղելով: 5 Ասեն. «Երկնչել զերկիւղ զարժանն եւ զարդար ի թագաւորաց եւ իշխանաց` նոյն աւրէնքն մեր հրամայեն. բայց զԱստուծոյ երկիւղն փոխանակել ընդ երկիւղի մարդոյ` ոչ առնումք յանձն: 6 Իսկ յաղագս կրակիդ որ ասէք ցմեզ, թէ սպանէք` մեք զկրակն ոչ գան հարկանելով եւ ոչ չարաչար խոշտանգանս ածելով նմա` վնասեցաք ինչ. այլ հայեցեալ ի ժամանակ ամբոխին եւ ի սպասաւորաց վատթարութիւնս, որք առ ոչինչ համարեալ զերկիւղ աստուածոցն իւրեանց, թողին զնա որպէս զոչինչ արհամարհանաւք, եւ ինքեանք գնացին. եւ մեր տեսեալ միա՛յն զկրակն, առանց մարդոյ մոխրեալ, եւ այնպէս կացեալ ի բազում աւուրս առանց ուրուք խնամ տանելոյ` առաք զմոխիրն հեղաք ի բաց. վասն զի զայն ի նորին սպասաւորացն տեսանէաք հանապազաւր, կրելով ցանկ զմոխիրն եւ հեղլով յերկիր: 7 Բայց որպէս չարախաւսացն մերոց իմացուցեալ է ձեզ զմէնջ, թէ առեալ զկրակն ի ջուր վարեցին` յայդմ բնաւ իսկ չէ արժան արդարադատութեանդ ցասնուլ մեզ եւ առ մահապարտս ունել, այլ գովութեան եւ պատուի առնել արժանի: 8 Զի թէ արդարեւ ըստ ձեր բանիցդ, զոր լուեալ է յուսուցչացն ձերոց` խաւսիք, եւ ճշմարիտ է վկայութիւնն այն, եւ զի եղբայր է ջուր կրակի` մեր ոչ միայն զի անցուցեալ չէ եւ վնասեալ զկրակն, այլ եւ մեծարեալ է զնա եւ բարի արարեալ: 9 Արդ` թէ արժանի մահու են` այնոքիկ են արժանի, որ թողին եւ արհամարհեցին զկրակն եւ գնացին, եւ ոչ մեք, որ առաք եւ յեղբայր նորին տուաք, զի պահեսցէ սիրելապէս եւ բազում շքեղութեամբ, եւ ի ժամու տացէ ի բաց»:
ԽԴ. Ըստ սմին աւրինակի պատուհասեալ հարցանէին եւ զայլ սուրբ քահանայսն Աստուծոյ, զսուրբն Յովսէփ, զարդարեւ զկաթողիկոսն Հայոց, եւ զսուրբ եպիսկոպոսն Ըռըշտունեաց զտէր Սահակ, եւ զամենասուրբ երէցն զտէր Ղեւոնդ, եւ զայլ սուրբ քահանայսն, որք էին ընդ նոսա ի հարցմանն. զսուրբն Մուշէ Աղբակացի, որ էր դրան երէց իշխանին Արծրունեաց Ներշապհոյ, եւ զսուրբն զԱրշէն երէցն, որ էր ի գաւառէն Բագրեւանդայ, ի գեղջէն որ կոչի Եղեգեակ, եւ զսուրբ սարկաւագն զՔաջաջ, որ էր եւ նա ի գաւառէն Ռշտունեաց, աշակերտ սրբոյ եպիսկոպոսին Սահակայ, թէ «Ո՞րպիսի աներկիւղ համարձակութեամբ, անձամբ ի վերայ թշուառացեալ անձանց ձերոց զայդչափ բազում մահապարտութիւնն դիզեալ կուտեցէք. աւերեցէք զատրուշանսն. սպանեցէք զայնպիսի ճոխ կրականի, որ յաստուածոց շնորհեալ Արեաց աշխարհիս ի պահպանութիւն վատ եւ վնասակար իրաց, որ ի թշնամեաց ուստեք դիմեալ յարձակէին ի վերայ մեր եւ ամենայն կողմանց` այն կրականւոյն անվնաս պահեալ էր զմեզ եւ պահէին: 2 Սպանէք զմոգեանն. կորուսէք ձերով կախարդութեամբ զայնպիսի քաջ այր զՎարդան, զի յաւգտակարութիւն էր Արեաց տեառն. եւ զմեծամեծ գործոց նորա յիշումն առ Արեաց աշխարհին, զոր բազում զաւրագլուխք եւ այլ Արիք յիշեն, ընդ որս նորա կռիւ եղեալ էր, այլ եւ զոր իւր իսկ աստուածանման տեառն իւրովք աչաւք տեսեալ էր ի Մարվիռոտ` զնորա քաջասրտութիւնն` սակաւ մարդիկ են յԱրեաց աշխարհիս, որ կարեն ասել ըստ արժանի գովութեան յայրն եւ ի նորա արարած. եւ դուք ձերով անպիտան եւ վնասակար ուսմամբ թշուառացուցեալ կորուսէք զայնպիսի այր: 3 Եւ յայնպիսի աշխարհի հեղան անթիւ արիւնք բազում Արեաց եւ անարեաց: 4 Եւ արդ` ոչ կարէք արդեաւք ձեզէն ձերոյին անձանցդ գտանել հնարս մահու եւ վճարիլ ի բարերար

լուսոյն, զոր անարժանութեամբ եւ ոչ իրաւացի տեսանէք այսաւր, քան թէ սաստիկ եւ ըստ արժանի ձերոց գործոցդ պատահեալ բազում տանջանաց վատամահ լինիք»:
5 Եւ լուեալ զայս ամենայն խաւսս սպառնալիցս եւ զբանս պատուհասալիցս զչարաթոյն հազարապետին Արեաց Միհրներսեհի, եւ զամենայն դրան աւագանւոյն` յառաջ կացեալ այրն Աստուծոյ Ղեւոնդ ետ պատասխանի եւ ասէ. «Սոքա ամենեքեան, որ կանս ի հարցմանս առաջի իշխանութեանդ ձերոյ, ընդ որս դուք զբանս երկարեալ խաւսիք, ըստ աւրինաց մերոց եւ ըստ աստուածատուր հրամանի կարգադրութեան եկեղեցւոյ` որոշութիւն ունին ըստ քահանայութեան պատուոյ»: 6 Եւ ծանուցանելով զմի մի ի սրբոց` ցուցանէր նոցա զիւրաքանչիւր ոք, թէ ո՛ ոք է, եւ կամ զի՛նչ է անուն ուրուք նոցա, եւ թէ ո՛րպիսի աստիճանաւ ըստ քրիստոնէական կարգի պատուեալ է: 7 Քանզի թէպէտ եւ ըստ համբաւոյ լուեալ էր նոցա զանուանս սրբոցն եւ զգործ զիւրաքանչիւր ուրուք, զոր գործեալ էր յաշխարհին Հայոց` սակայն եւ անծանաւթ էին անուանք սրբոցն, եւ ըստ քրիստոնէութեան աւծմանն անտեղեակ էին իւրաքանչիւր պատուոյ: 8 Եւ զսրբոյն Յովսեփայ ասէր. «Զսա զոր տեսանէքս, թէպէտ եւ մանկագոյն քան զիս տեսանէք տիովք, այլ պատուով կարգեալ է արժանաւորապէս, եւ գլուխ է ամենայն Հայոց քահանայութեանց»: 9 Եւ զսուրբն Սահակ ցուցեալ ասէր. «Սա զկարգ աւծման ըստ ճշմարիտ եւ արդարեւ քրիստոսատուր ձեռնադրութեան մերոյ աւրինաց` զկատարեալն ունի. իսկ այլքս եւ ես միապէս եմք ըստ կարգի քահանայութեանն: 10 Իսկ թէ եւ ոք նուազ հաղորդելով այսմ ժամուս, մանաւանդ դիպելով եւս խնդրոյ կատարելութեան եւ գտցի արժանի, եւ մեծ եւս է այնպիսին յաննախանձ արքայութեանն Աստուծոյ. եւ ոչ է իմ բանս` այլ որ արարիչն է մեր եւ վարդապետ` նա ասաց, թէ Որ ախորժելով սպասաւորէ ամենեցուն` մեծ կոչեսցի յարքայութեանն Աստուծոյ: 11 Որք եւ զպատասխանիս ձերոց ընդ մեզ այդչափ բանից եւ սպառնալեաց հրամայեցիք առնել մեզ ինչ. քանզի ոչ իբրեւ զանգէտս գործեցաք անխորհուրդ զայնպիսի մեծ եւ ահաւոր գործ, եւ զղջացեալ եմք, եւ կամ այժմ կարծիցիմք յոմանց` երկիւղիւ եւ ոչ ուրախութեամբ կալ առաջի ահաւորութեանդ ձերոյ. այլ ի վերայ գործելեացն ուրախ եմք եւ ցնծամք. այլ մեք պատահեալ եմք ազգի ազգի վշտաց, եւ մահու եւս փափաքելով սպասեմք` զի արժանի լիցուք:
12 «Իսկ յաղագս ատրուշանացն աւերելոյ որ ասէքդ, եւ կամ կրակին սպանանելոյ` ասէ ի մեր Գրի, թէ Աստուածք, որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին` կորիցեն ի ներքոյ երկրի: 13 Վասն զի կրակ ի բազում նիւթոց լինի. եւ է զի յորոց նիւթոց լինի` ի նոցունց եւ շիջանի, եւ է յորմէ լինի` ի նոցունց աճեալ բորբոքի: 14 Արդ` ծնանի հուր յերկաթոյ, եւ ի քարէ, եւ ի ջրոյ, եւ ի փայտէ. այլ է եւ ուլն սպիտակ, որ ի նմանէ լինի հուր. լինի ի կաւարծաթոյ հուր, յորժամ ընդդէմ արեգական ոք շողացուցեալ դիցէ: 15 Եւ ծնեալն յերկաթոյ հուրն, թէ կուտեսցես ի վերայ նորա երկաթ` կորնչի. եւ եղեալն ի քարէ, եթէ ծածկեսցես զնա քարամբք` անցանէ. նոյնպէս որ ի ջրոյն եւ յայլ նիւթոյ. իսկ ելեալն ի փայտէ հուր` ի փայտէ վառեալ զաւրանայ. արդ ոչ հուրն, այլ փայտն արժանի է անուանել աստուած, որ ե՛ւ ծնանի ե՛ւ կենագործէ: 16 Արդ` ո՞չ արդեաւք իցէ յետին մոլորութիւնն չար, զթշնամիսն միմեանց` եղբարս անուանել եւ զմարդկան հաստուածս` աստուած: 17 Որ զիւր զեղբայր եւ զծնող որպէս թշնամիս ծախէ, զիա՞րդ նա զթշնամանիչս իւր եւ կամ զերկրպագուսն գիտէ պատուել եւ կամ թշնամանել. եւ դարձեալ յորմէ ծնանին` զնոյն ուտեն եւ անխնայ: 18 Ոչ պակասէ յամենայն նիւթս հուր. ապա ուրեմն ամենայն նիւթք երկրի աստուածք. ապա թէ այդպէս գիտէք, ընդէ՞ր կուրացեալ մտաւք զկէս մասն անուանէք աստուածք, եւ զկէսն յաղտեղի գործ ծախեալ թշնամանէք. որպէս յաղիւսոց եւ ի քարանց զկէսս ապարանս շինէք, եւ եւ զկէսս տունս դաշտանաց աղտեղութեան շինէք. եւ յարծաթոյ զկէսս ըմպելիս կազմէք, եւ զկէսս անաւթս աղտեղութեան կազմէք: 19 Հրով` աստուածոցն զարջառս եւ զոչխարս խորովէք եւ եփէք, եւ ջրով` զդաշտանս եւ զթարախս եւ զաղբս լուանայք, եւ զկէսն առանձինն եւ կամ խառնեալ ընդ գինի` ըմպէք, եւ ոչ զարհուրիք եւ սոսկայք: 20 Եւ զի՞ եւս մի ըստ միոջէ հարկաւորիցիմք ասել եւ կամ թուել զանզգայութիւնդ ձեր. զոր արթուն եւ քաջ նահատակն Վարդան եւ նոցունց նմանիքն, որք ոչ կարացեալք այսպիսի խաբէութեան ծառայել` բողոքէին ձեզ հանապազաւր, թէ սուտ են պաշտամունքդ ձեր եւ անմտաց վարդապետութիւնք, եւ չլսէիք. զի բռնութիւնք` զիրաւունս ոչ տան ճանաչել, որպէս եւ այժմ: 21 Յաղագս որոյ ոչ հանդուրժեալք` ետուն զանձինս իւրեանց ի մահ եւ պսակեցան, որոց եւ մեք քաջալերիչք էաք եւ արդարեւ ճշմարիտ վարդապետք նոցա»:

ԹՈՒՂԹ 47
22 Եւ ասացեալ զայս ամենայն սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի` որպէս ընդ մի բերան գովեցին սուրբ քահանայքն մեծաձայն բարբառով եւ ուրախ եղեն յոյժ: 23 Եւ լուեալ զմեծաբարբառ գովութիւն սրբոցն, եւ զբերկրումն երեսաց նոցա տեսեալ անաւրէն Միհրներսեհի եւ այլ աւագանւոյն Արեաց, որ նստէին առաջի նորա` ի ցասումն բարկութեան եղեալ, ասէ ցնոսա. «Ոչ հրամայեն մեզ աւրէնքն մեր ցասնուլ ումեք, մինչ չեւ ինչ լուեալ ի բերանոյ նորա. արդ` զուարթացեալս իմն տեսաք զձեզ ընդ խաւսս աշխարհակորուսիդ այդորիկ, զորոյ քաջ տեղեկացեալ լուեալ է մեր զամենայն գործս եւ զկախարդասար վարդապետութիւն դորա, որով կորոյս զպիտանի այրն զքաջն Վարդան եւ զընկերս նորին. ըստ որոյ արժանի պատրաստեալ պահին դմա չարաչար հատուցմունք եւ մահք: 24 Բայց դուք գիտել տուք մեզ, թէ եւ ձեր նո՞յն բանք են, զոր մահապարտդ այդ իշխեաց աներկիւղ համարձակութեամբ յանդգնել եւ խաւսել առաջի մեր»:
25 Եւ սուրբն Յովսէփ եւ սուրբն Սահակ ետուն պատասխանի եւ ասեն. «Զամենայն բանսդ եւ զպատասխանիսդ, զոր ըստ արժանի իւրոյ սրբութեանդ արար, Աստուծոյ աւգնականութեամբն քաջալերեալ, եւ խաւսեցաւ ընդ ձեզ տէրդ Ղեւոնդ` ի յերկար ժամանակաց բազում անգամ զմտաւ ածեալ հասարակաց մեր ամենեցուն, զոր այսաւր դա ըստ իւր աստուածաշնորհ գիտութեանդ գեղեցկապէս յաւրինեալ կարգեաց առաջի ձեր` խորհեալ էր մեր եւ խաւսեալ. որք ի դոյն միտս ամենեքեան եւ ի դոյն կամս ամենեքեան կամակիցք եմք, եւ խնդրեմք զի արժանի լիցուք վճարիլ ի դմին: 26 Իսկ դու ախտիւ դառնութեան առ զայրացմանդ թշնամանեցեր զդա: 27 Երանի ̄ այնոցիկ, որ մտաց աչաւք սրատեսք իցեն եւ արդարահայեացք. այլ մարմնական ախտիւ մեծամեծք ըմբռնեալ տկարանան, է զի եւ կրսերք. եւ դուք զոք այդպիսի ախտիւ մի՛ զայրագնեալ թշնամանէք, զի դուք էք արժանի եպերանաց բազմաց»:
28 Եւ զայրագնեալ ի վերայ սրբոցն անաւրէն իշխանն յաղագս թշնամանացն, որպէս թէ ի թագաւորն կողմն դարձուցին սուրբքն զքրքանսն` հրաման ետ դահճացն հարկանել խստապէս շղթայիւք զբերանսն երանելեացն, մինչեւ լցեալ բերանք նոցա արեամբ` հոսէր արտաքս: 29 Եւ այսպէս վճարեալ արձակեաց զատեանն. իսկ սուրբքն ըստ աւրինակի սուրբ առաքելոցն` գնացին խնդութեամբ յերեսաց ատենին, զի արժանի եղեն վասն անուանն Քրիստոսի անարգանաց եւ գանից եւ պատասխանատուութեան:
ԽԵ. Իսկ զայլս ի կապելոց, որք էին ի տանուտերացն եւ յաւագ սեպհացն, որք էին ի նմին ատենի` հրամայէր Միհրներսեհ դահճացն` տանել զնոսա եւ խիստ կապանաւք պահել, մինչեւ ինքնին թագաւորն, ասէ, առաջի իւր հարցցէ եւ լուիցէ զոր ինչ խաւսին: 2 Եւ մտեալ ի վաղիւն անաւրէնն Միհրներսեհ առաջի թագաւորին Յազկերտի` տալ նմա գիտել զամենայն հարցուածսն իւր եւ զպատասխանիս քահանայիցն Հայոց: 3 Եւ սրտմտեալ թագաւորն` հրամայեաց ի վաղիւն ատեան մեծ լինել առաջի իւր, եւ ամենայն այր, Արի եւ անարի, եւ զոր ինչ եւ ունէր ոք զպատիւ թագաւորին` կազմ առաջի իւր եկեսցեն, եւ զկապեալսն զամենեսեան ածել առաջեաւ: 4 Բայց զտղայսն եւ զմանկունսն ի տոհմէն Մամիկոնէից եւ Կամսարականացն եւ որք յայլ տոհմէն` հրամայէր անաւրինին Միհրներսեհի տալ ի բաց` ում եւ կամեսցի:
5 Եւ լուեալ զայս ամենայն զինուորքն` որ ոք ունէր զպատիւ թագաւորին` վաղ անդր հասանէին յատեանն: 6 Իսկ ուխտանենգ իշխանն Սիւնեաց Վասակ, արկեալ զիւրեաւ զամենայն պատիւս, զոր ունէր ի թագաւորէն` գայր մտանէր ի խորանսն արքունի մեծաւ շքեղութեամբ. քանզի բաց ի պատուոյ թագաւորացն որ նուազէր նմա` այլ ոչ ինչ ի պատուոյ արքունի պիտոյ էր` զոր ոչ ունէր. եւ կարծէր այնուհետեւ առնուլ զթագաւորութիւնն մեծ աշխարհին Հայոց: 7 Եւ զայն ոչ գիտէր թշուառացեալն, եթէ Տէր հեռացեալ էր ի նմանէ, եւ այսն պիղծ խեղդէր զնա. եւ բան սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի ի նմին ժամու կատարէր ի վերայ թշուառականին: 8 Եւ լցեալ Արեաւք եւ անարեաւք ամենայն խորանն` հրաման տայր թագաւորն զապստամբսն Հայոց կապանաւք ածել առաջեաւ:
9 Եւ ածեալ կացուցանէին զնոսա առաջի թագաւորին: 10 Եւ հարցեալ թագաւորին` ասէ ցնոսա. «Ո՞րպիսի համարձակութեամբ եւ կամ զի՞նչ զմտաւ ածեալ եւ կամ ո՞ր պատրանաւք եւ կամ զի՞նչ ոյժ աւգնականութեան տեսեալ` դիմեցէք յայնպիսի ահաւոր գործ, յորում տեսանէիք զկորուստ անձանց ձերոց եւ զաշխարհին, որպէս եղեւ իսկ եւ տեսէք»: 11 Եւ լուեալ զայս ամենայն

նախարարացն Հայոց` լուռ եղեն առ վայր մի եւ ոչ ինչ ետուն պատասխանի: 12 Եւ երկրորդեալ զբանսն թագաւորին ըստ առաջին հարցմանն` խնդրէր ի նոցանէ ստիպով պատասխանի: 13 Եւ նոցա տուեալ պատասխանի` ասեն. «Շնորհեսցէ մեզ բարերարութիւնդ ձեր զայր մի, զոր մեք ի մէնջ ցուցանեմք, լսել ի նմանէ զամենայն ի բնէ զմերոց իրաց զաճումն, զխորհելն եւ զառնելն. վասն զի ոչ է պարտ ամենեցուն մեզ անկարգ ամբոխիւ խաւսել առաջի քո»:
14 Եւ թագաւորին եւ ամենայն աւագանւոյն յաւժարութեամբ յանձն առեալ` հրամայեաց: 15Եւ նոցա յառաջ մատուցեալ զԿամսարականն Արշաւիր` ասացին լսել ի նմանէ բովանդակապէս զամենայն. եւ Կամսարականն Արշաւիր, զաւրացեալ ի սուրբ Հոգւոյն, յառաջ մատուցեալ, աներկիւղաբար սկսաւ խաւսել առաջի թագաւորին եւ ամենայն աւագանւոյն եւ ասէ.
«Ի սկզբան իսկ զիրացդ զայդոցիկ զպատճառս. յորժամ ի ձեր թագաւորացդ ի միտս ծնեալ` յայտնեցաւ մեզ բանն, եւ զիրացդ բուռն հարէք, որում մեզ ծառայել հրամայէիք, եւ աւրէնս իմն հարկաւորէիք ունել մեզ, զոր ոչ մեք եւ ոչ նախնիք նախնեաց մերոց գիտէին եւ կամ ծառայեալ էր. եւ բազում անգամ բողոքեցաք, թէ անհնար է մեզ յանձն առնուլ եւ ծառայել աւրինաց, որոց նախնիքն մեր ոչ ծառայեցին, որ եւ մտաց մերոց ծանր թուի եւ արհամարհանք. եւ այսպիսի ի մէնջ բողոքելոյ` ձերոյին իսկ վկայէ անսուտ հրապարակդ: 16 Եւ իբրեւ ոչ կամեցաք լսել, ըստ բռնաւոր կամացդ ձերոց` եւ հարկաւորութեամբ յանձն ետուք առնուլ զպաշտաւնն. զոր շրթամբք առ երկիւղի մեծարեցաք սուտ, կամեցեալ գողանալ վայր մի խաբէութեամբ զերկիւղ ձեր, եւ սրտիւք գարշելի համարեցաք զգործն եւ ատէաք, եդեալ ի մտի զերծանել հնարիւք եւ երթալ յաշխարհն մեր եւ թողուլ զաշխարհն մեր եւ գնալ կնաւ եւ որդւովք, եւ երթալ կորնչել յաւտար երկիր: 17 Զոր նախ քան զամենեսեան ըստ ամենեցուն խորհրդոցն երեւելին ըստ աշխարհին իշխանաց, ծառայն ձեր Վարդան արար, զոր գիտեն եւ վկայեն բանից իմոց արք պարսիկք յաւագ տոհմաց, որ այժմ ողջ են եւ աստ են առ ձեզ: 18 Առեալ լոկ զիւր կին եւ զընտանիս իւր` դէմ եդեալ գնաց փախստեայ ի ձերոյ երկիւղէ յերկիրն Յունաց:
19 «Եւ զգացեալ զայս տեառնդ Սիւնեաց Վասակայ` փութով զհետ դեսպանս արար զաւագ տանուտեարսն եւ սեպուհսն եւ զսուրբ քահանայսն, եւ զսուրբ գիրս աւրինաց մերոց կնքեալ իւրովք մատանւով, որով եւ երդուան իսկ` ետ տանել առ նա. ընդ որս յղեաց եւ զիս: 20 Եւ գրեաց ի նամակին առ նա այսպէս, թէ «Զի՞ ես փախուցեալ, եւ կամ զի՞նչ է երկիւղդ քո, յորմէ դուդ երկնչիս, եւ ինչ ոչ յայտնեցեր. արդ մի՛ փախչիր եւ մի՛ երկնչիր յումեքէ. զի թէ յԱրեաց տեառնէն եւ ի նորին ուժոյ զարհուրեալ ես` մի՛ երկնչիր. դարձի՛ր, եւ նամակ առնեմք առ կայսր, եւ զանձինս մեր նմա ի ծառայութիւն տամք. եւ նա հաւատայ, թէ զայսպիսի մեծ աշխարհ նմա մե՛ր կամաւ ի ծառայութիւն տամք` խնդութեամբ եւ կամաւ յանձն առնու, եւ զաւր տայ մեզ. եւ նոքա եւ մեք միաբանեալք` միշտ աշխատ ունիմք զտէրն Արեաց եւ զԱրիս: 21 Ապա թէ կայսր այլազգագոյնս ինչ խորհի եւ չճանաչէ զիւր աւգուտսն` եւ ես մինչ Վրաց մարզպանն էի եւ դուռն Աղուանից յիմում ձեռին էր` բազում զաւրագլուխք Հոնաց ընդ իս բարեկամացան ուխտիւ եւ երդմամբ, եւ այսաւր նովին երդմամբ երթեւեկեն առ իս. եւ հարկքս ամենայն աշխարհիս Հայոց առ իս են, եւ գործակալք ամենայն յիմում ձեռին են, եւ այլ եւս բազում կարասի, զոր ի պարսիկ գործակալացն հանի` որ աստ ի Հայս էին, ի յիմում գանձի կայ. յորմէ թէ զմի մասն Հոնաց տամ տանել` անտի ա՛յնչափ սաստիկ հանեմ Հոնս, որչափ զի հողն Պարսից չբաւիցէ նոցա յաւարի»:
22 «Եւ գրեալ զայս ամենայն երդմամբ Վասակայ Սիւնեաց տեառն` դարձոյց բռնի զՎարդան, որ էր մաւտեալ յաւտար իշխանաց իշխանութիւն, որք ոչ են հնազանդեալ ձերում իշխանութեանդ: 23 Եւ նամակն զոր գրեաց առ Վարդան Սիւնեաց տէրդ` ողջ է, եւ կնիք աստ առ մեզ: 24 Տեսանել հրամայեցէք: 25 Եւ յաղագս որդւոցն իւրոց այսպէս ասէր, թէ «Որ ի Հայս Պարսիկ է` զամենեսեան կապանաւք յամուր բերդս դնեմ, մինչեւ հարկաւ արքայն զիմ որդիսն ի բաց արձակիցէ»: 26 Յորս կալաւ արս սակաւս ի Պարսկաց, առ վայր մի կապեաց. եւ յորժամ ինքն նենգաւորութեամբ զմերոյ կորստեան խորհուրդ ի միտ արկեալ տարաւ ի գլուխ` ապա զնոսա ի բաց արձակեաց: 27 Նամականի արարեալ առ կայսր եւ առ այլ աւագանի դրանն եւ առ սպարապետն Անտիոքայ. եւ զՎահան Ամատունի եւ զայլս ի նախարարացն յիւրաքանչիւր տոհմէ ի Հոռոմս արձակեաց. եւ զՎարդան եւ զմեզ գնդաւ յԱղուանս ի կռիւ գումարեաց. եւ ինքն

ԹՈՒՂԹ 49
յանզգայս մեզ նենգեալ` յայս չար մղեաց. եւ զայնպիսի պիտանի զձեր ծառայ սպան, եւ այնչափ բազմութեան Պարսից եւ Հայոց կոտորածի եւ աշխարհին կորստեան եղեւ պատճառ: 28 Եւ արդ` ինքն զարդարեալ աւադիկ որպէս գարեգործ նստի ի միջի ձերում անհոգութեամբ: 29 Բայց դուք զնամականին զամենայն, զոր գրեալ եւ կնքեալ է առ կայսր եւ առ ամենայն աշխարհն Հոռոմոց եւ կամ առ այլս բազումս` տեսանել հրամայեցէք զայն եւ որպէս ձեզ Արեաց կամ է` հրաման տուեալ կատարեցէք ի վերայ մեր: 30 Զի ուր գրեալք եւ կնքեալք ի միջի են, որպէս ձեր արդարութիւնդ խնդրէ, աւելորդ բանից եւ շատախաւսութեան պէտք անդ ոչ են»:
31 Եւ լուեալ զայս ամենայն կարգաւ ի Կամսարականէն Արշաւրայ արքային Պարսից եւ ամենայն աւագանւոյն դրանն, տեսեալ եւ զնամականին, զոր գրեալն էր Վասակայ Սիւնեաց տեառն, եւ ի վերայ հասեալ` մեծապէս հիացեալ թագաւորն Յազկերտ եւ ամենայն իշխանք դրանն զարմացան:
ԽԶ. Յայնժամ յառաջ կոչեցեալ թագաւորին զիշխանն Սիւնեաց Վասակ` սկսաւ սաստիկ եւ առաւելապէս զայրացեալ սրտիւ խաւսել ընդ նմա եւ ասել. «Է արդարեւ լուեալ մեր զայդ ամենայն նենգաւոր իրս քո եւ զարարուածս. բայց արդ ա՛ղէ ասա՛. զի՞նչ խորհելով եւ կամ ո՞րպիսի ինչ զմտաւ ածեալ զայդպիսի իրս վնասից իշխեցեր ձեռնարկել եւ գործել. քանզի դու էիր իշխան եւ գլուխ աշխարհին Հայոց. նախ քաջալերել բանիւ զմարդիկն, զոր եւ նամակացն գրելոց ի քէն, զոր տուեալ մեր կարդալ` ստուգութեամբ տեղեկացաք. երդմնեցուցեալ զվաստակաւոր եւ զայնպիսի պիտանի ծառայն մեր զքաջն Վարդան եւ զընկերակիցս նորա` խաբեցեր նամականիւ առ կայսր եւ առ նորին սպարապետն. երդմնեցուցեալ նենգով զայնպիսի քաջ եւ պիտանի զվաստակաւորն մեր զՎարդան եւ զայլ ընկերս. եւ դարձեալ գումարեալ զնա զաւրու յԱղուանս` ի վերայ Պարսկաց գումարտակին համարձակեցուցեր երթալ. նենգութեամբ մատնեալ զաշխարհն Արեաց կորուսեր եւ կոտորածի այնչափ իմոց ծառայից Արեաց եւ անարեաց եղեր պատճառ: 2 Զի զայնպիսի ծառայ մի զմեր, որպէս զՎարդան, եւ կայսր եւ կամ Հոնաց արքայ բռնութեամբ յինէն հանել կամէին` ամենայն Արեաց ուժովս կռուէի, եւ չտայի հանգչել` մինչեւ այսրէն յիս հանէի. եւ արդ` դու ընդ քո ձեռն զայնպիսի աւգտակար ծառայն սպաներ, եւ զմեծ եւ զպիտանի աշխարհ մի կորուսեր, եւ դու իշխեցեր լրբաբար առ մեզ, իբրեւ անգէտս քո նենգաւոր գործոյդ, գալ եւ զմեզ տեսանել: 3 Բայց զայս գիտեա՛, զի յայսմ հետէ Սիւնեաց տէր չես. եւ զչարիսն ամենայն, զոր խորհեցար եւ կատարեցեր` կուտեսցի ամենայն ի վերայ չար գլխոյ քո: 4 Եւ զհարկեր զիմոյ աշխարհին Հայոց եւ կամ զՊարսկացն զոր սպաներն, եւ զկարասին այնչափ զոր հաներ` հրամայեցաք խնդրել ի տանէ քումմէ եւ յորդւոց քոց` մինչեւ վճարեսցի ամենայն»:
5 Իսկ ողորմելի ուխտադրուժն Վասակ թէպէտ եւ կամէր խաւսել ինչ եւ տալ պատասխանի` չդնէր ոք բնաւ ունկն բանից եւ կամ ախորժէր. վասն զի ուխտանենգութիւնն սրբոյ Աւետարանին եւ բանն անիծից երանելւոյն առն Աստուծոյ Ղեւոնդի եկեալ հասեալ ի վերայ նորա` պատեալ փակեալ պաշարեցին զնա: 6 Որ թէպէտ եւ կայր ինչ վաստակս առնն առ Պարսիկս, եւ ջանայր ցուցանել ի ժամուն` եւ այն ոչ ինչ էր աւգուտ, այլ առաւել եւս ի դատախազութիւն եղեալ վնասէին նմա: 7 Եւ կատարէր առ նա բան սաղմոսերգին, թէ Ի դատաստանէ իւրմէ ելցէ դատապարտեալ, եւ աղաւթք նորա ի մեղս դարձցին: 8 Հրաման տայր թագաւորն Յազկերտ անդէն զառաջեաւ կողոպտել ի նմանէ թշնամանաւք զամենայն պատիւն զոր ունէր. եւ ձաղկեալ զնա պայկացն մերկացուցին զնա. մերկացուցեալ ի նմանէ զզարդարանս պատուոյ տէրութեանն` հանէին խայտառականաւք արտաքս քան զհրապարակն արքունի: 9 Եւ ի նմին աւուր զթշնամին նորա, զսեպուհն սիւնի, զուրացողն զՎարազվաղան` տէր ի վերայ աշխարհին Սիւնեաց կացուցանէին, որոյ որքան ժամանակս կալեալ զիշխանութիւնն Սիւնեաց` բազում արարեալ անիրաւութիւնս եւ բազում տունս մոխրանոցս շինեալ յաշխարհին Սիւնեաց, ի գայթակղութիւն տանն իւրոյ, բազմաժամանակեայ տանջեալ ի դիւէ ըստ յառաջագրելոցն` դառն մահուամբ սատակեցաւ չարաչար:
10 Եւ նենգաւորն Վասակ կացեալ ի դրանն ամս ինչ կարի վշտագին եւ նեղութեամբ բազմաւ` մաշէր զաւուրս իւր հառաչելով եւ յոգւոց հանելով զամենայն աւր եւ զժամ. մինչեւ թշնամանակերպ ձաղանաւք սփռեալ զթաթս ձեռաց իւրոց` ինքնին զիւրոյին ծեծէր զդէմսն, ասելով. «Ահա ընկա՛լ զայս ձաղսս, ասէր, զոր ետ բերել քեզ ուխտանենգութիւն սրբոյ

Աւետարանին եւ արիւն նահատակութեան սրբոյն Վարդանայ Մամիկոնէի եւ այլոցն ցանկալի հաղորդելոցն ընդ նմա, որոց ժառանգեալ զյաւիտենից կեանսն` ընկալան զանուն բարի յերկրի եւ անանց ազգաց յազգս իւրեանց: 11 Իսկ դու, ասէ, մեղաւո՛ր անձն իմ, կեաս խղճիւ եւ ցաւովք մտաց զսակաւաթիւ զաւուրս կենցաղոյս, եւ պատրաստեալ պահիս մշտնջենաւոր եւ անանց գեհենին»: 12 Եւ զայսպիսի բանս հառաչանաց նորա եւ լալոյ մինչեւ յաւր մահուան իւրոյ` խաւսէին ընդ մեզ զայս արդարապատումն սպասաւորք նորին իշխանին Վասակայ: 13 Որոյ եւ վախճանն իւր անդէն յերկիրն Պարսից վճարէր, ըստ բանի սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի:
ԽԷ. Իսկ զսուրբ քահանայսն Աստուծոյ, զտէր Յովսէփ կաթողիկոս, եւ զտէր Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոս, եւ զերանելի երէցն զտէր Ղեւոնդ, եւ զտէր Մուշէ, զդրան երէցն Ներշապհոյ Արծրունեաց տեառն, եւ զտէր Սամուէլ երէցն Արածայ, եւ զտէր Աբրահամ սարկաւագ, եւ զտէր Արշէն երէց Եղեգեկի, եւ զտէր Քաջաջ սարկաւագ,- զսոսա ութ քահանայս. եւ զքրիստոսասէր կապեալ նախարարսն Հայոց, որոց անուանք են այսոքիկ. ի տոհմէն Սիւնեաց երկու եղբարք` Բաբկէն եւ Բակուր, ի տոհմէն Արծրունեաց Ներշապուհ եւ Շաւասպ եւ Շնգին եւ Պարգեւ եւ Տաճատ, ի տոհմէն Մամիկոնէից Համազասպեան եւ ՀԱմազասպ եւ Արտաւազդ եւ Մուշեղ, ի տոհմէն Կամսարականաց Արշաւիր եւ Թաթ եւ Վարձայ, ի տոհմէն Ամատունեաց Վահան եւ Առանձար եւ Առնակ, ի տոհմէն Գնունեաց Ատոմ, ի տոհմէն Դիմաքսենից Թաթուլ եւ Սատոյ, երկու եւս այլովք տոհմակցովք, ի տոհմէն Անձեւացեաց Շմաւոն եւ Առաւան, ի տոհմէն առաջին Առաւեղենից Փափակ եւ Վարազդեն եւ Դատ, ի տոհմէն Արծրունեաց Ապրսամ, ի տոհմէն Մանդակունեաց Սահակ եւ Փարսման, ի տոհմէն Տաշրացեաց Վրէն, ի տոհմէն Ռոփսենից Բաբիկ եւ Յոհան.- եւ զսոսա երեսուն եւ մի այր ի նախարարացն Հայոց` հրաման տայր թագաւորն Յազկերտ խիստ կապանաւք պահել անդէն ի Վրկանի, մինչեւ յամս վեշտասաներորդ թագաւորութեանն իւրոյ:
ԽԸ. Եւ յամի վեշտասաներորդի թագաւորութեանն իւրոյ Յազկերտ չու արարեալ ամենայն բազմութեամբ իւրով խաղայր ի պատերազմ ի վերայ Քուշանաց. հրամայէր եւ զկապեալսն Հայոց, զքահանայսն եւ զնախարարսն խաղացուցանել ընդ իւր ի Վրկանէ: 2 Եւ ելեալ յԱպար աշխարհ, եւ եկեալ ի շահաստանն որ անուանեալ կոչի Նիւշապուհ` հրամայէր պահել անդ զկապեալսն Հայոց, զքահանայսն եւ զնախարարսն, ի դղեակ շահաստանին Նիւշապուհ: 3 Բայց զերանելի զերկու քահանայսն, զտէր Սամուէլ եւ զԱբրահամ, հրամայէր ընդ իւր խաղացուցանել. զոր չարաչար վշտով եւ բուռն կապանաւք եւ գանիւ տայր նեղել հանապազաւր, ահ եւ երկիւղ արկանել ի վերայ քրիստոնէիցն, որք ընդ նմա ի կարաւանին էին: 4 Եւ հասեալ ի սահմանս թշնամեացն` եւ ոչ սակաւ մի մասամբք կատարէին խնդիրք թագաւորին, այլ ամենայնիւ նկուն եղեալ դառնայր ամաւթալից, կորուսեալ ի զաւրաց իւրոց արս ընտիրս եւ ականաւորս, նոյնպէս եւ յայլ ռամիկ այրուձիոյ: 5 Քանզի ոչ դէմ յանդիման ճակատեալ թշնամեացն պատերազմէին ընդ զաւրսն Պարսից, այլ յեղակարծումն անկեալք ի վերայ միոյ միոյ թեւի` հանէին ընդ սուր զբազումս, եւ ինքեանք դարձեալ անվնասք աներեւոյթք լինէին: 6 Եւ այսպէս ի բազում աւուրս արարեալ` վատնէին սաստիկ հարուածովք զզաւրսն Պարսից:
7Եւ թագաւորին Յազկերտի տեսեալ զայնպիսի թեթեւութիւն ծանականաց իւրոց, յանհնարին տրտմութիւնս ընկղմեալ մաշէր. մտայոյզ եղեալ խնդրէր գիտել, թէ վասն որո՛յ պատճառանաց եղեւ դիպեալ նմա այնպիսի ծանր թեթեւութիւն: 8 Եւ կացեալ ի տարակուսի` ձգէր զպատճառսն մերթ յանմիաբանութիւն գնդին իւրոյ եւ մերթ ի մոգուցն ծուլութիւն, թէ «Ուրեմն ոչ կարացին ընծայիւք եւ արժանաւորապէս զոհիւք հաճել զմիտս աստուածոցն. որոց ցասուցեալ` ոչ կամեցան աւգնել մեզ, այլ թողեալ ի ձեռանէ` զաւրացաւ կողմն թշնամւոյն, եւ մեք վատնեալք դարձաք լի ամաւթով»: 9 Եւ մոգուցն իմացեալ զտրտմութիւն թագաւորին, խորհուրդ ի մէջ առեալ, խրատու անաւրէն հազարապետին Միհրներսեհի` սկսան խաւսել ընդ թագաւորին եւ ասեն. «Արեա՛ց քաջ, մի՛ յածեսցին միտք քո յայլ խորհուրդս վասն վատ պատահմանց, որ դիպեցաւ մեզ ի թշնամեացն. այլ ի ցասմանէ աստուածոցն, որ կարի խիստ զայրացեալ են մեզ յաղագս աստուածասպան քահանայիցն Հայոց, որ վաղ արժանի էին մահու, եւ ձեր անփոյթ արարեալ` կան կենդանի մինչեւ ցայսաւր: 10 Զի եթէ լոկ մարդասպանք իսկ էին, եւ դուք այդքան յերկարեալ պահէիք առանց մահու` սակայն կարի ծանր էր եւ արժան մեղադրութեան գործն. թող

ԹՈՒՂԹ 51
թէ յաստուածս իշխեցին ձգել զձեռս` սպանանել, եւ նոքա կեան եւ զարեւ տեսանեն. յիրաւի պատժեալք մեք յաստուածոցն գտանիմք անխնայ»:
11 Եւ լուեալ զայս թագաւորն ի մոգուցն, եւ կարծեցեալ ստոյգ զսուտ պատճառս նոցա, եւ ի մեծ սրտմտութիւն գրգռեալ ընդ կապեալ քահանայսն, հաշուելով թէ արդարեւ վասն նոցա եղեւ այսչափ կոտորած զաւրացն իւրոց` վաղվաղակի հրաման տայր` նախ զնոսա, որ ընդ իւր քահանայքն էին, զսուրբ երէցն Սամուէլ եւ զսուրբ սարկաւագն Աբրահամ, յաներեւոյթ տեղի ինչ տանել, շատ ի կարաւանէն հեռի, եւ անդ գլխատել, յաղագս չգտանելոյ ուրուք ի քրիստոնէից ի պատուելոյ զոսկերս նոցա: 12 Բայց յառաջ քան զսպանանելն զնոսա` հրաման տայր` զաջ ձեռն կտրել զսրբոյն Սամուէլի եւ դնել ի ձեռին տեառն Աբրահամու, նոյնպէս հրամայեաց` եւ զսրբոյն Աբրահամու կտրել զաջ ձեռնն եւ դնել ի ձեռին տեառն Սամուէլի, «Փոխանակ, ասէ, զի իշխեցին ձգել զձեռս իւրեանց ի պատուական կրակն եւ սպանանել», եւ ապա սրով կտրել զգլուխս նոցա: 13 Եւ այսպէս վկայեցան սուրբքն յամսեանն հրոտից, որ աւր եաւթն էր ամսոյն, ի գաւառին որ անուանեալ կոչի Վարդգէս:
ԽԹ. Յետ այսորիկ դեսպանս հրամայէր առնել թագաւորն Յազկերտ վաղվաղակի եւ յոյժ փութով յաղագս երանելւոյ եպիսկոպոսին Բասենոյ Թաթկայ, որ կայր ի կապանս յԱսորեստանի, ի բազում ժամուց տանջեալ չարալլուկ տանջանաւք. եւ հրամայէր սպանանել անդէն եւ անհետ առնել զմարմին սրբոյն, յաղագս չգտանելոյ ուրուք ի քրիստոնէից, ի պատիւ տանելոյ զոսկերս նորա: 2 Եւ հասեալ դեսպանին անդ` կատարեալ մոգուցն զհրամանն եւ լցեալ խնդութեամբ. բայց յառաջ քան զվախճան սրբոյն` քերեցին նախ տանջանաւք զաւուրս բազումս զմարմինն սրբոյն յոսկերացն, եւ ապա ըստ հրամանի թագաւորին հատեալ սուսերաւ զգլուխն եւ սպանին:
Ծ. Նոյնպէս տայր հրաման եւ վասն այլ քահանայիցն սրբոց, զորս թողին կապեալս ի Նիւշապուհ ի դղեկին: 2 Տայր հրաման Վեհդենշապհոյ ամբարապետի առնուլ ընդ իւր երկուս եւս այլ աւգնականս յաւագանւոյն, զՋնիկան մայպետն արքունի, եւ զՄովան անդերձապետ` ի ձեռանէ մովպետան մովպետի, երթալ փութով յառաջ քան զինքն, եւ հանել զսուրբ քահանայսն ի բանտէն, ուր էին կապեալք նոքա եւ նախարարքն Հայոց, եւ տանել զնոսա հեռի ի քաղաքէն յանկոխ եւ յանապատ տեղի, եւ անդ չարալլուկ տանջանաւք, որպէս եւ կամեսցի, բարձցէ զնոսա ի կենացս: 3 Բայց յոյժ պատուիրանաւ զգուշացուցանէր թագաւորն Վեհդենշապհոյ` ոչ տալ ումեք գիտել, ո՛չ զառնուլ եւ զգնալ զնոսա ի քաղաքէն, եւ ոչ զճանապարհն ընդ որ տանիցին, եւ ոչ զտեղի մահուանն ուր սպանանիցեն զնոսա: 4 «Քանզի լուեալ է, ասէ, մեր ստուգութեամբ, թէ աւելի, ասէ, վասն այսր կարի խնդան ի մահ` որք ի մոլար աղանդն են քրիստոնէից. զի այդպէս ասեն, թէ ոսկերք այնոցիկ, որք յաղագս Աստուծոյն իւրեանց մեռանին, եւ որ ոք, ասէ, յիւրում տանն ունիցի ինչ անտի, թէ եւ փոքր խրխոր ինչ ունի` եւ վատ ինչ եւ խորամանկ ի նա եւ ի նորա տունս եւ ի սիրելիս ոչ մերձենայ: 5 Այլ եւ զայս եւս, ասէ, ասեն, թէ ի բանս ատենի աջողութիւնս տան եւ իմաստս եւ քաջութիւնս գտանել եւ պահպանութիւն: 6 Եւ մինչեւ ի մահ ջանան անձամբ եւ կարասւով գոնէ ատամն մի կամ եղունկն մի գտանել յայնպիսեացն, եւ ի տունս իւրեանց տանել: 7 Այլ եւ զայն եւս ի հաւատարիմ մարդկանէ, որք ի մոլար աղանդին նոցա են եղեալ, ապա զմեր լուսաւոր եւ զարդար աւրէնս ունին, տեղեկացեալ եմք, թէ կանայք նոցա, ուստերք եւ դստերք, եւ զզարդս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ մարգարտոյ տարեալ ուրուք նոցա, թէ կարի փոքր ինչ յոսկերաց այնր մեռելոց տայր նոցա` զայն մեծարգոյ եւ պատուական համարին: 8 Եւ զի՞նչ եւս այլ աւելի ասեմ. եւ զհարց եւ զմարց զարդս, զոր յանուն նոցա արարեալ է մեծաւ աշխատութեամբ, ճիտակս եւ կամ զտակս ինչ մարգարտոյ կարի մեծագնոյ` կանայք քրիստոնէիցդ չհամարին ինչ հանել յանձանց եւ տալ եւ դնել փխրանս ինչ յոսկերաց այնպիսեացն: 9 Այլ դուք ուշիմ լերուք, եւ յայնմ վայրի եղիցի սպանումն նոցա, ուր յայնպիսեաց կարծեաց եւ պատուոյ` սպանեալքն եւ որք սպասեն ոսկերացն` վրիպեալ լիցին»:
10 Եւ զայս ամենայն բանս լուեալ ի թագաւորէն ամբարապետին Վեհդենշապհոյ յԱպար աշխարհին, եւ մտեալ ի դղեկ շահաստանի Նիւշապհոյ` խաւսէր բանս սուտս, եւ տայր աւետիս նենգութեամբ, թէ «Արքայից արքայ հրաման ետ ինձ` զհայ երիցունսդ որ աստ ի կապանս են` արձակել յաշխարհն իւրեանց, եւ վասն այլ ազատանւոյն որ ի Հայոց են` պայման արար, թէ ես յորժամ գամ` արձակեմ ի կապանաց»: 11 Եւ լուեալ զայս բազմութեանն որ էին ի շահաստանին`

կարծէին գոլ արդար զխաւսեցեալսն ի Վեհդենշապհոյ: 12 Բայց սուրբ քահանայքն իբրեւ լուան` իսկոյն գիտացին ազդեցութեամբ սուրբ Հոգւոյն զհասեալ բարի ժամ յուսոյ նահատակութեան իւրեանց. սկսան խաւսել ընդ նախարարսն Հայոց, ընդ որս կապեալն էին, եւ ասեն. «Թէպէտ եւ կամէր արդեաւք Վեհդենշապուհ թաքուցանել զճշմարտութեան բանն` ոչ կարաց. քանզի երկոքեան մեր այդ իրք այդպէս կատարելոց են, որպէս եւ լուանն իսկ ի նմանէ ամենեքեան. զի եւ դուք իբրեւ ողորմութեամբն Քրիստոսի արձակելոց էք ի կապանացդ, եւ մեք զաւրութեամբ սուրբ Հոգւոյն կատարեալ զտաղտուկ զաւուրս կենցաղոյս պանդխտանոցիս` գնալոց եմք ի բնիկ աշխարհն մեր եւ յընտանիս, ուր դասք առաքելոցն են եւ աւթեւանք սրբոցն, ի բանակ տանուտեառնն եւ արարչին ամենեցուն Քրիստոսի, որ ասացն. Ուր եսն եմ` անդ եւ պաշտաւնեայն իմ եղիցի:
ԾԱ. Եւ սոցա դեռ եւս խաւսելով զայս այսպէս` մի ոմն ի դահճացն, որ սիրելապէս ընդունելութիւնս ունէր ընդ կապեալ նախարարս Հայոց, լուեալ ճշգրտապէս յերանելի Խուժկէն` եկեալ յայտնէր նոցա զստոյգ խորհուրդն, եւ տայր գիտել զարդարն, թէ ո՛րպէս տուեալ է հրաման թագաւորին յաղագս սպանման քահանայիցն: 2Զոր ստուգեալ նախարարացն` լային դառնապէս. իբրեւ ոչ եթէ ոչ կամելով զնահատակութիւն սրբոցն, որում եւ ինքեանք իսկ փափաքէին լինել արժանի, այլ վասն մնալոյ ի նոցանէ որբք եւ անմխիթարք:
3 Իսկ սրբոցն եւ յառնէն իսկ ճշգրտեալ զիւրեանց հաստատապէս աւետիսն` զաւրացեալք զուարճանային ցնծութեամբ, եւ տուեալ փառս Աստուծոյ` իսկոյն երեկոյին պաշտամանն պատրաստէին. քանզի եւ անագանագոյն իսկ էր այնուհետեւ ըստ այլ աւուրց պաշտամանն ժամ: 4 Որ քանզի եւ եկք ամբարակապետին ի շահաստանն ոչ ինչ էին վաղ, վասն որոյ կալ զգիշերն անդէն հարկաւորեցաւ ի շահաստանին: 5 Եւ սրբոցն կատարեալ զկանոն երեկոյին պաշտամանն` վայելէին սուղ ինչ եւ դոյզն ռոճկովն որպէս բազմախորտիկս անուշահոտութեամբ. եւ անուշակ ընթրեացն ուրախութեանն յերկարեալ զուրախութիւն ճաշակմանն մխիթարութեան շնորհիւ, զաւրութեամբ Աստուծոյ սուրբ Հոգւոյն, եւ յարուցեալ յընթրեացն, փառաւորելով եւ աւրհնելով զԱստուած` կատարէին զաղաւթսն: 6Հրաման տային սուրբ քահանայապետքն Աստուծոյ կապելոցն նախարարաց` աղաւթից եւ տքնութեան պարապելոյ ըստ կարգի իւրաքանչիւր ուրուք զգիշերն զայն, ասելով ցամենեսեան այսպէս. «Զի եթէ զոք ի ձէնջ այսաւր յուղարկէիք ի Հայս, ո՞չ ապաքէն առ իւրաքանչիւր սիրելիս թուղթս ողջունացոյցս եւ պատգամս ուրախալիցս յղէին խնդութեամբ. նաեւ յաղագս ճանապարհորդելոյ ի ձէնջ ուրուք խնդրէիք յԱստուծոյ` ողջամբ հասանել առ իւրաքանչիւր ընտանիս եւ զեղեալ ձեզ նմա զբանն կատարել: 7 Եւ արդ` աւասիկ յուղարկիմք մեք ի ձէնջ առ Աստուած. խնդրեցէ՛ք ամենեքեան ի Փրկչէն Քրիստոսէ եւ ի սուրբ նորա Հոգւոյն` լինել աներկիւղ քաջալերութեամբ ամենեցուն մեզ արժանի երկնաթռիչ ցանկալի ուղւոյն, տանել ձեզ ողջոյն եւ զյանձնարարութիւն առ բազումողորմն Քրիստոս եւ առ սուրբ գունդն առաքելոց եւ մարգարէից եւ ամենայն սրբոց: 8Որոց միշտ բարեխաւսութեամբ թախանձեսցի գորովալից գութ բազումողորմ արարչին Քրիստոսի` լինել ձեզ մխիթարիչ եւ փրկիչ. եւ արձակեսցէ զձեզ յերեւելի կապանացդ յորում էքդ, եւ ամաչեցուցանէ զնախանձորդս ձեր եւ զթշնամիս: 9 Տացէ՛ ձեզ տեսանել զաշխարհն Հայոց եւ զընտանիս ձեր, եւ անդ ամփոփեալ զոսկերս իւրաքանչիւր ուրուք զձեր` առ ոսկերս հարց ձերոց ժողովեսցէ, եւ յաներեւոյթ կապանաց սատանայի արձակեալ զոգիս ձեր` պահեսցէ անվնաս յաւր տեառն Յիսուսի Քրիստոսի»:
10 Եւ լուեալ զայնպիսի հրաման ի սուրբ քահանայիցն Քրիստոսի ամենայն նախարարացն` ետուն պատասխանի եւ ասեն. «Ո՞ւմ արդեաւք յաղթիցէ քուն յարքայութեանն, ուր ոչ գոյ տքնութիւն եւ ոչ ծանրութիւն տաղտկութեան. եւ կամ ո՞ արդեաւք ախտացեալ տրտմեսցի յանանց բարութեանն, ուստի մերժեալ են ցաւք եւ տրտմութիւնք եւ հեծութիւնք: 11 Եւ մեզ աւրս այս կարապետ եւ առիթ է աւուրն այնմիկ, ուր վարդապետութիւնք սուրբ քահանայիցն Աստուծոյ քարոզեալ լսելի լինէր ի միջի մերում: 12 Եւ տրտմութիւն ընդէ՞ր իսկ բնաւ ծնանիցի ի սիրտս ուրուք, որք արժանի եղաք ցանկ զծնողս մեր եւ զհոգեւոր վարդապետս ի կենդանութեան մերում ի մարմնի իբրեւ զհրեշտակս տեսանել, եւ ի վախճանի իբրեւ զզուարթունս: 13Բայց որ արտասուեմքս փղձկալով` որպէս Փրկչին ամենեցուն Քրիստոսի զԵրուսաղէմ տեսեալ կամ

ԹՈՒՂԹ 53
զՂազար, զոր յարոյցն ի մեռելոց, թէ ընդէ՞ր իսկ անմահ եւ անախտ ստեղծուածս յԱրարչէն, գերեալ ի խաբէութենէ թշնամւոյն, դարձեալ ի հող` անկաւ ընդ ախտիւ եւ մահուամբ»:
14 Եւ այսպիսի բանս աւետալիցս լուեալ ի նախարարացն սուրբ քահանայիցն Աստուծոյ` մեծաւ ուրախութեամբ սկսան ամենեքեան տարածել զձեռս ի յերկինս, գոհանալ զԱստուծոյ եւ ասել. «Գոհանամք զքէն, Աստուած, որ ի շնորհէ քարոզութեան սուրբ առաքելոցն բազումս ծնար առաքեալս, եւ ի շնորհէ ճգնազգեցիկ մարտիրոսացն անթիւս ծնար նահատակս. որպէս առաքեալն եւ խոստովանողն տէրն Գրիգորիոս, արարողն ուղիղ գործոց եւ ուսուցիչն յստակ եւ անհեղգ վարդապետութեան, նախանձեցուցեալ զամենեսեան ի բարի նախանձս` ծնաւ վարդապետս եւ անթիւ նահատակս, յոլով միանձունս, անչափ դասս կուսանաց, զամենայն անձն բնաւ տաճար բնակութեան սուրբ Երրորդութեանդ յաւրինեաց: 15 Գոհանամք զքէն, Փրկիչ, որ ի հոտէն սրբոյն Գրիգորիոսի զոչխարսն առաւել քան զհովիւս բանաւորս արարեր, եւ զաշակերտս ի ժողովրդենէն առաւել քան զվարդապետս յաւրինեցէր գիտունս: 16Ահա եւ մեք այժմ զաւրացեալք քաջալերեցաք ի բանից շնորհալից հոգեւոր ծննդոցս մեր, հարք յորդւոց, վարդապետք յաշակերտաց, քահանայք ի ժողովրդոց: 17Եւ արդ` յուղարկիմք ի սոցանէ ուրախութեամբ, որոց արկեալ զմեզ յուղի` առ քեզ առաքեն, եւ ինքեանք մնալով ի մարմնի` ընդ քեզ են եւ առ քեզ, եւ քեւ զաւրանան: 18 Պահեա՛ զսոսա ամենազաւր աջովդ քո, պարսպեա՛ զնոսա ամրութեամբ սուրբ Հոգւոյդ քո, մխիթարեա՛ զսոսա ուրախութեամբ բանի քո. զխաղաղութիւն քո տո՛ւր սոցա եւ աճեցո՛ ի սոսա զշնորհսն»:
19 Եւ այսպէս աւրհնեալք զերանելի կապեալսն եւ հզաւր ամենակալին յանձնեալ` ասեն. «Նա պահեսցէ զձեզ ողջս, եւ Հոգւովն իւրով սրբով մխիթարեսցէ զձեզ հանապազ: 20 Եւ դուք մի՛ տրտմիք, այլ ուրախութեամբ ուրախ լերուք յայն որ ասացն, թէ Ոչ թողից զձեզ որբս. գամ, ասէ առ ձեզ. որ եկեալ իսկ է եւ է ի միջի ձերում. որ արձակէ զձեզ ի կապանացդ յորում էքդ, եւ պահեսցէ զձեզ յուսով աւգնականութեան իւրոյ եւ տայ ասել ձեզ համարձակաձայն պարծանաւք, թէ Վասն քո մեռանիմք զաւրհանապազ. համարեցաք որպէս զոչխար ի սպանդ: 21 Եւ ամենատէրն խորտակէ զսատանայ ի ներքոյ ոտից ձերոց, երեւելիս եւ պայծառս ցուցցէ զձեզ ի մէջ ազգիս ամբարշտի, եւ դարձուսցէ զձեզ ի յերկիր ձեր: 22 Պահեսցէ զտունս ձեր, սնուսցէ զտղայս ձեր, ժառանգեցուսցէ զաւակի ձերում զվիճակ հարց իւրեանց. նմա փառք եւ այժմ եւ յամենայն յաւիտեանս. ամէն»:
23 Եւ կատարեալ սրբոյն Ղեւոնդի զբանս վարդապետութեան եւ մխիթարութեանս այսորիկ` ըստ հրամանին սրբոյն Յովսէփայ եւ սրբոյն Սահակայ, որոց եւ նոցա աւրհնեալ զերանելի նախարարսն եւ զայլ ժողովեալսն ընդ նոսա` յանձնեցին զամենեսեան սրբոյ Երրորդութեանն, եւ կատարեցին զաղաւթս: 24 Եւ եղեւ ամենայն անձն երանելի կապելոցն նախարարացն որպէս զանձինս այնոցիկ, որք ժողովեալ էին ի վերնատունն եւ բնակէին ընդ սուրբ առաքեալսն, լցեալք սուրբ Հոգւոյն շնորհիւ, քաջալերեալք եւ ապաւինեալք ի յոյսն երկնաւոր:
ԾԲ. Եւ մինչդեռ ուրախացեալ ցնծայր ամենայն խոհարան լսողացն, որպէս բազմախորտիկս անուշահոտ ճաշակաւք, հոգեշնորհ վարդապետութեամբ առաքելանման վարդապետացն` գային հասանէին յանկարծակի բազմութիւնք դահճացն յամբարապետէն, ջահիւք բազմաւք սաստկապէս լուցելովք. քանզի ըստ անանց եւ անփոփոխ ձայնարձակութեան յաստուածային հրամանատուութենէն թռչնոյ` ժամ էր այնուհետեւ հաւուն խաւսելոյ. ունելով ընդ ինքեանս բազմութիւն դարբնաց գործւովք արուեստաւորութեան իւրեանց, սալիւք եւ ուռամբք, կռանաւք եւ խարտոցովք, խարտել եւ կտրել եւ ի բաց հանել զերկաթսն ի ձեռաց եւ յոտից եւ ի պարանոցէ սրբոցն. եւ զոր ոչն կարասցեն կտրել խարտոցաւքն` ուռամբք ջարդեալ զբեւեռս երկաթոյն, դնելով ի վերայ սալիցն, բեկեալ հանցեն ի բաց: 2 Քանզի ստուարք էին եւ ծանունք քան զբնութիւն ամենայն երկաթոյ, որովք զայլ մահապարտսն կապէին, զոր ի նոցա իսկ անուն տուեալ էր առնել մոգուցն, որպէս յանուն արանց վատախրատից եւ աշխարհակորուսաց եւ աստուածասպանաց, եւ մանաւանդ զշղթայս սրբոյ կաթողիկոսին Յովսէփայ. զոր եւս առաւել քան զսաստկութիւն այլոց շղթայիցն ստուարագոյնս ասէին զնորայն եւ անհեդեդս:
3 Եւ տեսեալ սուրբ քահանայիցն Աստուծոյ զեկեալս ի դահճացն ընդ Վեհդենշապհոյ, եւ զբազմութիւն դարբնացն գիտացեալ` տրտմեալք խռովէին առ հասարակ. վասն զի ցանկանային երկնահրաւիրակ կոչմանն նո՛յն զարդու, զոր յաղագս անուանն Աստուծոյ արժանի եղեն կրելոյ

զայնչափ ժամանակս կամաւ եւ ցնծութեամբ ի մարմնի իւրեանց, թէ եւ հասեալք նովիմբ ի տեղի նահատակութեանն, ուր եղեալք արժանիք յաւիտենից փառացն, անդ ապա դնելով յետս միանգամայն զշղթայսն եւ զկապանս երկրային ծանրութեանց այսր աշխարհիս կամէին ախորժելով: 4 Քանզի զոր աւրինակ մոլեկան փառացն ցանկացողք, արք եւ կանայք, որք անյագութեամբն համակեալք ոսկւովք եւ պատուական ակամբք եւ մարգարտովք, կապեն ախորժելով զիւրոյին անձանց զձեռս եւ զոտս եւ զպարանոց. զորս թէ ոք ի թշնամեաց եւ կամ ի բռնաւոր իշխանաց կապէր առ վտանգի եւ նովիմբ տայր կալ եւ չհանել ի բաց` առատանային փղձկալով, եւ չունէին ժոյժ եւ առ վայր մի. եւ արդ ինքեանք զինքեանս կապեն, եւ չհամարին ծանր եւ ոչ զգան, այլ եւ զոր յայլսն տեսանեն յայնպիսի նիւթոյ` նախանձին, թէ ընդէ՞ր ոչ եւ այն եւս ի մերում զարդուս չէ. բայց իբրեւ այլոց կայ, ես ի՞ւ երեւիմ քան զոք աւելի. եւ թէ կուտէր ոք զամենայն նիւթս աշխարհիս պատուականութեան ի վերայ այնպիսւոյն, մինչեւ հեղձամղձուկ եղեալ խեղդէր` շատս չասէր: 5 Բայց եւ ոչ այնպիսիքն երեւէին պաճուճեալք անցաւոր զարդուքն, այնպէս գեղեցիկք եւ շքեղք եւ ամենայն տեսողաց պատուականք, որպէս երեւէին հայրանման որդիք նահատակին Գրիգորի ցանկալի շղթայիւքն` երջանիկք եւ հրեշտականմանք, զոր ունէին պարծանաւք եւ խնդութեամբ ի սուրբ ձեռս իւրեանց եւ ի պարանոցի: 6 Յորս մատուցեալ դարբինքն եւ ի բազում ժամս ջանացեալ խարտոցաւք եւ այլ ազգի ազգի հնարիւք` եւ ոչ կարացին կտրել զստուարութիւն բեւեռացն. յետոյ ապա եդեալ ի վերայ սալիցն եւ ուռամբք ջարդեալ` հազիւ զերծուցեալ հանէին զերկաթսն ի մարմնոյ սրբոցն, չարաչար կոտորելով եւ վիրաւորելով զմարմինս նոցա. որք զահագին ցաւս վշտացն առ ոչինչ համարեալ. այլ եւ ձգտեալ յերկարէր գործն մինչեւ յերրորդ ժամ աւուրն, հանդերձ ընդ նոսա կապելովք նախարարաւքն Հայոց աղաւթիւք եւ փառաւորելով զցաւացածոյցն զՔրիստոս աւրհնէին:
ԾԳ. Յայնժամ հրաման տայր Վեհդենշապուհ եւ որք ընդ նմա աւգնականքն էին` կոչել ի ծածուկ ի գիշերի զականաւոր արս շահաստանին, նոյնպէս եւ զերեւելիս ոմանս ի մոգուցն. եւ պատուիրէին նոցա հրամանաւ արքունի. «Դի՛ք, ասէ, զկեանս ի մտի զիւրաքանչիւր անձին ի տան, եւ յիշեցէ՛ք զերկիւղ թագաւորաց, որք նման աստուածոց իշխեն սպանանել եւ կեցուցանել, պատուել եւ անարգել. եւ մի՛ զոք յաւրէս յայսմանէ մինչեւ ցբովանդակել ամենայն կարաւանին արքունի եւ ի Վրկան հասանել, զհայ այր, ուստի եւ իցէ, կամ ի մանկտւոյ կապելոց նախարարացն Հայոց, որ ի շահաստանիս են, եւ կամ ի մանկանց կապելոցս երիցանցս, զորս մեք այսաւր ի բաց տանիմք, եւ կամ բնաւ հայ զոք, որ յանկարծ թէ եւ այլուստ ուստեք եկեալ իցէ այսր բնակել` թողուլ արտաքս քան զդուռն շահաստանիս. եւ գտանիցիք առանց ամենայն թողութեան ազգաւ հարեալք եւ դառն մահու մեռանիցիք ի թագաւորէն, եւ մեր անձինք անպարտ լիցին յայնպիսի չարեաց, որ ի վերայ ձեր հասանիցեն. այլ զգուշացարո՛ւք երկիւղիւ եւ հոգալով հասուցանել բարի շնորհակալութիւն ի վերայ անձանց եւ մեր եւ ձեր հասարակաց»: 2 Քանզի ըստ հրամանի թագաւորին երկնչէին, թէ մի՛ գուցէ ոք ի մանկանց նախարարացն կապելոց, գաղտ այլակերպեալ, հետազաւտիցէ զայն ճանապարհ գնացից նոցա: 3 Զոր Փրկիչն Քրիստոս ընդ նոսին իսկ առաքեալ էր զցուցակ եւ զյայտնիչ աշխարհի` գանձուն մեծի, եւ նոքա, նման Հրէիցն, Պիղատոսի զաւրուն հրամայէին պահել զգերեզմանն, զոր Բանն Աստուած հրեշտակաւք բացեալ յայտնէր զինքն հաւատացելոց յանուն նորա. որ եւ ասացն եւ կատարեալ երեւեցուցանէ անսուտ զասացեալս իւր հանապազ, թէ Որ հաւատայ յիս` զգործն զոր ես գործեմ` եւ նա գործեսցէ, եւ առաւել եւս գործեսցէ:
4Եւ կատարեալ դահճացն զգործն ըստ հրամանին Վեհդենշապհոյ` խաղացուցանել այնուհետեւ ի շահաստանէն զսուրբսն փութային: 5 Եւ տեսեալ զայն նախարարացն Հայոց, որք անդէն ի դղեկի շահաստանին մնալոց էին ի կապանս` քաջալերեալք եւ ապաւինեալք ի յոյսն երկնաւոր, աներկիւղ համարձակութեամբ առաջի ամենայն բազմութեանն հրապարակին Պարսկաց, աւտարացն եւ որք անդ էին ի շահաստանին, անկեալք յոտս սուրբ քահանայիցն Աստուծոյ` խնդալից եւ ուրախասիրտք համբուրէին յերկար ողջունիւ զոտս նոցա, աղաչելով եւ ասելով, թէ «յիշեսջի՛ք զմեզ անմոռաց յուրախութեանն ձերում եւ յարքայութեանն»: 6 Նոյնպէս եւ սուրբ քահանայքն Աստուծոյ բերկրեալք սրտիւք եւ զուարթալից երեսաւք ընկալեալ զամենեսեան ի գիրկս իւրեանց` ասէին. «Աստուած զաւրութեանց աւրհնեսցէ զձեզ, եւ տացէ ձեզ տեւողութիւն

ԹՈՒՂԹ 55
համբերութեան ի փառս անուանն իւրոյ, եւ զաւրացուսցէ զձեզ առաջի ազգացս հեթանոսականաց. եւ արձակեալ զմարմինս ձեր յերեւելի կապանացդ յորում էքդ` առաջնորդեսցէ ձեզ յաշխարհն ծննդեան ձերոյ, եւ ի գիրս հարցն ձերոց հանգուսցէ զոսկերս ձեր, եւ յաներեւոյթ կապանացն սատանայի արձակեալ զոգիս ձեր` ածցէ զձեզ ի գաւառն, ուր զմեզ յուղարկեցէք, եւ բնակեցուսցէ զմեզ ձեաւք հանդերձ յաւիտենից յարկսն, ուր Քրիստոս է ընդ աջմէ Աստուծոյ Հաւր»:
7 Եւ տեսեալ անաւրինացն զայնպիսի ուրախալից հրաժեշտ ի միմեանց սուրբ քահանայիցն եւ նախարարացն Հայոց` այպանէին ընդ միտս իւրեանց ծաղրելով. հաշուէին զնոսա լինել անգէտս հրամանի թագաւորին, եւ ասէին գաղտ ցմիմեանս. «Զի թէ գիտէին երիցանիս զմահն, զոր պատրաստեալ է նոցա` ունէին արդեաւք բազում սատարս լալոյ զինքեանս, այլ այդպէս ծիծաղել եւ ուրախանալ ոչ լինէին կարող»: 8 Եւ զայն ոչ գիտէին ամբարիշտքն, եթէ նոցա այն էր ցնծութիւն եւ նոյն լուր ուրախութեան, եւ ընդ այն զուարճանային անյագ խնդութեամբ, հրաժարեալքն եւ մնացեալքն: 9 Եւ ողջունեալք զմիմեանս սուրբ քահանայիցն եւ նախարարացն Հայոց` յուղարկեալք գնային, կոչեցեալք ի պսակումն: 10Եւ երթեալք սուրբ քահանայքն Աստուծոյ` կազմէին ճեպով եւ այլ մանկունք ի սպասաւորացն երանելեացն, որք եկեալ էին ընդ նոսա ինքնակամ յաւժարութեամբ յաշխարհէն Հայոց, արբանեկել նոցա եւ սպասաւորել ի կապանսն, որք եւ վիճակի բարւոյ մասինն լինել արժանիք տենչային: 11 Եւ մանաւանդ առաւել Խորէն երէց, որ էր ի գաւառէն Այրարատու, ի գեղջէն որում անուն էր Որկովի, եւ երանելին Աբրահամ երէց, որ էր ի գաւառէն Տայոց, ի գեղջէն որում անուն էր Զենակս: 12 Զոր տարեալ Վեհդենշապհոյ եւ որք ընդ նմայն էին, եւ հարցեալ թէ «դուք յո՞ կազմիք». եւ լուեալ ի նոցանէ, թէ «ուր զհոգեւոր տեարսդ մեր եւ զվարդապետս տանիք` ընդ դոսա պատրաստ եմք երթալ, ի կեանս կամ ի մահ»: 13 Եւ սրտմտեալ Վեհդենշապհոյ` հրաման տայր բռնաբար ունել զնոսա եւ պահել անդէն ի շահաստանին. պատուէր տայր ըստ առաջին հրամանին զգուշանալ նոցա բազում պահպանութեամբ մինչեւ ցժամանակ մտանելոյ ամենայն զաւրացն արքունի յոստանն. «եւ ապա, ասեն, իշխեսցէ ծառայ ոք կապելոց նախարարացն Հայոց ելանել ի շահաստանէն ի պէտս արբանեկութեանն, ո՛ւր եւ առաքեսցեն տեարքն իւրեանց»: 14 Զոր իբրեւ տեսեալ երանելեաց քահանայիցն Խորենայ եւ Աբրահամու զբռնաբար դահճացն արգելուլն զնոսա անդէն ի շահաստանին` մեծապէս խռովեալք տրտմէին, հաշուելով անարժան զանձինս այնպիսի երկնաւոր պսակի, զոր եւ առնլոց են սուրբ վարդապետք նոցա, որդիք նահատակին Գրիգորի:
ԾԴ. Չուէր այնուհետեւ ամբարապետն Վեհդենշապուհ հանդերձ քահանայիւքն ի Նիւշապհոյ, ի վեցերորդ ժամու աւուրն, ընդ ճանապարհն որ ելանէ ի Վրկանն: 2 Եւ լուեալ զայս առն միոյ վաճառականի, որ էր ազգաւ Խուժիկ, որոյ ըստ աւրինի վաճառականութեան շատ անգամ ճանապարհորդեալ էր ի Հայս, որ եւ զլեզու հայերէն խաւսից քաջ տեղեկաբար գիտէր. եւ էր ինքն այր ի մանկութենէ իւրմէ կեցեալ առաքինի վարուք, եղեալ որդի քրիստոսասէր եւ հաւատացեալ ծնողաց, որ եւ զերանելի քահանայսն Աստուծոյ եւ զնախարարսն Հայոց որ ի կապանսն էին` յոյժ ընտանութեամբ գիտէր. առ որս եւ բազում ծախս յընչից եւ սպասաւորութիւն արարեալ էր, մինչ ի Վրկանին էին, ուշադրելով զամենայն աւր եւ ակն ունելով մասին նշխարաց սրբոցն ի կատարումն նոցա լինել արժանի: 3 Սորա լուեալ զհրաման թագաւորին` ճեպով եւ անյապաղ, ոչինչ զգացուցեալ ումեք, թողոյր եւ զգրաստ իւր եւ զկարասի ի մանկունս իւր եւ յընկերս, եւ իւր առեալ ի գրաստուց իւրոց գրաստս տոկունս եւ ուժեղս, եւ նմանեալ առն կարաւանի` գնայր ընդ ճանապարհ որ երթայր յԱպար աշխարհն, եւ ուղեկցեալ ճանապարհորդէր ընդ ամբարակապետին ընդ Վեհդենշապհոյ, ցուցանելով նմա, զճանապարհայնն եւ յաւթեւանս ուր հանգչէին` բազում արթնութեամբ շուտութիւնս. եւ հաճոյ եղեալ Վեհդենշապհոյ ամենայն գործ հպատակութեան Խուժկին` սիրէր զնա յոյժ եւ խնամարկելով ողջունէր. վասն զի Աստուած էր, որ յաջողէր զիրն:
4 Եւ եղեալ համարձակապէս յընդունելութեան մեծի իշխանին Խուժիկն` հարցանէր առ ի սթափելոյ ամբարապետն զԽուժիկն յաղագս գեղջն նորա եւ ծնողացն, թէ ո՛րպիսիք էին եւ ուստի՛: 5 Եւ Խուժիկն պատճառադրելով խաւսէր ընդ նմա այլաբանութիւնս, սուտ պատճառս եւ դիպողս ըստ առաջարկելոյ իրացն գործոցն: 6 «Որդի եղեալ եմ ես, ասէ, ծնողաց աւրինաւորաց,

որք ի նախնեաց իւրեանց կրակի եւ արեգական հաւատարմապէս եղեալ են ծառայք, որոց զիս ի նոսա յանձնեալ է ի մանկութենէ իմմէ, եւ նոցա պահպանութեամբն կացեալ եմ ի միջի մինչեւ ցայսաւր եւ կամ, ճանաչելով յայտնապէս յանձին իմում զաստուածոցն աւգնականութիւն»: 7 Յիշելով երանելւոյ Խուժկին զպատճառադրութիւնսն վարդապետին հեթանոսաց Պաւղոսի, որ երբեմն հաւատովն փարիսեցի լինէր, եւ դարձեալ այլուր հռոմայեցի. որ ոչ էր յայսցանէ ի ժամուն եւ ոչ մի, այլ հաւատովք` Աւետարանին քարոզ էր եւ վարդապետ, եւ քաղաքաւ` ի Կիւլիկեցւոց գաւառէն էր, տարսոնացի, մանաւանդ թէ սուրբ եւ հոգեղէն վերին զաւրացն էր դասակից. բայց զմիտս լսողացն առ վայր մի սայթաքեցուցանէր այսր անդր, զի զճշմարտութիւն աճեցուցեալ հաստատեսցէ: 8 Այսպէս եւ երանելի Խուժիկն պատրողական բանիւք զմիտսն Վեհդենշապհոյ խնդացուցանէր ի ժամուն, որպէս զի զիւր ընթացիցն տենչանս տարեալ ի գլուխ` կատարեսցէ ըստ կամի:
9 Իսկ ամբարապետն Վեհդենշապուհ որպէս թէ յաստուածոց համարէր զպատահումն նմա Խուժկին, տեսանելով զայրն յամենայնի աջողակ, եւ առաւել վարկանէր հաւատարիմ եւ ըմբոն գործոց իրացն` յոր երթայր. վասն որոյ եւ չտայր թոյլ առն եւ ոչ ժամ մի հեռանալ յիւրմէ, այլ ի տուէ եւ ի գիշերի մաւտ ունէր առ իւր բազում յարգանաւք եւ սիրով. եւ հաւատայր նմա զխորհուրդ թագաւորին եւ զպէտս գործոյն` յոր երթայր. վասն զի ըստ յառաջագոյն ասացելոցն, Աստուած էր որ տնտեսէր զիրսն ըստ իւրոց կամացն, ի քակտումն եւ յամաւթ դասու անաւրինացն, եւ յաւգուտ եւ ի փառս եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ: 10 Եւ կատարէր բանն սուրբ Հոգւոյն որ ասէր, թէ Խորհեցան, եւ ոչ ինեւ, եւ դաշինս կռեցին, եւ ոչ իմով բանիւ. եւ սաղմոսերգն ասէ. Խորհեցան խորհուրդ` զոր ոչ կարացին հաստատել:
11 Ապա պատճառէր երանելի Խուժիկն պէտս ինչ զիւր տեսանել այլուր, եւ խնդրէր աղաչելով հրաժեշտ ի Վեհդենշապհոյ. որով յամենայն աւգտակար իրաց եւ կարծեաց հեռացուցեալ զմիտս ամբարակապետին` առաւել հաւատարմագոյն ցուցանէր նմա զինքն, գիտելով յազդեցութենէ սուրբ Հոգւոյն, եթէ ոչ տայ թոյլ Աստուած արձակել զնա նմա: 12 Իսկ Վեհդենշապուհ եւ բնաւ իսկ ոչ առնոյր յանձն` լսել բանից խուժկին, այլ ասէր ցնա գաղտ, եթէ «Դու որ աւրինաւք սնեալ ես եւ կեաս ի փառս կրակաց, ո՞չ կաս առ իս յաւժարութեամբ եւ տեսանես զկորուստ անաւրէն կրակասպան մահապարտացն, եւ ուրախանաս»: 13 Եւ երանելւոյ Խուժկին լուեալ զայնպիսի բանս յամբարապետէն` մեծաւ երկրպագութեամբ շնորհ ունէր սիրոյն Վեհդենշապհոյ. այլ ի սրտի իւրում փառս տալով աւրհնէր զամենազաւրն եւ զյարդարիչն ամենայնի զԱստուած, որ տայրն խաւսել ամբարակապետին եւ աղաչել զգուշակ նշխարացն սրբոցն` երթալ ընդ նոսա ի տեղի նահատակացն Աստուծոյ. այն որ լինելոց էր ցրիչ եւ խայտառակիչ թագաւորին հրամանի, եւ ցուցակ եւ բաշխիչ մեծի եւ երկնաւոր գանձու սրբոցն:
14 Իսկ երանելւոյ Խուժկին համբարձեալ առ տէր Աստուած զաղաւթս սրտի իւրոյ` խնդրէր ի բարձրելոյն շնորհել նմա ուշ եւ լայնութիւն սրտի, որով արժանի լիցի գրել հաւաստեաւ ի տախտակս մտաց իւրոց, որպէս յարձանագրի, զամենայն հարցմունս բռնաւորացն եւ զպատասխանիսն եւ զաղաւթսն, զոր իւրաքանչիւր ոք ի սրբոցն ի ժամ կատարմանն մատուցանէր Աստուծոյ. որպէս զի պատմել ճշմարտապէս կարասցէ ի կարգի առ ի յիշումն ամենայն հաւատացելոց լսողաց յազգս յաւիտենից: 15 Եւ ընկալեալ ի յախորժալուր ի տուչէն զգիւտ մաղթանաւք խնդրոյն իւրոյ` պատմել անդադար ցնծալից սրտիւ ամենայն ուղղափառ ժողովրդոց յամենայն տեղիս, ի զարմացումն եւ ի փառս անուանն Քրիստոսի:
ԾԵ. Իսկ Վեհդենշապհոյ ի սկզբանն ոչ համարէր արժանի պատմել Խուժկին զսուրբ քահանայիցն, զոր ինչ գործելոց էր ընդ նոսա, այլ ասէր, թէ «ի Վրկան տանիմք եւ անտի արձակեմք»: 2 Եւ երթային այն աւր ի գեաւղ մի, որում անուն էր Ռեւան, հեռի ի Նիւշապհոյ որպէս հրասախաւք վեցիւք եւ թէ աւելի եւս, ըստ չափոյ համարուց Պարսկացն, եւ դադարէին անդ մինչեւ ցառաւաւտուն պահն: 3 Եւ յառաւաւտեան պահուն յարուցեալ փութով գաղտ, ոչինչ զգացուցեալ ումեք ի գեղջէն, այլ եւ ոչ ամենեցունց զորս ընդ ինքեանս, բայց միայն երանելի Խուժկաւն եւ անաւրէն դահճաւքն, որովք սպանանելոց էին զսուրբսն ըստ հրամանի թագաւորին` գնային ի գեղջէն լռելեայն: 4 Եւ առեալ զսուրբսն դահճացն` գնացին զբովանդակ մնացեալ մասն ի գիշերոյն ընդ անկոխ անապատն, հեռի ի գեղջէն որպէս պարսիկ հրասախաւ

ԹՈՒՂԹ 57
միով եւ թէ աւելագոյն. եւ ընդ ծագել առաւաւտուն հասանէին ի տեղի մի քարուտ, յառապարաձոր աւազուտ, ի տեղի` յոր ոչ հասանէր արաւտական եւ ոչ բնաւ անցանէր ընդ նա ուղեւոր, վասն ոչ գտանելոյ երբէք ի նմա ճանապարհ:
5 Եւ արկեալ աթոռս երեցունց իշխանացն` նստէին ամբարապետն Վեհդենշապուհ եւ Ջնիկան մայպետն արքունի եւ Մովան անդերձապետն: 6 Իսկ երանելւոյ Խուժկին համբարձեալ առ Արարիչն ամենայնի զուշն:
7 Եւ կացուցեալ զսուրբ նահատակսն յատենի` ասէ ցնոսա Վեհդենշապուհ. «Բազում եւ անհամար չարիս գործեալ է ձեր, եւ բազում Արեացն կոտորածի պարտաւոր էք. զի թէ լոկ միայն երկուց եւ կամ երից անձանց մահու պատճառ էիք` սակայն մեծ էր, եւ չէիք արժանի կելոյ, թող թէ այնպիսւոյ աշխարհի մեծի, որպէս Հայքն են, եւ այնչափ բազում արեանց որ անդ հեղան. եւ ամենայնի այնմ դուք եք պարտաւորք, եւ ձեր առնելով եւ խրատու գործեցաւ ամենայն գործն այն: 8 Եւ ի վերայ այդչափ ձերոյ յանցանաց եւ մահապարտութեան` արքայից արքայ առ ձեզ կարի բարերարութիւն արար, զի մեզ հրաման ետ եւ ասէ. «Թէ հաւանին արեգական եւ կրակի երկիր պագանել, եւ զմեր աւրէնս յանձն առնուն պաշտել` նոցա զմահապարտութիւնն թողում, զազատորեարսն զոր կապեալ է` արձակեմ ի Հայս, եւ զիւրաքանչիւր ուրուք զտանուտէրութիւն տամ եւ զգահ եւ զպատիւ»: 9 Արդ` դուք յիշեցէ՛ք ե՛ւ զձեր անձինսդ զմտաւ ածել եւ զայնչափ կապելոց զոգիս որք ի բանտին էին, եւ զի զհրամանն արքայից արքայի կամաւ եւ ախորժելով յանձն առէք. եւ որպէս եղէք պատճառք բազում արեանց` լերո՛ւք այժմ պատճառք բազմաց կենդանութեան: 10 Ապա թէ ոչ առնուք յանձն, եւ տակաւին ի նմին ապշութեան յամառեալ կեայք` դուք մեռանիք, եւ զնոսա հրամայէ սպանանել. եւ ամենայն արիւնքն որ յառաջն հեղան եւ որ այժմ հեղլոց են` ի ձեր յոգւոց խնդրին յաստուածոց»: 11Եւ զայս ամենայն բանս խաւսեցաւ Վեհդենշապուհ հանդերձ ընկերաւքն իւրովք ընդ սուրբսն:
12 Հրաման տային երանելւոյն Սահակայ եպիսկոպոսին` թարգմանել սրբոյն Յովսեփայ եւ սրբոյն Ղեւոնդի եւ այլոց ընկերակցացն. քանզի սուրբ եպիսկոպոսն միայն գիտէր պարսկերէն, եւ այլ ոք ի սրբոցն ոչ գիտէր: 13 Որոյ անդրէն պատասխանի արարեալ սրբոյ եպիսկոպոսին Սահակայ` ասէ ցԴենշապուհ եւ ցայլսն որ նստէին ընդ նմա. «Մի՛ տայք ինչ, ասէ, ասել ցդոսա բանս, որ ոչ են արժանի սոցա լսողութեան. վասն զի խաւսք, որ ինձ ատելի թուին եւ արժանի ծաղու, զի՞ եւս ասեմ ցնոսա, զոր գիտեմ թէ իբրեւ լսեն` եւ զձեզ եւ զյղելիսն ի միասին անգոսնեն: 14 Արարէ՛ք զինչ եւ կամիք, եւ մի՛ յերկարեալ խաւսիք ընդ մեզ բանս սնոտիս եւ պատգամս ընդունայնս»:
15 Եւ սրտմտեալ Դենշապհոյ եւ այլոցն` ասեն ցսուրբն. «Դու հարկաւորութեամբ ասա՛ ցդոսա. թող գիտասցուք եւ զդոսա խաւսս եւ զկամս»: 16 Եւ սրբոյ եպիսկոպոսին կարճառաւտիւ զբանսն եւ զպատգամս թագաւորին ասացեալ ցսուրբ ընկերակիցսն իւր, եւ սրբոցն լուեալ` մեծաձայն ծաղու անգոսնեցին զբանիւքն. զոր եւ իմացեալ անաւրէն իշխանացն` առաւելապէս զայրացան: 17 Սակայն պատասխանի տուեալ սրբոյ կաթողիկոսին Յովսէփայ` ասէ, թէ «Եղեւ հարցումնդ այդ ատենաւ ի դրան առաջի հազարապետին Արեաց Միհրներսեհի, եւ լուեալ ի մէնջ զբանս մեր եւ զկամս, զոր եւ թագաւորին գիտել ետ: 18 Նոյն են մեր ամենեցուն կամք եւ բանք, եւ ոչ փոփոխեմք զբանս մեր, որպէս երբեմն խաւլացեալք իբրեւ զանխորհուրդս` եւ այժմ զղջացեալ ապաշաւեմք իբրեւ զվնասակարս: 19 Այս եւեթ խորհուրդ եւ խնդիր աւր քան զաւր աճէ ի սիրտս մեր, թէ ընդէ՞ր ոչ այսաւր քան զերեկն եւ զեռանդն ցուցանի գործ յանձինս մեր լաւութեան եւ արարուած բարւոյ,եւ ի հաւատս յորում եմք` խորհել ի սոյն եւ կեալ սովաւ եւ ի միասին վախճանել: 20 Այլ յաղագս երկրպագութեան արեգականդ որ ասէք, թէ հրաման ետ թագաւորն, զոր թէ յանձն առեալ հաւանիք` ասէ, կեայք դուք եւ ազատորեարն որ ի կապանս են, եւ եթէ յամառեալ չկամիք առնուլ յանձն` եւ դուք մեռանիք եւ զնոսա հրամայեմք սպանանել.եւ մեզ մի՛ լիցի ուրանալ զճշմարտութիւն եւ ծառայել սուտ անուանելոց աստուածոց, որ ոչ են աստուածք. եւ մերով ուրացութեամբ ումեք ի հաւատացեալ կապելոցն մի՛ լիցի արձակումն եւ ի յաւիտենից անլոյծ կապանսն անկանել. զոր եւ նոքա այժմ առաւել եւս քան զմեզ խնդրեն յԱստուծոյ, զմեր վասն Աստուծոյ զվախճանն, քան թէ զկեալն մեր ուրացութեամբ: 21 Այլ թէ հնար էր ձեզ այժմ գիտել մարգարէութեամբ, թէ ո՛րպէս (վասն) պատգամիդ այդորիկ, զոր բերէք առ մեզ հրամանաւ

թագաւորին, թուիք մեզ անմիտք եւ կորուսեալք, եւ դուք եւ որ զձեզն յղեաց` ողորմելի զանձինս ձեր եւ զթագաւորին քան զամենայն թշուառացելոց ի մարդկանէ հաշուէիք: 22 Բայց զոր ինչ կամիք` արարէք վաղ, եւ կամ երբ կամիք»:
23 Եւ ասացեալ զայս սրբոյ կաթողիկոսին Յովսեփայ` սրտմտեալ զայրացաւ Վեհդենշապուհ եւ որք ընդ նմա հաւատարիմքն էին, եւ հրաման ետ սրբոյն Սահակայ ասել ցնա. «Զի թէպէտ եւ թուին մեզ ծանր թշնամանքդ, որով թշնամանեալ ասացեր զմեզ անմիտս եւ կորուսեալս, սակայն առ համարձակապէսն յանդգնութեամբն, զոր իշխեցեր յաստուածանման թագաւորն ասել բանս անարժանս` իբրեւ զոչինչ թուին ի մեզ կողմն թշնամանքդ մեր անձանց եւ թեթեւութիւն: 24 Բայց դու գիտեա՛, զի քեզէն զկորուստ անձինդ խնդրեցեր եւ առեր, եւ կեալ քեզ այսուհետեւ անհնար է. սակայն պարտ է մեզ եւ զիւրաքանչիւր զայլոց գիտել զկամս եւ զընտրողութիւն, վասն զի աւրէնք մեր այսպէս ասեն»:
ԾԶ. Եւ հրամայեաց սրբոյն Սահակայ ասել ցնոսա, թէ «Մի՛ անսայք անմիտ բանից դորա, եւ զանձինս ձեր յայդպիսի խաւլ խրատուէ ի բա՛ց կալայք եւ մարդկաբար զկեանս ընտրեցէք քան զմահ: 2 Եւ դա որ ինքն այժմ իշխեաց խաւսել զայդպիսի բանս մահապարտութեան` վասն զի մեծամեղ է եւ չէ արժանի կելոյ` իւր իսկ վատ գործքն չտան դմա կեալ: 3 Իսկ դուք թէպէտ եւ էք տակաւին ինչ վնասակարք, եւ զկամս թագաւորին եւեթ առնէք եւ արեգականն երկիր պագանէք` հրամայեաց զվնասն թողուլ ձեզ եւ զձեզ պատուով եւ ողջանդամ ի տունս ձեր արձակել»:
4 Հրամայէին եւս Վեհդենշապուհ եւ այլ հաւատարիմքն որ ընդ նմայն էին` սրբոյն Սահակայ, ասել ցերանելի այրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ «Մեր լուեալ է վասն քո, թէ աւրինաց քրիստոնէից իբրեւ զքեզ ոք տեղեակ չէ, եւ ի քո խրատուէ աւելի եւս կորեաւ աշխարհն Հայոց. արդ` այդպիսի մեծ եւ իմաստուն մտաց պարտ է ճանաչել զարքայից արքայի զբարերարութիւնն, զի զայնչափ զվնասն թողու ձեզ եւ ձեզ ճշմարիտ աստուած ծանուցանէ: 5 Արդ` որպէս եղեր խրատատու, եւ բազումք մեռան ի քո առնելոյ` լե՛ր այժմ խրատատու կենաց, եւ թող կեան եւ դոքա եւ այլ բազում անթիւ անձինք. ասա՛ ցդոսա, զի պագցեն արեգականն երկիր եւ կեցցեն. եւ դու այնպիսի պատիւս գտանես ի թագաւորէն, որովք անուանի լինիս ի քում աշխարհին եւ յամենայն ազգս»: 6 Եւ սուրբ եպիսկոպոսն Սահակ երկայնմտութեամբ եւ ծաղրելով թարգմանէր առ վայր մի սրբոցն զամենայն բանս ամբարակապետին եւ զնորուն անաւրէն գործակցացն, որպէս զի ծանուսցէ անաւրինացն պատասխանեաւք սրբոցն` զիւրաքանչիւր անձին զերանելեացն զկամս եւ զփափագ եւ զանշարժ հաստատութիւն նոցա ի հաւատն:
7 Եւ սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի սկսեալ խաւսել առանձինն ընդ սրբոյն Սահակայ` ասէ, թէ «Մեզ դոցա պատասխանի այնքան պարտ է առնել` որչափ արար պատասխանի Փրկիչն Պիղատոսի յատենին: 8 Բայց զի ծանուսցուք աներկիւղ զցանկութեանս մերոյ զխնդիրն` ասա՛ ցդոսա. «Դուք ասացէք աւադիկ` զոր ինչ լուեալ է ձեր վասն իմ, թէ աւրինացն մերոց տեղեակ եմ, եւ բազմութեան ժողովրդոց եղեալ եմ ուսուցիչ. ցուցանէ ձեզ տիոց իմոց մերձաւորութիւն ի կատարումն: 9 Եւ արդ` զընտրողութիւն լաւ գիտութեան իմոյ, որում դուք իսկ վկայէք, զի ուսեալ եմ յԱստուծոյ եւ ոչ ի մարդոյ, այսաւր յաղագս երկիւղի մահկանացու եւ ապշեալ մարդոյ մոռացեալ փոխանակիցե՞մ եւ կորնչի՞մ - քաւ լիցի - եւ լուեալ յանդիմանիցիմ բանիւն, թէ Որ ուսուցեր զբազումս` զանձն քո ոչ ուսուցեր: 10 Եւ վասն պատուի եւ փառաց զոր խոստանայքդ տալ` մեզ մի՛ լիցի առնուլ զպատիւ ի հողեղէն եւ ի մահկանացու մարդոյ, զոր ցեց եւ ուտիճ ապականէ եւ գող ական հատանէ եւ տանի. որ զգեցեալ եմք զփառս եւ զպատիւս յերկնաւոր եւ յանմահ աջոյն Բարձրելոյ, զոր ոչ երկինք եւ ոչ երկիր եւ կամ որ ի նոսա պատուականութիւնք են` արժել ոչ կարեն: 11 Մի ինչ պակաս է ի մեր յերանելի փառաւորութենէս,- բաժակ մահուդ, որում իբրեւ զպասքեալ ծարաւիս փութամք ըմպել: 12Արբուցէ՛ք վաղվաղակի, եւ թող ուրախացեալք զերծանիմք յերերալից ախտարակաց կենցաղոյս. եւ մի՛ եւս այլ յերկարեալ ձգտէք զանմիտ եւ զվնասակար բանս բանդագուշեալ թագաւորին ձերոյ»:
13 Եւ սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի կատարեալ զիւր պատասխանիսն` աղաչեցին զսուրբ եպիսկոպոսն զՍահակ երանելի երէցն Մուշէ եւ երանելի երէցն Արշէն եւ երանելի սարկաւագն Քաջաջ` ասել ցանաւրէն իշխանն եւ նոցա բանիւ, թէ «Զոր ինչ ասացին սուրբ վարդապետքն մեր եւ հոգեւոր հարքս տէր Յովսէփ եւ տէր Ղեւոնդ` դոյն են մեր կամք եւ խնդիրք. կատարեցէ՛ք

ԹՈՒՂԹ 59
վաղվաղակի յոր եկեալդ էք, եւ մի՛ յապաղէք. եւ խնդրեմք յԱստուծոյ պարգեւել մեզ եւ արժանի առնել զմեզ յաւիտենական պատուոյն եւ երկնից արքայութեանն»:
14 Եւ լուեալ զայս Վեհդենշապուհ եւ անաւրէն գործակցացն եւ ի սրտմտութիւն բարկութեան գրգռեալք` կամեցան եւ այլ պատրողական բանս եւ խաւսս ընդունայնս խաւսել ընդ սուրբ նահատակսն, կարծեցեալք թերեւս կարասցեն ճեղքել զոք ի գնդէ անքակ միաբանութեանն. որում անհնար էր լինել. սկսան ստիպել եւ այլ զսուրբ եպիսկոպոսն Սահակ, զի թարգմանեսցէ նոցա եւ այլ զոր ինչ կամիցին խաւսել ընդ սուրբսն: 15 Եւ սրբոյ եպիսկոպոսին Սահակայ պատասխանի տուեալ ասէ ցՎեհդենշապուհ եւ ցայլ գործակիցս նոցա, թէ «Ես որ մինչեւ ցայժմս կամակատար ծանուցայ ձեզ եւ զասացեալն ի ձէնջ թարգմանեցի սրբոցս` իբրեւ ոչ եթէ ձեզ եւ կամ պակշոտեալ բանից թագաւորին ձերոյ կամեցայ արբանեկել. քանզի զի՞նչ արդեաւք հարկ ի վերայ կայ մարդոյ, որոյ միտք իւր առ իւր են եւ զգայ խելաց իւրոց, զայդպիսի զձեր զբանդագուշանաց բանս` իւր իսկ լսել, թող թէ եւ յականջս այսպիսի իմաստուն եւ խորհրդական մարդոց լսելի առնել. բայց այսքան միայն` զի առաւել եւս ծանիցի ձեր յիմարութեանդ նշաւականք, եւ ի մեզ զաւրացեալ հաստատեսցի ճշմարիտ եւ աստուածուսոյց քարոզութեանն մերոյ անշարժութիւնն»:
ԾԷ. Եւ սրտմտեալ անաւրէն երեցունց իշխանացն, ոչ եւս առ ի յերկարսն հանդուրժել կարացեալ սրբոցն, որպէս շնորհ առնելով թագաւորին ընդ այնչափ թշնամանելոյ զնա` յարուցեալ ինքնին Վեհդենշապուհ առաջի գործակցաց իւրոց` հարկանէր սուսերաւ զուս սրբոյ եպիսկոպոսին Սահակայ, եւ հուպ ի գաւտին մերձեցուցանէր զվէրսն. եւ սրբոյ եպիսկոպոսին ի սաստիկ հարմանէն դրդուեալ` ոչ գլորեալ անկանէր յերկիր, այլ ի քարի մի յեցեալ հաստատէր. եւ որպէս ի բերանոյ ամենայն սրբոցն սկսաւ ասել այսպէս. «Գոհանամք զքէն, Քրիստոս, որ բազում անգամ կենդանարար գառնդ անմահական զենմամբ մատակարարեալ անծախութեամբ բաշխեցար ի ձեռաց մերոց. իսկ արդ եւ զմեզ իսկ մարդասիրապէս արարեալ զենումն` ընկա՛լ զամենեսեանս արժանաւորապէս զպատարագեալսս` ի հոտ անուշից»: 2 Եւ ասացեալ սրբոյ եպիսկոպոսին այսպէս, թէպէտ եւ յորդեալ հոսէին վտակք արեանն ի վիրէ սրբոյն` սակայն կայր զաւրացեալ ուժով շնորհաւք հզաւրին, որպէս զի բնաւ չիցէ վիրաւորեալ:
3 Եւ ապա հրամայէին զսուրբ կաթողիկոսն զՅովսէփ գլխատել սրով. եւ մերկացուցեալ դահճացն զսուրբն` ասաց երիցս. Դա՛րձ անձն իմ ի հող եւ ի հանգիստ քո, զի Տէր բարի արար քեզ. եւ այսպէս ընկալաւ սրով զվախճան կատարելութեանն:
4Իսկ յաղագս սրբոյն Ղեւոնդի հրաման ետուն դահճացն անաւրէն իշխանքն` մերկացուցանել զսուրբն եւ քարշել ուժգին ընդ քարաժեռ կոպճուտ տեղիս լանջակողմանցն: 5 Եւ այնպէս քարշեցին յերկար ժամս, մինչեւ զամենայն մարմինս սրբոյն, եւ զլանջացն եւ զթիկանցն, քանցեալ քերեցին ի մորթոյն, մինչեւ ոսկերացն մերկանալ ի մորթոյն. վասն զի զերանելի այրն Աստուծոյ զՂեւոնդ առաւելագոյն ասէին ամենայն Պարսիկք խրատատու եւ պատճառ լինել ամենայն իրացն Վարդանայ եւ գործոցն` որ ի ժամանակին յայնմ գործեցան յաշխարհիս Հայոց: 6 Եւ մինչդեռ կէսքն ի դահճացն քարշէին զերանելին Ղեւոնդ` այլքն կտրեցին սրով զգլուխ սրբոյ երիցան Մուշէի եւ զսրբոյ երիցուն Արշենայ եւ զսրբոյ սարկաւագին Քաջաջայ. որոց ի ժամ վախճանին կատարմանն ասացեալ, Տէր Յիսուս, ընկա՛լ զոգիս մեր:
7 Եւ ապա աշխատեալ դահիճքն որ քարշէին զսուրբն Ղեւոնդ` ածին ի նոյն տեղիս սուղ ինչ ոգւով, ուր եւ այլ սուրբքն կատարեցան, եւ անդ հատին զգլուխ սրբոյն սուսերաւ. որ ի ժամ իւրոյ կատարմանն զուարթագին ձայնիւ ասաց. «Գոհանամ զքէն, Քրիստոս, որ բազում գթութեամբ քո աւգնեալ պահեցեր զիս ի մանկութենէ իմմէ եւ հասուցեր ի ժամս յայս, արժանի արարեր մասին սրբոց քոց. ի ձեռս քո, Փրկիչ, յանձն առնեմ զհոգի իմ»: 8 Եւ սուրբ եպիսկոպոսն Սահակ կայր եւս սակաւ ոգւով. զորոյ յետ վախճանելոյն ամենեցուն կտրեցին զգլուխն սուսերաւ. որոյ մատուցեալ նուաղ ձայնիւ աղաւթս եւ ասացեալ զամէնն` աւանդեաց զոգին:
9 Եւ այսպէս ի վեշտասաներորդում ամի թագաւորութեան Յազկերտի, որ աւր քսան եւ եաւթն էր ամսոյն հրոտից` պսակեցան սուրբքն վեցեքեան. սուրբ կաթողիկոսն Յովսէփ ի Վայոց ձորոյ, սուրբ եպիսկոպոսն Սահակ յՌըշտունեաց, սուրբ երէցն Արշէն ի Բագրեւանդայ, սուրբ այրն Աստուծոյ Ղեւոնդ երէց ի Վանանդայ, սուրբ երէցն Մուշէ յԱղբակոյ, սուրբ սարկաւագն

Քաջաջ յՌըշտունեաց, յԱպար աշխարհի, մերձ ի գեաւղն մոգուց որ անուանեալ կոչի Ռեւան: 10 Եւ որպէս ստուգիւ եւ ջերմ խնդրով Կամսարականին Արշաւրայ հարցեալ ցերանելի Խուժիկն, եւ լուեալ ի նմանէ պատմեաց մեզ զխաւսս իւրաքանչիւր եւ զվախճան սրբոցն` գրեցաք հաւաստեաւ:
11 Եւ գնացեալ ի բաց ի տեղւոջէն Վեհդենշապհոյ եւ այլ իշխանացն որ ընդ նմա էին, ընտրեալ արս ինն թուով` թողին ի տեղւոջն կազմ զինու. ընդ որս նախ առաջին ըստ Աստուծոյ ազդեցութեանն զերանելի Խուժիկն ընտրէր Վեհդենշապուհ եւ թողոյր աղաչելով, որպէս զկարի սեպհականագոյն եւ պիտոյ իւրում հրամանին: 12 Որոց հրաման տուեալ ասէին ցպահապանսն, թէ «Մինչեւ ցաւուրս տասն եւ կամ եւս աւելի պահեցէ՛ք զգուշութեամբ զդիակունսդ, որպէս զի գիշատեալք ի թռչնոց` ընկեսցի այսր անդր ոսկրոտին, ի գլուխ լերանց եւ կամ ի խորաձոր տեղիս քարանձաւաց, մինչեւ եկեալ անցցէ ի բաց կարաւանն արքունի. գուցէ, ասէ, եկեալ ոք ի քրիստոնէիցն, իրազգած յումեքէ եղեալ` գտանիցէ զոսկերս դոցա եւ առեալ սփռիցէ յամենայն քրիստոնեայս, եւ մեք գտանիմք մահապարտք առաջի թագաւորին»:
13 Եւ մնացեալ անդ պահապանացն ըստ հրամանին Դենշապհոյ եւ Մովան անդերձապետի եւ Ջնիկանայ մայպետի, եւ կացեալք զայն աւուրս` խորհէր ի միտս իւր երանելի Խուժիկն, եթէ զի՛նչպիսի հնարիւք ցուցանիցէ Աստուած ճանապարհ առնն, որով արժանի լիցի գողանալոյ զնշխարս սրբոցն յայլոց պահապանացն: 14Եւ մինչդեռ երանելի այրն յայնպիսի խոհականութեան վտանգի կայր` յանկարծակի ի նմին աւուր յերեկորեայ գիշերոյն լինէր շարժումն մեծ ի տեղւոջն. բոմբիւնք սաստիկք եւ ձայնք ահագինք յանդնդոց հնչէին. կուտեալք բազմութիւնք ամպոց զերկիրն ծածկէին. ձայնք որոտմանց եւ փայլատակունք զլերինս դողացուցանէին: 15 Եւ սիւն լուսոյ ըստ աւրինակի ծիածանի իջեալ յերկնից` շուրջ պարուրեալ զնահատակաց զմարմինս ծրափակէր: 16 Եւ կործանեալ յերկիր պահապանքն` կիսամեռք լինէին, չգիտելով այր զընկեր բնաւ արդեաւք թէ ո՞ւր իցէ. որք եւ գլորեալք յերկիր` ոչ կարէին կալ հաստատուն. քանզի դողումն մեծի շարժմանն ի վեր ոստուցեալ զնոսա ընկենոյր յերկրէ. եւ այսպէս կքեալ ոտիւք եւ կարկեալ խաւսիւք` լինէին խորտակեալք ամենեքեան: 17 Իսկ զերանելի Խուժիկն աջ հզաւրին պահէր անհոգս. ուրախալից մտաւք փառաւորէր զԱստուած, իմացեալ այնուհետեւ, թէ արդ հաստատ կատարին բազմաժամանակեայ յամենայն կամաց իւրոց խնդիրք: 18 Եւ կատարեալ միապէս երկիւղիւ զգիշերն ողջոյն եւ զտիւն բովանդակ եւ զերկրորդ եւս գիշերն մինչեւ ի ժամ արեգականն ծագման` եւ ապա լռէին ձայնք անդնդոցն հնչմանց, եւ որոտմունք ամպոցն փարատեալ ցածնուին, եւ դադարէր երկիրն ի շարժելոյ, եւ ցայտմունք փայլատակմանցն ամփոփէին յերեւելոյ. եւ լինէր այս լոկ շուրջ զտեղեաւն իբրեւ ասպարիսաւք երկուք: 19 Իսկ պահապանքն յահագին ապշութենէ թմրութեանն սակաւիկ մի ոգի առեալ` աչս ածէին փախչելոյ ի տեղւոջէն. այլ ի յոյժ բեկմանէ սրտիցն երկիւղէ` ոչ կարէին կանգնել ի յերկրէն. լոկ հայէին եւեթ ընդ միմեանց դէմ, եւ խաւսել ինչ ոչ կարէին:
20 Բայց զինն ժամու աւուրն երրորդի յարուցեալ երանելի Խուժիկն, որպէս թէ կամաւ կաղս ի կաղս, հայելով զկանի իւր` փախչէր ի տեղւոջէն, զի զնոսա զաւրացուսցէ ի կանգնել եւ զկնի իւր հեռացուցանել ի վայրացն: 21 Որոց տեսեալ զերանելի Խուժիկն, զի երթայր խեկբեկս յընթացի` ուշաբերեալք առ վտանգի զկնի նորա սրանային ի տեղւոյն, չիշխեցեալք բնաւ դառնալ եւ հայել ի տեղիսն առ երկիւղի. եւ պնդեալք զհետ Վեհդենշապհոյ եւ գործակցացն նորա փութային: 22 Բայց երանելի Խուժիկն ընդ այլ ճանապարհ որոշէր ի նոցանէն: 23 Եւ հասեալ պահապանացն առ իշխանսն յաւուրն վեցերորդի` պատմէին զամենայն անցս աղէտիցն, որ անցին ընդ նոսա զտիւն մի եւ զգիշերս երկուս. զորոց զգոյն երեսացն տեսեալ Դենշապհոյ եւ ընկերացն նորա, եւ զանցս ահագին իրացն մի ըստ միոջէ լուեալ` զարհուրէին, եւ ապշեալք ի բազում ժամս հիանային: 24 Խորհուրդ ի մէջ առեալ` ոչ ինչ կարէին իմանալ հնարս, բայց զպահապանսն եւեթ լռեցուցանել ջանային, չյայտնել ումեք ամենեւին եւ ոչ բնաւ յիշել առ ումեք զմահ քահանայիցն եւ կամ զայնպիսի նշանաց երեւմունս: 25 Բայց ինքեանք միայն խոճոճելով առանձինն զարմացմամբ որպէս յանզգայութիւն ընկղմէին, ասելով Դենշապուհ եւ Ջնիկայ ցմիմեանս, եթէ «Ոչ են իրք քրիստոնէից թեթեւ իմն եւ դուզնաքեայ. այլ հաստատ մեծ է զաւրութիւն աւրինաց նոցա եւ հաւատոց. եւ մեք յանգիտութեան վնասեալ կորնչիմք եւ չզգամք»:

ԹՈՒՂԹ 61
26 Իսկ երանելի Խուժիկն գիտացեալ, թէ ցածոյց Աստուած զամենայն կասկած յամենայն կողմանց, այլ եւ զպատասխանիսն իշխանացն լուաւ, զոր ինչ պահապանացն արարին, եւ թէ ոչ ոք առնէ փոյթ ոսկերացն սրբոց` առեալ ընդ իւր տասն եւս այլ ընկեր, զորոց կարի քաջ գիտէր զհաւատս քրիստոնէութեանն` առնուին ընդ ինքեանս եւ գրաստս, եւ ըստ իւրաքանչիւր անձին սրբոցն սապատս չորեքկուսիս, եւ գնացին լռելեայն ի գիշերի յիրսն: 27 Եւ մերձեալք ի վայրն` վրիպէին ի տեղւոյն, ուր մարմինք սրբոցն կային, քանզի ոյժ աղջամղջին էր գիշերն. եւ աշխատեալք առ վայր մի` տրտմէին, անարժանս կարծեցեալ զանձինս գիւտի երկնաւոր գանձուն: 28 Եւ մինչդեռ նոքա խռովեալք յածէին ընդ տեղիսն` եւ ահա յանկարծակի ի նմանութիւն լուսաւոր արծուոյ սլացեալ հասանէր յերկնից եւ իջեալ նստէր ի վերայ մարմնոյ սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի. եւ լուսաւորեալ տեղիքն առաւել եւս քան ի տուէ` երեւէին յայտնապէս մարմինք իւրաքանչիւրոց սրբոցն: 29 Եւ նոցա ուրախալից սրտիւք զուարճացեալք երկիր պագանէին տեառն Աստուծոյ. եւ ձեռն ի գործ արկեալ` ժողովեցին զիւրաքանչիւր ոք յականէ ի մի մի սապատ, որպէս նշմարեալ երեւիւր իբրեւ գրով երանելի Խուժկին. յորոց բուրեալ հոտ անոյշ ի մարմնոց սրբոցն` լցեալ զուարթացուցանէր զամենեցուն զգայութիւն խելացն:
30 Եւ բարձեալ վաղվաղակի գրաստուց` փոխէին յայլ տեղի յանապատին, հեռի ի տեղւոյն իբրեւ երիւք պարսիկ հրասախաւք. եւ դադարեալ աւուրս եաւթն, վասն քաջ ցածնլոյ իրաց երկիւղին` ապա մաքրեցին զոսկերս սրբոցն յանուշահոտ մարմնոցն. զոր եւ պատեալ արժանաւորապէս կտաւաւք` թաղէին պատուով անդէն յանապատին զգուշութեամբ. եւ զոսկերսն առեալ բերէին ի շահաստանն եւ աւուրս բազումս ունէին առ ինքեանս ի ծածուկ: 31 Ապա լռելեայն սկսանէին տալ եւ ոմանց յառաքինի քրիստոնէից որք ի կարաւանին էին. որք ընդունէին` հաշուելով գիւտ փրկութեան ոգւոց եւ մարմնոց: 32 Եւ ստիպով յիւրաքանչիւր աշխարհ տային հասուցանել վաղվաղակի, յաւգուտ երկնաւոր կենդանութեան ընտանեաց միանգամայն եւ գաւառին: 33 Բայց զառաջին պտուղ աստուածաշնորհ մեծի գանձուն` բերեալ նախ երանելւոյ Խուժկին մատուցանէր կապելոց նախարարացն Հայոց. որք իբրեւ արժանի եղեալք ընդունէին զայնպիսի փրկութեան իւրեանց զգիւտն` անդէն եւ անդ ճանաչէին, թէ այցելութեամբ այց առնէ նոցա Աստուած, եւ երբ եւ է արձակին ի կապանացն, բարեխաւսութեամբ ոսկերաց սրբոցն, ըստ բանի սրբոյ առն Աստուծոյ Ղեւոնդի, զոր ի խրատելն իւրում ի գիշերին աւետաւորեաց զդիպելոց նոցա ի շնորհէն Աստուծոյ, տեսանել զաշխարհ իւրեանց. որք կատարելոցն էին ասացեալք սրբոյն ի ժամու իւրում:
34 Սկսեալ այնուհետեւ մի ըստ միոջէ պատմել կապելոց նախարարացն Հայոց երանելի այրն Աստուծոյ Խուժիկն, զոր անուանել յայսմ հետէ Խուժիկ` ծանրանամ, եւ զանուն սքանչելւոյն ոչ ոք հոգացեալ պատմեաց մեզ, այլ ամենագէտն գրեալ պահէ յաւր մեծ այցելութեանն եւ պարգեւէ առատապէս զվարձս վաստակոց նորա ընդ հաճոյս անուան իւրոյ: 35 Ասէր եւ ոչ լռէր զխնամս մեծամեծս եւ զաւգնութիւն հզաւրին զոր արարեալ էր նմա. եւ թէ ո՛րպէս ի Վարդգէս յայտնեալ Քրիստոսի զխորհուրդ թագաւորին ծանոյց նմա, եւ նոյն ուղեկցեալ առաջնորդեաց նմա յուսով: 36 «Մեծարոյ, ասէր, եւ հաւատարիմ առաջի Դենշապհոյ համբարակապետի երեւեցոյց զիս, մինչ զի աղաչելով զիս եւ բռնի տանելով անաւրինին ի ձեռն հզաւրին Աստուծոյ ի տեղի տենչալի նահատակութեան սրբոցն, որում կամաց հնարաւոր է ամենայն. որ եղէ արժանի տեսանել զամենայն, զոր ոչ կարծէի տեսանել, եւ լսել մի ըստ միոջէ, որում ոչ արժանի լսելոյ համարէի զանձն իմ. զհարցումն բռնաւորացն եւ զպատասխանիսն միոյ միոյ սրբոցն, զաղաւթս եւ զկատարումն զիւրաքանչիւր անձին տեսի կարգաւ եւ լուայ. ահա արդ եւ մեծի մասին, ձերոյ անձանձրոյթ խնդրելով` զիս անարժանս արժանի արար շնորհ սուրբ Երրորդութեանն, մինչեւ երկնաւոր գանձու նշխարացն սրբոցն գտայ լինել ձեզ բերող: 37Փախոյց ամաւթով զպահապանսն տագնապեալս, զարհուրեցոյց զանհաւատ զվերակացուացն զսիրտս, ցրուեաց զանմիտ թագաւորին զխորհուրդս եւ բարձրացոյց զանուն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ»: 38 Զայսպիսի բանս պարծանաց եւ խնդութեան պատմէր անձանձրոյթ երանելի վաճառականն` ամենայն հաւատացելոցն ի Քրիստոս. որ էր երբեմն վաճառական երկրաւոր գանձուն` եւ եղեւ յանկարծ վաճառական բարի գործովք պատուական մեծի երկնաւոր գանձուն մարտիրոսական նշխարաց:

39 Նոյն խաւսք եւ մխիթարութիւն էր յաւէտ կապելոց նախարարացն Հայոց յելս եւ ի մուտս իւրեանց, ի նստել ի տան եւ յառնել, ի տաւնս եւ յամսագլուխս. զոր եւ պատմեալ անյագ ցնծութեամբ` զուարճացուցանէին նորոգելով զամենայն մեղկեալ միտս լսողացն եւ հաստատէին ի հաւատս արդարութեան: 40 Եւ մանաւանդ տէրն Արշարունեաց Կամսարականն Արշաւիր, որ յամենայն ժամու ի տուէ եւ ի գիշերի` վարդապետութիւն սրբոցն, եւ մանաւանդ խաւսք եւ հոգեւոր խրատ սրբոյն Ղեւոնդի, եւ պատասխանիք իւրաքանչիւր ուրուք ըստ հարցմանն սպանողացն, եւ աղաւթք միոյ միոյ ի ժամ կատարմանն եղեալք` այն էր նորա հոգւոյն կերակուր եւ որոճումն քաղցր, զոր ասէր եւ ընդ գուբողայս սաղմոսին միաբանեալ` պատմէր անձանձրոյթ հանապազ: 41 Զոր եւ մեր յոլովագոյն լուեալ ի հրաշալի Կամսարականէն` գրեցաք յաւժարապէս հոգալով. զոր թէպէտ ըստ տկարամտութեան մերոյ ոչ եղեաք բաւական յիշել զբովանդակն ի կարգի, այլ եւ ոչ բնաւ գտեալ անյուշք` յապաղեալ մոռացաք ինչ ծուլանալով:
ԾԸ. Եւ մտեալ թագաւորին Յազկերտի ըստ կարգելոյ ժամանակին յոստանն ի Վրկան եւ միահամուռ ամենայն աւագանւոյն եւ զաւրացն որ ընդ նմա էին` համարձակութիւն այնուհետեւ տային բնակիչք շահաստանին որք ի Նիւշապուհն էին, ըստ հրամանին Դենշապհոյ, նախարարացն Հայոց որք ի դղեկին ի կապանսն էին` արձակել զմանկունս իւրեանց եւ կամ զայլ ոք որ ընդ նոսա լինէին` ի պէտս արբանեկութեան ուր եւ կամիցին: 2 Զոր իբրեւ լուան երանելի երիցունքն Խորէն եւ Աբրահամ` վաղվաղակի փութով ի Վրկան հասանէին, եւ անկեալք հրապարակաւ առաջի ամբարապետին Դենշապհոյ` բողոք բարձեալ ասէին, եթէ «Դու յորժամ զհոգեւոր տեարսն մեր եւ զվարդապետս ի Նիւշապհոյ առեր գնացեր, ընդ որս եւ մեք կազմեցաք ուղեկից լինել, եւ դու բռնաբար հրամայեցեր խիստ պահպանութեամբ արգելուլ զմեզ անդէն մինչեւ ցայժմ. արդ եթէ տարեալ ուրեք յերկիր աւտար եւ յանդարձ անցուցէք զնոսա` առնելով բարերարութիւն պատմեցէ՛ք զմեզ, երթալ եւ մեզ լինել անդարձ ընդ նոսա. այլ կեալ անդէն եւ վախճանիլ պատրաստ եմք, տեսանելով եւեթ զնոսա, ցանկամք արժանի լինել. եւ եթէ սպանէք զնոսա` կամեցարո՛ւք եւ ի վերայ մեր տալ զնոյն հրաման, զոր պատուական եւ մեծարգոյ համարէաք զմահն այնպիսի քան զամենայն զփառս եւ զմեծութիւնս աշխարհիս»:
3Եւ Վեհդենշապուհ լուեալ զայնպիսի բանս ի նոցանէն, եւ ընդ համարձակութիւն աներկիւղածութեան արանցն զարմացեալ ինքն եւ ամենայն բազմութիւն հրապարակին` պատասխանի տուեալ ասաց ցերանելիսն, թէ «Զճանապարհ վարդապետացն ձերոց ոչ ոք ցուցանէ. բայց վասն ձեր հարցանեմք ցարքայից արքայ. նա իշխէ զոր ինչ հրաման տայ ի վերայ ձեր»: 4 Եւ մտեալ ի ներքս Դենշապուհ` պատմէր թագաւորին Յազկերտի զամենայն բանս եւ զխնդիրս երանելի երիցանցն: 5 Եւ թագաւորին հրաման տուեալ ասէ. «Թէ ի նոցա վերայ վնաս ինչ ոք յայտ չառնէ, եւ դատախազ ոք չէ զհետ` երկիր պագցեն արեգական եւ պատուել զկրակն յանձն առցեն, եւ ընկալեալ զպարգեւս մեծամեծս ի մէնջ` արձակեսցին յաշխարհն իւրեանց. ապա թէ չհաւանեսցին յանձն առնուլ զմեր հրաման` պատուհաս կրեսցեն խեղութեամբ, եւ երթեալ յԱսորեստան մշակութիւն արասցեն ընդ արքունի մշակսն, եւ ի հարկի կայցեն մինչեւ ցվախճան իւրեանց»: 6 Եւ եկեալ Դենշապուհ ասաց ցերանելի երէցն Խորէն եւ ցերանելի երէցն Աբրահամ զհրաման թագաւորին: 7 Եւ լուեալ զայս պատուական քահանայիցն` ետուն պատասխանի որպէս ընդ մի բերան եւ ասեն. «Մեք ոչ միայն խեղանաց եւեթ պատրաստ եմք վասն անուանն Քրիստոսի, այլ եւ քերանաց եւ մահու: 8 Այլ վասն արեգական երկրպագութեանդ որ ասէք` մեք ընդ ձեր մոլորութեանդ ապշութիւն տրտմեալք խռովիմք, եւ խնդրեմք յԱստուծոյ զգալ ձեզ ի թմրութենէ անգիտութեանդ այդորիկ, թող թէ մեզ նմանել ձեզ. եւ մի՛ լիցի` թողեալ զարարիչն` արարածոց երկիր պագանել»:
9 Եւ լուեալ զայսպիսի պատասխանիս աներկիւղ` իշխանացն ի բերանոյ երանելի երիցանցն` կատարեցին զհրամայեալսն ի թագաւորէն: 10 Եւ կտրեալ զերկոցունց զականջսն` ետուն տանել յԱսորեստան, ի գաւառն որ անուանեալ կոչի Շափուլ, կալ անդ նոցա ի հարկի եւ առնել մշակութիւն արքունի: 11 Եւ լուեալ զայս հաւատացելոցն աշխարհին որք յԱսորեստանին էին, զերթս երանելեացն անդր` ընդ առաջ ելին նոցա խնդութեամբ եւ պատուեցին զնոսա որպէս զնշխարս նահատակելոցն սրբոց. որք եւ արժանի իսկ էին այնպիսի մեծարանաց. նա եւ զկարասի իւրաքանչիւր ուրուք զինչ եւ ունէր` բերեալ դնէին առ ոտս երանելեացն, առնուլ եւ մատակարարել

ԹՈՒՂԹ 63
ի պէտս հոգեւոր մասին ի փրկութիւն անձանց իւրեանց եւ ընտանեաց: 12 Եւ երանելի երիցանցն ընկալեալ յընծայից հաւատացելոցն ըստ արժանի մասն ինչ` նոցին իսկ տային տանել յԱպար աշխարհ կապելոց նախարարացն Հայոց. որք խնդութեամբ եւ բազում յաւժարութեամբ իւրաքանչիւր ոք աղաչէր զերանելիսն` առնել արժանի այնպիսի հոգեւոր ճանապարհի: 13 Էր զի երանելի երէցն Աբրահամ, առեալ զտուրս հարաւային կողմանցն Ասորեստանեացն, տարեալ մատակարարէր կապելոց նահատակացն Հայոց ըստ իւրաքանչիւր պիտոյից. եւ արարեալ զայս այսպէս բազում անգամ կարգաւ` քրիստոնէից աշխարհին, եւ ապա իսկ ինքն երանելի երէցն Աբրահամ բազում ամս, մինչեւ յարձակումն կապելոց նախարարացն Հայոց աշխարհին, անվեհեր լինէր նոցա թոշակատար ի հաւատացելոց աշխարհին տուողաց: 14 Եւ կեցեալ ամս երանելւոյ երիցուն Խորենայ անդէն յԱսորեստանի վախճանիւր:
15 Իսկ երանելի երէցն Աբրահամ, երաշխաւորութեամբ հաւատացելոց աշխարհին, որք զտունս իւրեանց եւ զարարս փոխանակ ընդ հարկի նորա գրեցին յարքունիս ցվախճան նորա, եւ կատարեցին զկարգեալսն անվեհեր յաղագս նորա, արձակեալ զերանելի այրն` եկն ի Հայս: 16Որոյ տեսն իսկ իւր առանց ամենայն երկբայութեան զկերպարանս հրեշտակի ցուցեալ ծանուցանէր ամենայն տեսողաց զայրն: 17 Եւ ձեռնադրեալ յաստիճան եպիսկոպոսութեան աշխարհին Բզնունեաց` բազում ուղղութեանց աշխարհին մարդկան լինէր ուսուցիչ, եւ վախճանէր ի նմին կարգի ի բարւոք ծերութեան: 18 Որում արժանի եղիցուք եւ մեք ի Քրիստոս Յիսուս ի տէր մեր, եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն:
ԴՐՈՒԱԳ Գ.
ԾԹ. Արդ` դարձեալք անդրէն յառաջին դրուագն` գրեսցուք ի կարգի: 2Իսկ յամին եաւթնեւտասներորդի Յազկերտի արքայի իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն արքունի, բազում եւ անհամար կարասի ծախեալ իւրաքանչիւր ումեք, եւ մանաւանդ առաւել անաւրէն հազարապետին Միհրներսեհի. զոր մեծաւ ջանիւ եւ սաստիկ աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ` տայր ասել ցթագաւորն Յազկերտ, զի շնորհեսցէ նմա զորդիս երանելւոյ նահատակին Հմայեկայ, ի տոհմէն Մամիկոնէից, զորս առեալ էր նենգաւոր իշխանին Սիւնեաց Վասակայ ի դայեկաց` որպէս զորդիս մահապարտաց, եւ տարեալ էր ի դուռն, զի մեռցին. որք էին յոյժ տղայք: 3 Եւ մարդասիրին Աստուծոյ, բարեխաւսութեամբ սրբոյ արեան հարց նոցա, հաւանեցուցեալ զմիտս թագաւորին` պարգեւեաց Աշուշայի, որպէս կարի առն սիրելւոյ եւ վաստակաւորի` զանհաւատալի ամենեցուն զմեծ նորա խնդիրն:
4 Եւ Աշուշայի տեսեալ զայն եւ ընկալեալ ի թագաւորէն զմեծն պարգեւ` յարուցեալ ի խորանին առաջի ամենեցուն անկեալ յերկիր հոլովէր այսր եւ անդր, եւ ապա հարկանէր զգլուխ ի գետինն. այսպէս կատարէր զերկրպագութիւնն: 5 Եւ տեսեալ զայս թագաւորին եւ ամենեցուն որ ի խորանին էին, եւ զարմացեալք մեծապէս, թէ զի՛նչ արար այրն, հարցանէր ցնա թագաւորն, թէ «Վրաց բդեշխ, զի՞նչ է այդ նոր իմն գործ, զոր ցուցեր դու մեզ այսաւր»: 6 Եւ պատասխանի տուեալ Աշուշայի` ասաց, թէ «Բարերար արքայ, դուք ինձ նոր պարգեւ շնորհեցէք, զոր այլ իմ ընկերաց ծառայի ի ձէնջ չէր գտեալ. եւ ինձ արժանի է նոր երկրպագութեամբ երկիր պագանել ձեզ, զոր ձեր յայլ ծառայէ զայնպիսի երկրպագութիւն երբէք չէր տեսեալ»: 7 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս թագաւորին յԱշուշայէ եւ ամենայն բազմութեան աւագանւոյն` յոյժ գովեցին զայրն եւ մեծապէս զարմացան:
Կ. Եւ կեցեալ Յազկերտի թագաւորին Պարսից զչափ ժամանակի կենաց իւրոց` վախճանէր ի Փառսսում: 2 Եւ թագաւորեցին նորա երկու որդիքն, հակառակելով ընդ միմեանս. եւ դիմեալք ի վերայ միմեանց պատերազմաւ` յաղթահարեալ սպան կրսերն զաւագն եւ ինքն թագաւորեաց, որում անունն էր Պերոզ: 3 Եւ ի նմին ամի թագաւորութեանն իւրոյ առաքեաց զՅըզատվշնասպ զիւր դայեկորդին, զոր կարի յոյժ սիրէր առաւելապէս, եւ հրաման ետ արձակել զնախարարսն Հայոց ի կապանաց եւ կարգել նոցա ռոճիկ ի Հրեւ. «Կայցեն, ասէ, անդէն այրուձիով եւ կատարեսցեն զգործ` որ ինչ եւ դիցէ նոցա Աշտատ հայրն Յըզատվշնասպայ»: 4 Եւ եկեալ Յըզատվշնասպն` ետ նոցա աւետիս ասելով, եթէ «Արքայից արքայ զմահապարտութիւնն եթող

ձեզ, եւ ի կապանացդ հրամայեաց արձակել, եւ կարգեաց ձեզ ռոճիկ ի Հրեւ, եւ կանանց ձերոց յաշխարհի իւրեանց. եւ ձեզ հրաման ետ կալ ի գործ արքունի, եւ լսել ամենայն բանի եւ կատարել` զոր հայր իմ Աշտատ հրամայէ ձեզ»: 5 Եւ լուեալ նախարարացն Հայոց զայս ամենայն բանս Յըզատվշնասպայ` ետուն փառս Աստուծոյ, հոգողին իւրեանց եւ բարերարի. յորմէ եւ կատարելապէս եւ այլ բարւոյ, բարեխաւսութեամբ նշխարաց սրբոցն, սպասէին երկայնմտութեամբ:
6 Եւ ի տեսանել զնախարարսն Հայոց Յըզատվշնասպայ եւ առ սակաւ սակաւ ընդելնուլ ընդ նոսա` շնորհեցաւ որպէս յաստուածայինն ակնարկութենէն, խնամարկեալ սիրեաց զԿամսարականն Արշաւիր ըստ սիրոյն Յովնաթանայ զԴաւիթ. յաղագս եւ այլոց նախարարացն Հայոց հոգայր բարեխաւսութեամբ հանապազ: 7 Տարեալ այնուհետեւ զնախարարսն Հայոց ի Հրեւ, եւ կարգեալ իւրաքանչիւր ումեք ռոճիկս` գումարէին զնոսա ի ձեռն Աշտատայ, ունել զնոսա ի գործ պատերազմի: 8Զորս մեծարեալ յարգեաց Աստուած առաջի զաւրագլխի գնդին` յաջողելով նոցա քաջութիւն երեւելապէս, այլ եւ առաջի ամենայն քաղաքացեացն Հրեւայ եւ գաւառին` շնորհելով աջոյ Բարձրելոյն բազում եւ ազգի ազգի բժշկութիւնս ախտաժետաց ի նշխարաց սրբոցն, զոր ունէին քահանայքն որ առ նոսա էին` գաղտ առ ինքեանս. վասն որոյ հռչակեալ անուանեցան ի զաւրագլխէն եւ յամենայն գաւառին` քաջք եւ զարմանալիք: 9 Եւ իշխանն Հրեւայ Հրեւ-շնոմշապուհ սիրէր զկապեալսն Հայոց յոյժ, եւ զքաջութիւն նոցա եւ զլաւ բարս եւ զմարթչութիւնն բազում անգամ գրով ծանուցանէր մեծամեծացն ի դուռն եւ իւրոց սիրելեացն որք ի հրապարակին էին:
ԿԱ. Եւ վասն զի բազումք իշխէին խուզել զերանելի կապելոցն զտկարանալ ինչ մարմնով, զնոյն եւ հարցանել յանդգնէին. որոց մոռացեալ յիւրեանց ականն զգերանն, ըստ բանի Փրկչին` անձնահաճ սնապարծութեամբ մատուցեալ յայլոց ական զշիւղ կրկտեն: 2 Եւ իմ լուեալ զայս` դողացեալ զարհուրիմ. քանզի հայեցեալ ի կամաւոր նոցա յաղագս յաւիտենից յուսոյն զանազան տանջանացն մասունս, եւ տեսեալ զմեծ նոցա զտեւողութիւն համբերութեանն,- արհամարհելով զմեծութիւն, առ ոչինչ համարելով զիշխանութիւն, հեռանալով յընչից, տալով աներկիւղ զանձինս ի մահ, եւ բազմաժամանակեայ համբերել կապանաց, տարեալ բանդից եւ թշնամանաց, յանձն առնուլ զանարգութիւն քան զփառս, տանջիլ ի քաղցոյ, հաշիլ ի ծարաւոյ, ատել զընչից յղփութիւնս, ախորժել զաղքատութեան վիճակն, անարգել զփափկութիւն, սիրեցեալ զխստամբերութիւն,- եւ զայլ բազում մասունս կարեաց զանհամարս եւ սաստիկս, զոր յիւրեանց մարմինս մարդիկն այն կրեցին ախորժելով` չիշխեմ բնաւ եւ ոչ յիշել զտկարացեալ մասն ինչ յայնպիսեաց անձինս. որպէս զերանելի մարգարէիցն եւ զսուրբ առաքելոցն բազում ինչ տեսանելով ուղղութիւնս` չեմք արժանի եւ ոչ նկատել զմի ինչ մասն մարդկային ի նոսա, որք լցեալքս եմք բիւր չարեաւք, զոր անգամ եւ ոչ յիշեմք երբէք զմերն եւ կամ զմտաւ ածեալ զղջանամք: 3 Մին միայն է արդար եւ սուրբ, որ ասացն, թէ Ես միայն յաղթեցի աշխարհի:
4 Իսկ ոմանք ի կապելոց նախարարացն յայնցանէ, որում ականատես իսկ եղաք, արդարեւ յերկրի երկնաւորք էին եւ ի մարմնի հրեշտակք երեւէին: 5 Որոց կարգեալ անձամբ անձանց դպրոց, եւ ուսեալ զկտակարանս եկեղեցւոյ` հոգեւոր կրաւնիւք զանապատական առաքինեաց զվարս տպաւորեալ յանձինս իւրեանց` անվեհեր կատարէին կարգեալ կանոնս գուբղայից եւ կարդացմունս ընթերցուածոց. զցայգ եւ զցերեկ յոլովէին ի նոյն անդադար, ի գումարտակի որպէս ի տան. երբեմն յայտնի եւ երբեմն ըստ ժամանակին ի ծածուկ զնոյն աճեցուցանել ոչ յապաղէին. վառեալք զինու` ընդ միտս իւրեանց պաշտէին. յարձակեալք ի վերայ թշնամեաց` յաղաւթս կային ի սիրտս իւրեանց. եւ յամենայն կռուոյ, աւգնականութեամբ հզաւրին, ողջանդամք յաղթողք եւ անուանիք դառնային: 6 Եւ որք յաղագս ծերութեան եւ կամ ծանրամտութեան, ըստ մարմնոյ բնութեան, ուսանել ոչ զաւրէին` համայն յերկար աղաւթիւք եւ անվաստակ յոտն կալով առաւել եւս կամաւոր յաւժարութեամբ անքուն եւ անհանգիստք լինէին. եւ էր տեսանել զամենեսեան որդիս լուսոյ եւ մանկունս արքայութեան:
7 Նոյնպէս եւ կանայք, որոց նահատակեալ մարտիրոսացան արքն, եւ այլոց կանանց, որոց էին ի կապանս արքն ի Հրեւ` բազում պարկեշտասէր առաքինութեամբ մի զմիով ելեւելս առնէին, զաւր ամենայն մեռանելով ամենայն ախտից. ըստ բանի մարգարէին կենդանի մարտիրոսք էին. առ որս

ԹՈՒՂԹ 65
յաղթի բան` ասել որոշողութեամբ զսաստիկ վարուցն նոցա ճգնութիւնս, որք անցուցին զբազում արամբք, եւ զբնական տկարութիւն մարմնոյ կանանց զաւրացուցեալ առաւել քան զարանց` քաջայաղթողք եղեն: 8Կանայք փափուկք, դստերք նախարարացն եւ կանայք աւագաց, փոխանակ նաշհոյ կորեակ ուտէին, եւ փոխանակ պարզ գինւոյ ջուր չափով ըմպէին. փոխանակ կերպասեայ ոսկէհուռ զգեստուցն խոշոր բրդեայս զգենուին, եւ փոխանակ բազմադիմի անկողնոցն փրիսայիւք ի վերայ երկրի գետնատարածք լինէին. եւ որք յառաջագոյն յամրանային ի քուն` նմանեալք վերնոցն անքունք եղեն: 9 Չաւծան իւղով, չյարմարեցին սանտրով զհեր գլխոյ իւրեանց. եւ որում անհնար է յաղթել կանանց, շատխաւսութեան եւ ստէպ ընդ քաւղով այսր անդր հայեցողութեան զաչս յածելոյ` ® ի ստէպ, եւ ցածուցին զլեզուս իւրեանց յաւելորդ խաւսից:
10 Յորոց խնդրուածս եւ ի վաստակս ի միասին արանց եւ կանանց ամենողորմն Աստուած հայեցեալ` յիշեաց զնահատակութիւն սրբոյն Վարդանայ եւ զամենայն միաբանելոցն ընդ նմա, եւ զբարեխաւսութիւն վկայելոց քահանայիցն Աստուծոյ, շնորհեալ պարգեւեաց դառնալ կապելոցն յաշխարհս Հայոց: 11 Որք եկեալ ի տունս իւրաքանչիւր յամի վեցերորդի թագաւորութեանն Պերոզի, եւ կեցեալք իւրաքանչիւր ոք ըստ սահմանելոյ ի Տեառնէ` վախճանեալք թաղեցան ի դիրս հարց իւրեանց խաղաղութեամբ ըստ Աստուծոյ հաճոյիցն, աւրհնեալք ամենեքեան ի բերանոյ սուրբ կաթողիկոսին Գիւտայ:
ԿԲ. Քանզի յետ կատարման սրբոյ կաթողիկոսին Յովսեփայ յաջորդեաց զկաթողիկոսութիւնն յաշխարհիս Հայոց տէր Մելիտէ, որ էր յազգէն Մանազկերտեցեացն. եւ զհետ նորա տէր Մովսէս, որ էր եւ նա ի նոյն ազգէ: 2 Եւ ապա ըստ Աստուծոյ տեսչութեանն յաջորդեաց զկաթողիկոսութիւն աշխարհիս Հայոց տէր Գիւտ, որ էր ի գաւառէն Տայոց, ի գեղջէն Արահեզայ, այր լի գիտութեամբ հայովս եւ առաւելեալ յունիւն, յորդասաց բանիւ եւ առատաբուղխ վարդապետութեամբ. զոր ոչ երբէք արգելոյր անգիտութեանն տկարութիւն, այլ զծածուկս ասացեալ Հոգւոյն` նոյն սուրբ Հոգւոյն շնորհ յայտ արարեալ նովաւ` լուսաւորապէս ուսուցանէր բովանդակ ժողովրդոց. որոյ բանք իւր նման յորդառատ անձրեւի զամենայն լսողի ծաղկեցուցեալ պտղաբերէր զոգիս:
3Եւ զմնացեալ դեռեւս ի տղայութեան հասակի զորդիս նահատակելոցն ընդ սրբոյն Վարդանայ, որք ի նոյն տոհմէ Մամիկոնէիցն էին եւ կամ որք ի տոհմէ Կամսարականացն եւ կամ յայլ ազգաց, կանայք նահատակելոցն արանց եւ կապելոց ի դրանն, թէպէտ եւ ի նեղութեան էին, սակայն ուսուցեալ եւ բազում հոգողութեամբ ուսուցանել տուեալ եւ խրատեալ` ոչ իբրեւ զանփոյթս եւ զանպիտան կանայս, այլ իբրեւ զքաջայրս` զառաջիկայ զաւգտաբեր շքեղաբար հրահանգս մանկանցն հոգացեալ լնուին: 4Եւ մանաւանդ կին նահատակին Հմայեկայ Մամիկոնէի եղբաւր սրբոյն Վարդանայ, որ եղեւ կին անուանի եւ առաւելեալ ամենայն լաւ եւ մտաւոր մասամբք յամենայն կանայս ի Հայաստան աշխարհիս. որ սնոյց եւ խրատեաց զորդիսն իւր յաշխարհին Վրաց, ի տան Աշուշայի Վրաց բդեշխի, զորս բդեշխն Վրաց Աշուշայ խնդրեաց պարգեւս ի յարքայէն Պարսից Յազկերտէ, ըստ առաջագրելոցն կարգի, եւ ածեալ ետ ցմայրն իւրեանց, որում անուն էր Ձուիկ. վասն զի զքոյրն Ձըւկայ ունէր ի կնութեան բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որում անուն էր Անուշվռամ: 5 Եւ սնուցեալ անդ մանկունքն եւ ուսեալ` յառաջադէմք էին յամենայնի եւ հռչակաւորք. որք մինչ դեռեւս ի տիս մանկութեան էին` ամենայն տեսանող մտաց երեւէին աջողակք եւ զարմանալիք. որում անուն էր առաջնոյն Վահան, եւ երկրորդին Վասակ, եւ երրորդին Արտաշէս: 6 Բայց էր նոցա միւս եւս եղբայր կրսեր, անուն Վարդ, որ էր մնացեալ տղայ ի դայեակս իւր ի Տայս:
ԿԳ. Զսոսա տեսանելով, որք ի ժամանակին իւրաքանչիւր ի տունս որպէս գաղտագողի հարանաւք իբրեւ զանպիտանս գտանէին, ի Պարսկաց զտանուտէրութիւնն գնեալ ուրացութեամբ ըստ անարժանութեանն, եւ ոչ տիրացեալք աստուածպաշտութեամբ իբրեւ զարժանաւորս, արք անմիտք եւ վնասակարք, անպիտանք եւ ոչ պիտանիք, վատք եւ ոչ քաջք. յորոց ոմանք ի լեռնախոյզ աւազակաց ի մէջ անցեալ ուրացութեամբ վերտէին, եւ ոմանք կատակութեամբ աստուածս դնէին, եւ զաստուածս եւ զանմիտ վաճառականսն ի միասին թշնամանէին. անմարդք ի ստոյգ մարդկանէ, եւ անարժանք եւ անծանաւթք յազգէ տոհմկաց: 2 Եւ էր այնուհետեւ տեսանել յաշխարհիս Հայոց զլաւութիւն հեռացեալ, զիմաստութիւն կորուսեալ,

զքաջութիւն հեռացեալ եւ մեռեալ, զքրիստոնէութիւն թաքուցեալ. եւ որ երբեմն քաջանուն զաւրքն Հայոց ի մէջ այլ զաւրացն ամենայնի երեւէին, եւ զաւրագլուխք անուանիք եւ յաղթողք` ապա ծաղր էին ամենեցուն եւ կատականք. մինչեւ ինքն իսկ թագաւորն Պերոզ յայտնապէս նախատելով երբեմն առաջի ամենայն ատենին ասէր, թէ «Այր անպիտան եւ գունդ յետին, որ գամ մի յիմ իշխանութիւնն է` Ասորւոց է. բայց քան զԱսորի` Հայն է այր յետին եւ անպիտան»: 3 Եւ էր լուրն այն արժանի լալոյ եւ ողբալոյ:
4 Եւ այնպիսի անպիտան իշխանք ժամանակին իբրեւ տեսանէին աւր ըստ աւրէ զաճումն յառաջադիմութեան յորդիս ազգի նահատակելոց Մամիկոնէից, զոր ոչ ի տուչութենէ մարդոյ վստահեալ ունէին յանձինս, այլ աւգնութեամբ վերին խնամակալութեան, ի բարեխաւսութենէ սուրբ արեան նախնեացն իւրեանց, զոր ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյս Հայոց հեղին յաւժարութեամբ, կային աներկիւղապէս ի մէջ անուանեալ իշխանացն Հայոց, որպէս ի մէջ թշնամեաց: 5 Թէպէտ եւ արհամարհեալք էին առ նախանձու, սակայն լաւագոյնք էին եւ երեւէին յամենայնի, եւ ականաւորք ի խորհրդի, մտաւորք եւ իմաստնագիւտք. ի նետաձգութեանն գեղեցկաձիգք եւ դիպեցուցողք, յորս` թեթեւաշարժք եւ նախասպանք, յերկոցունց ձեռաց աջողակք, եւ յամենայն կողմանս ուղղակիք եւ շնորհալիցք. զորոց ձանձրացուցանէին բազմածառայքն զանծառայիցն զդուրսն, խնդրելով հանապազ զմիս այլ եւ այլ որսոց, եւ կամ այլ պատուական եւ մեծագին գիւտից խնդրովք ըստ իւրաքանչիւր աշխարհաց: 6 Նոքաւք շքեղանային ընթրիք ամենայն տանուտերանց Հայոց. նոքաւք զարդարէին յամենայն տունս աւտարք եւ ընտանիք: 7 Նմանեցուցեալ ինքեանց ի յառաջանալ փութային եւ զորդիս երանելւոյ Կամսարականին Արշաւրայ տեառնն Արշարունեաց, որք եւ ազգախառն իւրեանց էին ծնունդք դստեր մարտիրոսին Վարդանայ, խրատել եւ հրահանգել ըստ իւրեանց իմաստութեան եւ արուեստի ջանային:
8Եւ զայսպիսի ինչ բարւոյ մասունս առնել առատ եւ հոգալ` առաւել եւս կամաւոր յաւժարութեամբ յորդորագոյն էր աւագ որդին սրբոյն Հմայեկայ, որում անուն էր Վահան: 9 Քանզի էր այր մտացի, առողջախորհուրդ եւ բարեսէր. յոր գործ եւ ձեռն արկանէր գործել` Տէր յաջողէր ի ձեռն նորա, եւ զաւրանայր. նա եւ գործակալք Պարսիկք որ գային ի դրանէ, թէպէտ ոչ կամաւ, այլ ըստ Աստուծոյ սադրելոյ սիրէին զնա եւ պատուէին: 10 Որք եւ առաջի թագաւորին Պարսից գովէին զլաւութիւն առնն եւ անմոռաց յիշէին. մինչեւ ինքն իսկ թագաւորն Պերոզ գլխովին ծանեաւ զնա եւ առ լաւս ունէր, եւ յանդիման ամենեցուն գովէր եւ արժանի պատուոյ հաշուէր: 11 Բայց արժանի ըստ նորա իմաստիցն եւ քաջութեանն թէպէտ եւ ածէր զմտաւ պատուել զնա, այլ յիշելով զհարցն եւ զնախնեացն նորա զիրս եւ զգործս, եւ ո՛րպէս հանապազ ընդդիմութեամբ եւ պատերազմաւ աշխատ կալեալ էր զնոսա` յապաղեալ կասէր, եւ լուեալ թագուցանէր զարժան պատիւ տալ նոցա. մանաւանդ իբրեւ հապստէպ լսէր զնախանձորդացն զբանսարկութիւն, որք առ վտանգի ժամանակի տանուտեարք Հայոց անուանեալ էին, զորս կարի առաւելապէս երկեցուցանէր աճումն յառաջադիմութեան Մամիկոնէին Վահանայ. կասկածէր երկիւղիւ առ ի յառաջիկայսն` զանարժան գոռոզացելոցն բեկանել զսիրտս:
12 Իսկ լաւ ոք այր յանկարծ եւ կամ արժանաւոր թէպէտ եւ էր ի ժամանակին, որպէս լաւ այր Բաբիկն Սիւնի եւ կամ սքանչելին Առնակն Ամատունի եւ կամ այլ ոք նման նոցին, ի հոգէսպանութենէ մոլեկան թագաւորին եւ ի կատաղութենէ ամբարշտեալ ժամանակին իշխանացն, որպէս նապաստակք ի սլացմանէ գիշակեր արծուեաց, ի ծերպս վիմաց եւ կամ ի մացառուտ տեղիս մայրեաց ղաւղեալք թաքչէին. կարեւոր համարէին համբերութեամբ ի քրիստոնէութեան կարգի վախճանել, քան թէ փառախնդիր յածմամբ պատահել ուրացութեան եւ կորնչել: 13 Լաւ համարէին ըստ բանի Գրոյն զնախատինս վասն Քրիստոսի, քան առ ժամանակ մի թաթաւել ընդ սնոտի փառս աշխարհիս, եւ յաւիտենից տանջանացն լինել ժառանգ. որք իբրեւ զԲաբելոնի հնոցին բոց տեսանէին բարձրացեալ զամբարշտութեանն կիզումն, եւ ոչ ոք էր որ շիջուցանէր: 14 Ժողովեալք նստէին առ սուրբ քահանայապետին Հայոց Գիւտայ, որ ոչ երբէք լռէր յարտասուելոյ զմոխրասիրացն զմոլորութիւնս, որ խնդրէր լռելեայն պաճարանս հայթայթանաց հանդերձ նոքաւք. երբեմն փախչել յաւտարութիւն, եւ երբեմն ի խնդիր լինել աւգնականութեան եւ ապստամբել: 15 Առաքէին գաղտ եւ պատգամաւորս միանգամ եւ երկիցս առ թագաւորն

ԹՈՒՂԹ 67
Յունաց Լեւոն. որոյ թէպէտ եւ յանձն առեալ կամէր աւգնել` յերկարէր ժամն եւ խափանէին խորհեալքն:
ԿԴ. Սկսանէր այնուհետեւ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ առ ի չժուժալ սրտին` յայտնապէս ոխութեամբ գրգռել ընդ անաւրէն ուրացելոցն, եւ սիրել եւ պատուել զկողմն տառապեալ հաւատացելոցն: 2 Եւ մանաւանդ առ վատթարս ունէր եւ արհամարհէր զՄախազն Գադիշոյ, որ զաւրագլուխն եւ քաջալերիչն էր ամենայն ամբարշտելոցն դասու: 3 Որոյ չկարացեալ տանել արհամարհանաց սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Գիւտայ` զաւդեալ բիւր բանս թշնամութեան` ամբաստան լինէր զնմանէ առ թագաւորն Պարսից Պերոզ, ասելով, եթէ «Զմարդիկ, որ զկամաց քոց զհրաման կամին կատարել եւ զքո աւրէնս խորհին յանձն առնուլ եւ սիրել` կոչէ առ ինքն, եւ է որ ինչ տալով, եւ է զորս քաղցր բանիւք պատրէ, եւ յիրացն ի բաց դարձուցանէ: 4 Վասն զի բազումք եկեալ են առ իս եւ յանձն առեալ ունել զաւրէնս քո. եւ նորա կոչեալ առ ինքն` պատրանաւք ի բաց տուեալ է թողուլ զիրսն եւ արհամարհել. այլ եւ զմեզ, որ զքեզ սիրեմք եւ արեգական եւ կրակի երկիր պագանեմք եւ կամաց քոց ծառայեմք` ատեայ եւ թշնամանէ: 5Եւ ինքն ընդ կայսեր խաւսի եւ պատուական ընծայիւք հպատակէ նմա եւ մեծամեծացն որ ի դրան նորա են»: 6 Եւ այլ բազում բանիւք ըստ աւրինի թշնամւոյ խաւսէր ըստ կամի:
7 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս ամբաստանութեան թագաւորին Պարսից Պերոզի ի Մախազէն Գադիշոյէ` զայրացեալ սրտմտութեամբ հրաման տայր` սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց ի դուռն հասանել եւ անդ պատասխանի առնել բանից դատախազին: 8 Իսկ երանելի կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ կամաւ եւ յաւժարութեամբ ի դուռն երթայր եւ յանդիման լինէր աւագաց դրանն: 9 Որոց առաջի շքեղացուցեալ զսուրբ այրն զաւրութեան վերնոյն` տեսանէր ամենայն մարդ զերեսս նորա իբրեւ զերեսս հրեշտակի. յորմէ եւ հեթանոսք մեծաւ զգուշութեամբ խորշեալ պատկառէին ի նմանէ: 10 Այլ քրիստոնեայքն եւ եպիսկոպոսն Տիզբոնի եւ Խուժաստանի եւ Հրեւեայ, եւ ամենայն կողմանցն այնոցիկ երիցունք եւ սարկաւագունք երկուցեալ դողային ի սրբոյն որպէս ի մարգարէէ տեառն Աստուծոյ:
11 Եւ լուեալ թագաւորին Պերոզի զերթալ սրբոյն Գիւտայ` յղէր առ նա մի ըստ միոջէ զամենայն բանս ամբաստանութեանն Մախազու, զՅըզատվշնասպն զորդի Աշտատայ ի Միհրան տանէ: 12 Եւ սրբոյ կաթողիկոսին Գիւտայ պատասխանի արարեալ բանից թագաւորին` ասէր. «Ոչ են ամենայն ասացեալքդ Մախազու զինէն առ ձեզ` սուտ. այլ են որ արդար են, եւ են որ ոչ են ստոյգ արդար: 13 Քանզի սիրել զքրիստոնէութիւն եւ որ ոք քրիստոնեայ է` զայդ ոչ այսաւր ընտրեալ պահեմ յանձին իմում, այլ ի մանկութենէ իմմէ. եւ զամենայն մարդ որ վրիպեալ է ի ճշմարտութենէն` ատեմ. եւ կամիմ, թէ ամենայն, որ ի ճշմարտութենէն մոլորիլ կամէր եւ գնալ զճանապարհ որ ոչ է ուղիղ, եւ գոյր հնար բռնութեամբ եւ կամ աղաչելով, այլ թէ եւ կարասւով կարէի հաւանեցուցանել` ջանայի անվեհեր մտաւք եւ ոչ տայի կորնչել այնպիսւոյն զանգիւտ կորուստն: 14 Այլ որ ասենդ, թէ երթեւեկք նորա ի Հոռոմս` ոչ ըստ դորա կարծեաց եւ խաւսիցն այդպէս են իրքն, քանզի սուտ է. այլ վասն զի զդպրութիւն գիտութեանս մերոյ եւ զիմաստ բանաւոր ուսմանց յաշխարհին Հոռոմոց ուսեալ եմ, եւ են իմ անդ ծանաւթք բազում եւ ուսումնակիցք. այլ եւ զկերպարան հանդերձիցս զոր ունիմք մեք` անտի գնեմք, վասն զի եւ ոչ յայլ աշխարհի գտանի սա ուրեք, բայց անդ` հարկաւորիմք անտի գնել զայս ըստ ժամանակին պիտոյից: 15 Այլ զհնազանդութիւն ծառայութեան` աւրէնք իսկ մեր պատուիրեն հատուցանել տերանց, զդիպողսն եւ զարժանաւորս»:
16 Եւ տարեալ զայս ամենայն բանս պատգամաւորին առ թագաւորն` իսկոյն ծանեաւ թագաւորն, թէ ստոյգ եւ մտացէբար են խաւսք սրբոյն, եւ սուտ եւ առ քինաւորութեանն խաւսի Մաղխազ զնմանէն, զոր ինչ եւ ասէ: 17 Վասն զի եւ Աստուած ըստ հաճոյից սրբոյ առնն տայր լսել թագաւորին զխաւսս նորա. բայց զի մի՛ թեթեւացուցեալ զկարգ աւրինացն իւրոց երեւեցուսցէ քրիստոնէից` լռեալ թողոյր զխաւսս Մաղխազին եւ չհարցանէր ինչ ծանունս: 18 Բայց յղէր առ երանելի կաթողիկոսն Գիւտ, թէ «Մինչեւ ցայժմ քո զիշխանութիւնդ առանց իմ հրամանի կալեալ է, եւ ծառայ մարդիկ են, որոց քեզ զայդպիսի մեծ գործ տուեալ է, եւ ոչ ինչ յինէն ունիս վստահութիւն: 19 Բայց այժմ եթէ զիմ կամս առնես, եւ զիմ աւրէնս ունիս եւ արեգական երկիր

պագանես` զգործդ զայդ քեզ եւ քում ազգի եւ որում դու կամիս` պատըշրաւ տամ մինչեւ յաւիտեանս, եւ զքեզ պատուով այնպէս արձակեմ ի Հայս, զի Հայոյ ուրուք ի մեր դրացս պատիւ եւ շքեղութիւն այնպիսի չիցէ գտեալ, որպէս դու գտանես: 20 Ապա թէ յամառեալ չհաւանիս կատարել զկամս իմ` զեպիսկոպոսութիւնդ ի բաց առնում ի քէն եւ ի գործոցդ ի բաց հանեմ, եւ դու անարգանաւք եւ թեթեւութեամբ երթաս ի տուն քո եւ յաշխարհն»:
21 Եւ երանելի այրն Աստուծոյ կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ լցեալ զաւրութեամբ սուրբ Հոգւոյն` ասաց ցպատգամաբերն արքունի. «Կամէի թէ այդպիսի բանից պատասխանիս ես ինձէն առնէի առաջի թագաւորին. քանզի ոչ է հնար քեզ, եւ ոչ իշխես համարձակապէս պատմել թագաւորին լիով զամենայն լուեալսն ի բերանոյ իմմէ»: 22 Եւ պատգամաւորին պատասխանի տուեալ ասէ ցսուրբն. «Համարձակութիւն տուեալ է, ասէ, թագաւորաց` ասել զարդար լուրն ի մէջ երկուց կողմանց. զոր եւ լսեն պատգամաւորք, եւ չիշխեն եթէ չասեն»: 23 Եւ սուրբ այրն Աստուծոյ ետ պատասխանի եւ ասէ. «Ասա՛ ցթագաւորն, թէ յաղագս գործոյս, զոր ասես. թէ ցայժմ քո ի ծառայից եւ ոչ յինէն կալեալ գործակալութիւն` թէ դու կամ թէ ոք ի ծառայիցն քոց որ ետուն, եւ առնուք յինէն` ուրախ եմ եւ կամիմ. վասն զի յաշխարհատանջ հոգոյ եւ կարեաց ապրեալ` անձին պարապեմ եւ աղաւթից: 24 Իսկ յաղագս եպիսկոպոսական ձեռնադրութեանս որ ասես, թէ ի բաց առնում ի քէն` զայս երկնաւոր ձեռնադրութեան պատիւ առնուլ յինէն ոչ թագաւորք եւ ոչ յիշխանաց ոք, այլ մահ, ոչ իշխէ, քանզի եւ կարէ իսկ ոչ. եւ ոչ բնաւ երկնչիմ ի մահկանացու մարդոյ` տալ զպատիւս զայս ինձ եւ կամ առնուլ յինէն: 25 Բայց վասն աւրինացդ քոց որ ինձ ունել հրամայես, յաղագս որոյ եւ պատիւս եւ պարգեւս խոստանաս տալ ինձ` ոչ ուրուք է յերկրաւորացս պատիւ մեծ եւ իշխանութիւն հզաւր առաւել քան զքոյդ որ ունիս. բայց վասն անպիտան եւ գարշելի աւրինացդ քոց զոր ունիսդ` դու ինքնին գլխովին որ թագաւորդ ես, եւ ամենեքեան որ զայդ աւրէնս ունիք` մեռեալ համարեալ էք յաչս իմ, եւ ոչ կենդանիք. եւ զպատիւս քո եւ զփառս` անարգանս համարիմ եւ մանկտւոյ ծաղր եւ կատականս»:
26 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս պատգամաւորին ի սրբոյ կաթողիկոսէն Հայոց Գիւտայ` ասէ ցերանելին. «Թէ արդարեւ ի վերայ դորին բանից պնդեալ կաս` ապա արդար ասէիր, թէ չիշխես տանել զասացեալս իմ առ թագաւորն, եւ իրաւ ասէիր. զի ոչ ուրուք երբէք այդպիսի բանս ստամբակութեամբ յղեալ է առ այր թագաւոր. բայց տե՛ս, թէ հնար է փոխել զխաւսսդ, ուշիմ լեր»: 27 Եւ սրբոյն պատասխանի արարեալ ասէր. «Տեսանե՞ս, զի դու ընդդիմանաս պատուիրանին Աստուծոյ, եւ չերկնչիս. վասն զի դուք ասէք, թէ որ ոք զհրաման թագաւորին լուծանէ` զԱստուած անարգէ. եւ դու ասացեր, թէ թագաւորաց աւրէնք են` չիշխել պատգամաւորի նուազեցուցանել բան մի ի բանից առաքողին եւ կամ առաւելուլ: 28 Արդ` ե՛րթ ասա՛ զոր լուար յինէն. քանզի ինձ ոչ է հնար խորհել այլ ինչ եւ կամ ասել»:
29Եւ երթեալ պատգամաւորն առաջի թագաւորին` ասէ ցթագաւորն. «Ոչ իշխեմ ես զխաւսեցեալս առն յանդգնաբար երկրորդել առաջի ձեր, բայց եթէ ի ձէնջ հրաման առնում»: 30 Եւ հրամայեալ թագաւորին ասել համարձակապէս զամենայն լուեալսն առանց երկիւղի, եւ ի պատմել այնուհետեւ մի ըստ միոջէ զամենայն բանս առն Աստուծոյ Գիւտայ, եւ լուեալ թագաւորին զամենայն աներկիւղապէս խաւսեցեալսն Գիւտայ` ի զայրացումն սրտմտութեան գրգռեալ, կամեցաւ տալ հրաման խստութեամբ. եւ յանկարծակի դադարեցուցեալ զինքն` առ վայր մի լռեաց. եւ ապա սկսաւ խաւսել եւ ասէ. «Չէ հնար. եթէ ոչ` կատարին կամք խնդրոյ նորա, զոր նայն կամի. եւ ոչ տամ համբուրել քրիստոնէից զկապանս նորա, եւ ոչ երկիր պագանել ոսկերաց նորա, որպէս սովորութիւնն: 31 Լուեալ է իմ զպաշտամանց նոցա, թէ չառնեն զայն պատիւ կենդանեաց, զոր այդպիսի մեռելոյ առնեն: 32 Բայց ասա՛ ցնա, թէ այդմ պատուոյ չտամ քեզ պատահել, զոր դու ցասուցանելով զիս` գտանել կամիս յինէն: 33 Կա՛ց ուր եւ կամիս, բայց ի գործոյ կաթողիկոսութեանդ հեռի ես, եւ չէ քո»:
34 Եւ լուեալ զայս սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Գիւտայ` մասամբ միով ուրախացաւ, եւ միւսով եւս մասամբ տրտմեցաւ մինչեւ ի մահ. քանզի լուեալ, թէ ի գործոյն ի բաց եղեւ` ուրախացաւ, հանգչելով ի զբաւսանաց աշխարհիս. եւ լուեալ, թէ ոչ կապանաց ել հրաման ի թագաւորէն վասն նորա եւ ոչ մահու, որում ցանկանայր ի բազում ժամանակաց, տենչայր լինել արժանի` խռովեալ

ԹՈՒՂԹ 69
տրտմէր անմխիթար վասն չպատահելոյ ցանկալի եւ մեծ խնդրոյն, որում փափագեալն էր հասանել:
35 Կացեալ այնուհետեւ ի դրան ըստ իւրում կամելոյ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ, բազում համարձակութեամբ պատուեալ, ոչ միայն ի քահանայիցն եւ ի քրիստոնէիցն, այլ եւ առաւել ի հեթանոսացն, որ իւրաքանչիւր ախտից գտանէին զբժշկութիւն յաղաւթից սրբոյն. եւ այլք ի քրիստոնէիցն կողմանցն այնոցիկ ցանկանային ի սուրբ աջոյ առն Աստուծոյ գտանել ձեռնադրութիւն: 36 Յորոց զոմանս ձեռնադրէր յեպիսկոպոսութիւն, եւ զայլս բազումս յաստիճան երիցութեան կարգէր: 37Եւ այսպէս պատուեալ յամենեցունց` ուրախալից շքեղութեամբ հրաժարէր գնալ յաշխարհն Հայոց. աւրհնեալ զամենեսեան յանձն առնէր Աստուծոյ, յուղի անկեալ գնայր յաշխարհն Հայոց: 38 Եւ կեցեալ առաւելապէս պատուովք քան զառաջինն ի Հայս` հանգչէր երկայն ծերութեամբ, եւ եդեալ ի դիրս հարց իւրոց խաղաղութեամբ ի գեաւղն, որ կոչի Ոդմսու գեաւղ, ի գաւառին Վանանդայ: 39 Եթող աւրհնութեամբ զամենայն ժողովուրդն սուրբ եկեղեցեացս Հայոց:
ԿԵ. Եկեալ ի դրանէ եւ Մաղխազն Գադիշոյ, եւ ժողովեալք առ նա դասք ուրացողացն. որ թէպէտ եւ ուրախանային զառժամանակեայ թաղծալից ուրախութիւն կենցաղոյս` սակայն իբրեւ տեսանէին զՄամիկոնեանն Վահան այնպէս երեւելի յաճմունս բարւոյ համակեալ` ներկեալք խամրէին եւ ծնկեալք թարշամէին: 2 Խնդրէին ի վերայ նորա հնարս պատճառանաց, որով զնա եւ զեղբարս նորա կորուսանել կարասցեն: 3 Տային գիտել մեծամեծաց դրանն, այլ էր ինչ որ եւ թագաւորին, թէ ոչ է հնար սմա առանց ապստամբութեան կալ ի Հայս: 4 Յիշեցուցանէին Արեաց եւ զնախնեացն նորա զմիոյ միոյ, թէ ո՛վ ի նոցանէ ոչ խռովեցոյց զԱրեաց աշխարհ եւ ոչ արար մեծամեծ վնասս եւ մահունս. արդ` երբ եւ է, ասեն, եւ սա զնոյն խռովութիւնս յարուցանելոց է ի վերայ ձեր: 5 Որոց լուեալ զայս ամենայն բանս քսութեան ի ստէպն բանսարկուաց` կասկածէին ի համբաւոյն, եւ հայելով յառն յաջողակութիւն եւ յիմաստն` տրտմէին առ սէրն:
6 Տեսեալ այնուհետեւ Վահանայ զայնչափ յարուցմունս նախանձաւորացն ի վերայ նորա, թէ ոչ երբէք կասեալ լռեն ի չար նախանձալից խաւսիցն` չկարացեալ տանել հանապազաւրեայ բանսարկութեանն, երթեալ ի դուռն` տկարանայր ի հաւատն. եւ եկեալ ի Հայս, սակայն եւ այնպէս խնուլ զբերանս չարախաւսացն ոչ կարէր: 7 Զի որ ոք բան ուղիղ ի հրապարակի առաջի իշխանի չգիտէր խաւսել` զնա ատեայր. եւ որ ոք յորս կամ ի թիւրախ նետ չգիտէր ձգել` զնա պարտաւորէր. «Նստի, ասէին, եւ ամենեցուն ունչս առնէ»: 8 Եւ որ ոք անմտութեամբ զգործս արքունի չմարթէր գործել` ի նա բերէր զպատճառն. «Նա, ասէին, յառաջէ յամենայն ի գործս, եւ չտայ ինչ ումեք գործել կամ աւգտել»: 9 Վասն զի էր նորա գործակից, որում անուն էր Վրիւ, անանուն ըստ ազգի եւ անփորձ իրի, որդի առն Ասորւոյ, բայց շատխաւսութեամբ եւ ընդվայրաբանութեամբ առաւելեալ նմանէր ազգի Ասորւոց. որոյ չմարթացեալ գործել զգործ արքունի` երթեալ լինէր ամբաստան զՎահանայ առաջի թագաւորին Պերոզի, ասելով, թէ «Ինձ ի գործ ոսկէհատին չետ ինչ մաւտ երթալ. եւ իւր ժողովեալ զամենայն ոսկի աշխարհին` խորհի երթալ առ կայսր եւ կամ յաշխարհն Հոնաց, եւ տուեալ զոսկին` կամի խնդրել գունդ եւ ապստամբել»:
10 Եւ լուեալ զայս ամենայն բան ամբաստանութեան զինքենէ իմաստախորհին Վահանայ, առաւել փութանակի զբազմութիւն ոսկւոյն` հասանէր ի դուռն: 11 Եւ լուեալ թագաւորին Պերոզի զճեպով երթալն Վահանայ` զարմացեալ ասէր, թէ «Եկդ Վահանայ այդպէս երագ` շատ ընդդէմ է բանիցն Վրուայ, մանաւանդ թէ բերեալ եւս ինչ է»: 12 Եւ եղեալ յանդիման թագաւորին` տեղեկանայր ի նմանէ թագաւորն Պերոզ, թէ արդարեւ բերեալ ինչ է. եւ լուեալ ի Վահանայ զքանիաւնութիւն բազմութեան ոսկւոյն զոր բերեալ էր` եւ ուրախանայր յոյժ: 13 Ապա եւ յանդիման Վահանայ տայր ասել Վրուայ զբանսն, զոր ասէր զնմանէ յառաջագոյն: 14 Եւ լուեալ Վահանայ զամենայն ասացեալսն Վրուայ` ետ պատասխանի առաջի թագաւորին եւ ասէ. «Գիտեմ եւ ես զանիմաստութիւն անձին իմոյ, ըստ ցուցանելոյ զիս ձեզ Վրուայ. բայց սակայն այնքան կոյր չեմ, թէ զԱրեաց ոյժ եւ տեսանել անգամ չգիտեմ. որոյ ուժոյ զբազում ազգս ապստամբաց հարեալ է սաստիկ երկիւղիւ, եւ հնազանդեցուցեալ ընդ ձեռամբ իւրեանց ունին: 15 Իսկ ես, որ ապստամբելս կամիմ ըստ դորա ասելոյդ` դոյն իսկ ինքն գիտէ, զի մի ծառայ չգտանի իմ, որ ինձ խոհկերութիւն առնէ, եւ ոչ երկուց կամ երից պատանեաց իշխեմ տիրաբար, որ ինձ

երկիւղիւ սպաս ունին. գնդի իմ ոյժ այդ է: 16 Բայց եթէ նեղ ինչ էր ինձ ի ձէնջ, եւ ուրեք յաւտար երկիր գնալ եւ կորնչել կամէի, զայդչափ ոսկի այսր զի՞ բերէի, որ մինչեւ ցմահ իմ, թէեւ կարի շատ կէի` իմում անձինս, այլ եւ տասանց եւս ընդ իս, թոշակ շատ էր եւ բաւական. եւ զայլ ոք ոստիկան ձեր յիմ վերայ չէր կացուցեալ, որ թէ ինձ ի հարկէ տայր բերել այսր զայդչափ բազմութիւն ոսկւոյ: 17 Բայց թէ վաստակել գիտեմ ձեզ` դուք կարող էք որ զիս թէ կամիք կեցուցանել, վաղվաղակի եւ առ ժամայն մեծացուցանել, որպէս եւ կամիք»:
18 Եւ լուեալ զայս թագաւորին Պերոզի եւ այլ աւագանւոյն զայնպիսի իմաստութեան զխաւսս ի Վահանայ` ամենեքեան իրաւացուցին զխաւսսն Վահանայ քան զխաւսսն Վրուայ: 19 Եւ ելանէր Վահան արդարացեալ յատենէն, եւ որդի Ասորւոյն Վրիւ ելանէր ամաչեցեալ եւ արհամարհեալ: 20 Եւ հրաժարեալ Վահանայ ի դրանէ` մեծարանաւք եւ բազում շքեղութեամբ եկեալ հասանէր յաշխարհս Հայոց:
21Եւ քանզի ոչ էր խաղաղութիւն մտաց նորա զամենայն աւր վասն վատ անուան ուրացութեանն, զոր նման նահատակեալ հարցն իւրոց պատճառանաւք եւ ոչ ճշմարտութեամբ կրէր յինքեան, եւս առաւել ի գալն պայծառութեամբ ի դրանէ` տարակուսէր յանձն իւր, թէ մի՛ գուցէ պատրեալ ի փառս աշխարհիս` յամեալ մոռանայցէ զերկիւղ հանդերձելոյ աշխարհին, եւ վնասիցի: 22 Եւ այսպէս ցանկ մաշելով ի միտս իւր` ծանուցանէր առ ջերմ սիրողաց զիւրն հոգալ, եւ հնարս հայցէր եւ անդադար խնդրէր ի Փրկչէն Քրիստոսէ` շնորհել նմա ժամ բարի, ասելով ընդ միտս իւր, թէ «Միշտ ընդ քեզ, տէր Աստուած, ամենայն ինչ հնարաւոր է, եւ տկարանայ քեզ եւ ոչ ինչ. դու, տէր, ապաւէն իմ լեր. շնորհեա՛ ինձ ժամանակ դարձի խոստովանութեան, եւ ուսո՛ ինձ առնել զկամս քո, զի դու ես Աստուած իմ»:
ԿԶ. Եւ մինչդեռ Վահան յայսպիսի յուզմունս մտաց կայր տարակուսեալ` լինէր յանկարծակի խռովութիւն յուզմանց յաշխարհին Վրաց. Վախթանգ սպանանէր զբդեշխն զանաւրէնն Վազգէն յամի քսաներորդի հինգերորդի Պերոզի արքայի: 2 Զոր լուեալ Հայոց աշխարհիս մարդկան, յորոց բազումք այն ամ յԱղուանս էին, յապստամբ ամրականացն կռուի, որոց բովանդակին զաւրագլուխ էր Զարմիհր Հազարաւուխտ, եւ Հայոց աշխարհիս Ատրվշնասպ Յոզմանդեան էր մարզպան. իսկ քրիստոնեայ մարդիկն Հայոց, որ այն ամ անդ ի կռուին էին` հարեալք մաշէին առաւել եւս յարհամարհանաց եւ ի նախանձուէ ի յետին իշխանացն Հայոց, որք ուրացութեամբն գոռոզացեալ ամբարհաւաճէին ի ժամանակին, քան թէ ի բռնութենէ պարսիկ զաւրագլխացն գործոց: 3 Որք ի ժամանակին իբրեւ լուան զապստամբութիւնն Վրաց արքային` ցնծային ուրախալից սրտիւ: 4 Վասն զի գայր առ նոսա համբաւ, թէ Վրաց արքայ ասէ, թէ «Ես միում ումեք զկռիւ չտամ տեսանել, այլ այնչափ հանեմ Հոնս, որում ոչ կարիցեն հարկանել ի դիմի զաւրքն Պարսից»: 5 Զաւրացեալք յայնպիսի համբաւոց քրիստոսասէրքն` եւ անձանց ակն ունէին աւգտի եւ բարի այցելութիւն գտանել ի Բարձրելոյն. բայց երկնչէին, թէ մի՛ գուցէ առեալ զգունդն Հայոց զաւրագլխացն Պարսից` ընդ նոյն ի դուռն գումարիցեն:
6 Այլ Քրիստոս յայնպիսի կարծեացն զերծուցեալ զնոսա` գային ի Հայս. եւ եկեալք ի գաւառն Շիրակայ, ի դաշտն, ուր բանակէր մարզպանն Հայոց Ատրվշնասպ Յոզմանդեան, եւ առ նմին հազարապետն Հայոց Վեհվեհնամ. աստ խորհուրդ ի մէջ առեալ արանց ոմանց նախարարացն Հայոց, որք զտրտմելն եւ զտարակուսելն ի բազում ժամանակաց գիտէին զՄամիկոնէին Վահանայ յաղագս մոգութեանն անուան, եւ ասէին, թէ «Կարի պատեհ էր եւ մեզ եւ նմա ժամս այս փրկութեան. նմա` ապրել ի խղճէ մտացն իւրոց, եւ մեզ` զերծանել ի հանապազորդեայ կասկածանացն եւ յարաժամ հարանացս, որոց ծառայեմքս ի հարկէ հեղձամղձուկս նախանձու: 7 Եւ արքայդ Վրաց Վախթանգ այրացի է. ո՛ գիտէ, եւ բազումողորմն Աստուած հայեսցի ի վտանգս մեր եւ աւգնեսցէ մեզ, եւ հանդերձ Վրաւք թերեւս կարող լինէաք առ սակաւ մի աշխատ առնել զՊարսիկս»: 8 Եւ խորհեալ այսպէս սակաւ ոմանց ի Հայ նախարարացն` լսելի լինէր խորհուրդն եւ յայլս ոմանս. եւ որպէս յԱստուծոյ առաջնորդութենէ` միաբանէին կամաւ եւ յաւժարութեամբ ամենեքեան որք լսէին զխորհեալսն:
9 Յայտնէին այնուհետեւ համարձակեալք ի գիշերի միում զբանս մտածութեանն իւրեանց Մամիկոնէին Վահանայ. որոյ իբրեւ լուեալ` ասէր ցամենեսեան. «Գիտեն ոմանք, թէպէտ եւ ոչ ամենեքեան որք էք ի խորհրդիս յայս, թէ ո՛րպէս վտանգեալ տագնապիմ յամենայն ժամու յաղագս

ԹՈՒՂԹ 71
սուտ անուանս, զոր ատելութեամբ կրեմ յանձին իմում. զի մերձեալ յերեկոյն` կասկածեմ ցառաւաւտն, եւ հասեալ յառաւաւտն` երկնչիմ ցերեկոյն, հայելով ի փութանակի եւ յանյայտ կենցաղոյս վախճան, որ երագահաս է եւ յանկարծակի, թէ գուցէ այսպիսի անուամբ գնալ յաշխարհէս. ապա կամէի եւ ընտրելագոյն էր ինձ, թէ բնաւ եւ ծնեալ իսկ չէր զիս մաւր իմոյ յայս աշխարհս. եւ գտանել հնարս` զերծանել ինձ ի խղճէս որ նեղէն զիս` աղաչեմ զԱստուած անդադար: 10 Բայց միաբանել խորհրդոյդ զոր դուքդ խորհիք, եւ ասել ձեզ, թէ լաւ է իմաստդ եւ արարէք` ոչ կարեմ ասել եւ չիշխեմ. վասն զի զԱրեաց ոյժն եւ ստամբակութիւնն քաջ գիտեմ, եւ զՀոռոմոց զթուլութիւնն եւ զխաբէութիւնն. եւ զձեր ծանուցեալ է փորձիւ իմ, թէ ո՛րպէս հարանց մերոց ուխտեցին երդմամբ, եւ ստեցին: 11 Եւ վասն Վրաց արքայի եւ Հոնացդ զորս ասէք` Վիրք առանձին թեթեւ ինչ աշխարհ են եւ այրուձիով սակաւաւորք. բայց վասն Հոնաց ո՞ գիտաց, հաւանի՞ն գալ թէ ոչ, որք չենն ի միջի եւ չերեւին: 12 Բայց քան զամենայն` եւս առաւել յանձանց երկերուք, վասն զի մարդիկ սուտք էք եւ անվստահք: 13 Բայց եթէ զիս հարցէք, եւ զբանն իմ առնէք եւ հաւանիք` թողէ՛ք ի բաց զբաներդ, եւ զԱստուած աղաչեցէք միայն` գտանել հնարս իրացդ, որում դիւրին է առնել զոր ինչ եւ կամի. այլ յընդունայն եւ յանպիտան խորհուրդս ձեր զիս մի՛ աշխատ առնէք»:
14 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս նախարարացն Հայոց ի Մամիկոնենէն Վահանայ` ետուն պատասխանի միաբանութեամբ եւ ասեն, թէ «Զամենայն զոր ասացերդ` լի ասացեր, որպէս վայել է քում իմաստութեանդ. ճշմարիտ ասացեր եւ արդար. բայց զյոյս` մեր ոչ ի Հոռոմս եդեալ է եւ ոչ ի Հոնս, բայց նախ յողորմութիւնն Աստուծոյ, բարեխաւսութեամբ սրբոյն Գրիգորի, եւ ի մահ նախնեացն, որ նահատակութեամբ իւրեանց հաճոյ եղեն Փրկչին Քրիստոսի, եւ ապա ի մահ անձանց մերոց. քանզի լաւ համարիմք մի ժամ մեռանել, քան թէ զամենայն աւր զեկեղեցւոյ եւ զքրիստոնէութեան զարհամարհանս տեսանել եւ զքակտումն»:
15 Եւ լուեալ զանուն մահուան Մամիկոնէին Վահանայ եւ քաջի եղբաւր նորա Վասակայ` քաջալերեալք զաւրացան, եւ լցեալք սուրբ Հոգւոյն շնորհիւ յորդորեցան: 16 Սկսաւ խաւսել Մամիկոնեանն Վահան եւ ասէ. «Դուք գիտէք, զի Վարդ իմ եղբայր ի դրանն է. եւ գիտեմ, թէ լուեալ է զխորհուրդս մեր Պարսկաց` կապեն զնա եւ վշտացուցանեն. բայց ի մահ յաւժար եմ քան թէ այսպէս կեալ ուրացութեամբ. եւ յա՛յդ բան հաւանիմ ձեզ, որ ոք կարէք առնել: 17 Եւ ամենագիտին հայեցեալ ի դարձս իմ, եւ ծանուցեալ, թէ արդարեւ յամենայն սրտէ է իմ դարձիս կամք` արասցէ յիս նշան բարի եւ դարձուսցէ առ իս զանձկալի եղբայրն իմ զՎարդ ողջ, եւ տացէ տեսանել զնա աչաց իմոց եւ ուրախանալ. եւ ապա կատարեսցէ ի վերայ իմ զհաճոյսն իւր, որ ինչ թուիցի յաչս նորա»:
18 Եւ զայս ասացեալ` յառնեն ամենեքեան միաբանութեամբ, քրիստոնեայքն եւ ուրացեալքն, եւ յաղաւթս կացեալ խնդրեն զԱւետարանն սուրբ: 19 Եւ մատուցեալ յառաջ սրբոյ քահանային, որում անուն էր Աթիկ, որ էր ընդ նոսա ի բանակին, այր բանիբուն բանիւ եւ խորհրդապահ սրտիւ, յերեւելի գեղջէն որ կոչի Բճնի, եւ բերեալ սուրբ Աւետարան` ողջունէին ամենեքեան, եւ եդեալ իւրաքանչիւր ուրուք զձեռս ի վերայ` ասէին, թէ «Որ ոք խոստովանեսցի զհաւատս զայս, զոր Փրկիչն ամենեցուն եւ տէր Յիսուս Քրիստոս վարդապետեալ գրեաց ի սմա` եւ Որդի մարդոյ խոստովանեալ տարցի զնա առաջի Հաւր իւրոյ, ժառանգեցուցանել նմա զերկնից բարութիւնսն: 20 Եւ որ ոք խոտորեալ ուրասցի ի հաւատոյս յայսմանէ եւ նենգեալ ստեսցէ Աւետարանիս երդման` եւ Որդի մարդոյ ուրացեալ հանէ զնա ի խաւարն արտաքին, ուր լալ աչացն է եւ կրճել ատամանցն»: 21 Եւ այսպէս երդուեալք ի գիշերին եւ հաստատեալք ի հաւատն Քրիստոսի եւ հրաժարեալք ի միմեանց` յիւրաքանչիւր վանս գնացին հանգչել:
ԿԷ. Մի ոմն անդէն եւ անդ ի նախարարացն հայոց, որում անուն էր Վարազ-շապուհ, ի տոհմէն Ամատունեաց, ելեալ ի խորհրդենէ միաբանութեանն, որպէս մերժեցաւ Յուդա ի գնդէն սուրբ առաքելոցն` գնաց ի նմին գիշերի եւ պատմեաց մարզպանին եւ այլոցն ամենեցուն զխորհուրդ միաբանութեանն, եւ զերդումն Աւետարանին, եւ զխաւսս ամենայն նախարարացն Հայոց: 2 Զոր իբրեւ լսէր մարզպանն Ատրվշնասպն եւ այլ պարսիկ մարդիկն եւ ջոկք ուրացողացն Հայոց` սրտաբեկեալք զարհուրէին եւ անքունք լինէին զմնացորդ մասն գիշերոյն յերկիւղէ: 3 Հասեալք ի ժամ առաւաւտուն` չուէին ի տեղւոյն եւ երթեալ բանակէին մաւտ ի պարիսպ բերդին,

որ անուանեալ կոչի Անի. եւ առ աղէտի` խրատատուք խաբէութեանն եւ մարզպանն կասկածանաւք կային զտիւն զայն անդէն, ծանուցանելով այլոցն ստուգիւ, թէ եւ վաղիւն անդէն լինին: 4 Եւ ի նմին գիշերի հեծեալք յիւրաքանչիւր յերիվարս մարզպանն եւ հազարապետն եւ որք ընդ նոսա միաբանք էին` փախստականք լինէին: 5Զոր զգացեալ նախարարացն Հայոց` հետամուտ լինէին զկնի փախստէիցն. եւ վասն տեղեակ առաջնորդաւք փախչէին մարզպանն եւ հազարապետն, որ ընդ ուղղորդ տեղիս ճանապարհացն, այլ ընդ այլ եւ այլ տեղիս` զերծեալք անկանէին ի բերդն Արտաշատու. որոց ոչ կարէին հասանել նախարարքն Հայոց: 6 Բայց զգրաստ ամենայն Պարսկացն կասեալ ըմբռնէին ի ճանապարհին, եւ զՄախազն Գադիշոյ ձերբակալ արարին, ածէին ընդ ինքեանս. եւ հասեալք ի Դուին` երթեալ պաշարէին զբերդն Արտաշատու: 7 Իսկ մարզպանն եւ հազարապետն գաղտ ի գիշերի ելեալ ի բերդէն փախստեայ գնային ի կողմանս Ատրպատականի: 8 Եւ սեպուհ մի ուրծացի, որում անուն էր Վարազներսեհ, որդի Կողթեկայ իշխանին Ուրծայ, որ էր յերդմանն ընդ նախարարսն Հայոց, նենգեալ ուխտին սրբոյ` երթեալ աւերէր զշահաստանն Բռնավիժի, եւ առեալ զամենայն կարասի շահաստանին` դիմեալ ամրանայր ի բերդն որ անուանեալ կոչի Սագրայ բերդ, որ էր բերդ ամուր իշխանութեանն իւրեանց:
9 Իսկ ոմանք ի հայ նախարարացն ամբարշտելոցն խրատ տուեալ մարզպանին Հայոց Ատրվշնասպայ` ասէին, թէ «Թագաւորն Վրաց ապստամբեալ է եւ Հոն կամի հանել, բայց հանեալ չեւ եւս է. եւ դարձեալ` Հայոց առ կայսր զգնդէ յղեալ է, եւ դեռ չեւ եւս երեւի ի միջի. եւ ինքեանք չեւ եւս քաջ կազմեալ են, որպէս արժան է. եւ դու թէ այժմ փութով հասանես ի վերայ նոցա` դիւրով եւ թեթեւով վճարես զգործ մի կարի մեծ, եւ լաւ անուն յանձն առեալ` պատիւս եւ շատ պարգեւս գտանեմք յարքայից արքայէ եւ դու եւ մեք: 10 Ապա թէ ծուլացեալ հեղգաս` երկնչիմք, մի՛ գուցէ զաւրացեալ անձամբ եւ կամ ուստեք աւգնականութիւն գտանելով` ոչ գիտեմք, թէ ո՛րպէս պատահեալ իրացն աշխատիցիմք եւ զղջանայցեմք»:
11 Եւ հաճոյ թուեցաւ բանն մարզպանին եւ ամենեցուն որ ընդ նմայն էին. եւ վաղվաղակի յԱտրպատականէ գունդ առեալ, եւ ի Կոպրեաց մարզպանէն, եւ զգունդն Կատշաց որ զայն տեղաւքն էին` գայր հասանէր յաշխարհն Հայոց, ի գետեզերն Երասխայ. կամեցան անցանել ի գեաւղն որ կոչի Նախճաւան, ի սահմանակցութեանն Սիւնեաց:
ԿԸ. Ազդ եղեւ առ տէրն Բագրատունեաց Սահակ, զոր Հայք եւ զաւրավարն Հայոց Վահան ի ժամանակին յայնմ մարզպան կարգէին Հայոց. ասպետն Սահակ` զմարզպանութիւնն, եւ Վահան` զտէրութիւնն Մամիկոնէից եւ զսպարապետութիւնն Հայոց. որք նախ հաստատապէս ի վերնոյն հրամանէ եւ ապա ի Հայոց ընկալան զգործակալութիւնն. առ որս եւ եկք Պարսից գնդին լսելի եղեն: 2 Եւ տեսեալ դեռ եւս անկազմագոյն զպատրաստութիւն զաւրուն իւրեանց` խորհէին առ վայր մի յամուր տեղիս գաւառին Տայոց չուել: 3 Եւ դարձեալ զամենայաղթ աւգնութիւնն Աստուծոյ յիշելով` ասէին, թէ «Ոչ է յաղթութիւն ի բազումս եւ ի սակաւս, այլ ի վերին կշռողութեան ձեռինն, եւ մանաւանդ մեր գործս, որ ամենեւիմբ ի նորա աջողութիւնն հայի: 4 Արդ` պարտ է այլ ոչ ինչ խորհել բնաւ, բայց ստիպով ընդդէմ նոցա գնալ, եւ զզաւրութիւն յաղթութեանն ի Փրկչէն բոլորեցունց հայցել»: 5 Խորհէին եւ զայս եւս Աստուծոյ մտարկութեամբ, մնալ մարզպանին Սահակայ եւ սպարապետին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի եւ ոմանց յայլ նախարարացն անդէն յոստանին, ի քաջալերութիւն եւ ի բարի յոյս երթելոցն յառաջ, ի զարհուրումն եւ ի բեկումն սրտից կողման անաւրինացն: 6 Եւ որք պատրաստեալք այնուհետեւ ի պատերազմն կազմեցան` Սիւնին Բաբգէն, զոր անուանեցին ի ժամուն իշխան տէրութեան Սիւնեաց, եւ ամենալաւ քաջ սեպուհն Մամիկոնէից Վասակ, եղբայր սպարապետին Վահանայ, եւ Գարջոյլն Մաղխազ, եւ երկոքեան որդիքն երանելւոյ Կամսարականին Արշաւրայ, Ներսեհ տէր Շիրակայ եւ Հրահատ նորին եղբայր, եւ երկու արք ի Գնունեաց տոհմէն, Ատոմ իշխանն Գնունեաց եւ եղբայր նորին Առաստոմ, եւ գունդ ընդ նոսա, որ էին թուով ընդ բնաւ չորեք հարիւր այր:
7 Եւ մտեալ նոցա յեկեղեցին` երկիր պագանէին տեառն Աստուծոյ եւ արարչին ամենայնի եւ զաւրացուցչի, եւ խնդրէին ի նմանէ առաքել աւգնականս ընդ նոսա զճգնութիւն սուրբ նահատակին Գրիգորի եւ զամենայն սրբոց եւ զարդիս նահատակելոց քրիստոսասիրացն Հայոց, եւ զզաւրութիւն սուրբ խաչին: 8 Եւ Փրկչին Քրիստոսի գթացեալ մարդասիրապէս եւ հայեցեալ

ԹՈՒՂԹ 73
յարժանաւոր խնդրուածս նոցա` առաքէր ընդ նոսա աւգնականս զոր խնդրեցին ի նմանէ, եւ յուղարկէր խաղաղութեամբ: 9 Երկիր պագանէին նախարարքն եւ ամենայն արք զաւրուն որք ընդ նոսայն էին` եւ հրեշտակակրաւն սրբոյ կաթողիկոսին Յոհանայ, որոյ նպարակեալ յուղարկեաց զնոսա իւր ստոյգ եւ արդար ոգւոյն աւրհնութեամբ ի գործ պատերազմին:
10Եւ ապա հրաժարէին յասպետէն Սահակայ մարզպանէն եւ ի զաւրավարէն Հայոց Վահանայ Մամիկոնենէ եւ յայլ ընկերակցաց իւրեանց, որ անդէն յոստանին առ նոսա մնալոց էին. եւ գնացին ստիպով խնդալից յաւժարութեամբ: 11 Եդեալ ի մտի` ասէին, թէ «Ո՛վ գիտէ, կարեմք հասանել ի հունն, ուր գունդքն Պարսից անցանել կամին. եւ դարձեալք յաներեւոյթ տեղւոջ ուրեք սպասեմք. եւ յորժամ գիտեմք, եթէ կէս գնդին անցեալ է ընդ գետն` անկանիմք ի վերայ անցելոցն, եւ թերեւս վնասել ինչ կարեմք. նոյնպէս եւ մնացելոցն ի նոցանէ դարձեալ դիւրով կարեմք լինել գամագիւտ»:
12 Եւ եկեալք ի գիւղն որ անուանի Վարազկերտ, լուան եթէ գունդքն Պարսից անցին ընդ գետն ամենեքեան, եւ են թուով եաւթն հազար: 13 Եւ քաջ սեպուհն Մամիկոնէից Վասակ, քանզի առաջապահ էր այն աւր` գնայր յառաջ ի գեաւղն որ անուանի Կռուակք. թերեւս լինիցի ինչ հնար, ասէ, ջանամ առնուլ զգնդին Պարսից զհանգամանս, թէ ե՞ն ինչ եթէ ոչ: 14 Եւ երթեալ ի Կռուակս յաւթ` յանկարծակի յառաւաւտուն ծագել հասեալ ի նոյն գեաւղ եւ մարզպանն պարսիկ Ատրվշնասպ` լսէր զՄամիկոնենէն Վասակայ, թէ անդ է: 15 Եւ քաջ սեպհին Մամիկոնէից Վասակայ գիտացեալ զԱտրվշնասպայ եւ զնոցանէն որ անդ էին` հնարս փրկութեան քաջութեամբ խորհեցաւ, որով զգունդն իւր ապրեցուցանել կարասցէ ի ժամուն: 16 Հրաման տայր երկուց երկուց զոյգ, եւ կամ երից եւ կամ եւս յոլովից, ընդ այլ եւ այլ անյայտ տեղիս եւ ընդ փողոցս ելանել ի շինէն, եւ զատ ի միմեանց փութալ հասանել ի գեաւղն Վարազկերտ, ուր նախարարք եւ այրուձի Հայոց էին, եւ տայր գիտել նոցա: 17 Եւ ինքն քաջ սեպուհն Մամիկոնէից Վասակ պատրողական բանիւք բանդագուշացուցանէր պատգամաւորաւք զԱտրվշնասպ ասելով, թէ «Ես պատգամ ունիմ առ քեզ զՀայոց, զորս լուեալ քո եւ որք ընդ քեզ են` հաստատ հաճոյ համարիք եւ աւգուտ զայնպիսի լուր ե՛ւ Արեաց տեառն ե՛ւ Հայոց աշխարհիս»: 18 Եւ Ատրվշնասպայ լուեալ, թէպէտ եւ գաղտ ի միտս ուրախանայր, կարծեցեալ, թէ հաստատ նուաճումն գան` այլ սակայն առ նա խստագոյնս յղեալ ասէր, թէ «Աշխարհ մի ապստամբ առ իս զի՞նչ պատգամ յղեն»:
19Եւ քաջի սեպհին Մամիկոնէից Վասակայ գիտացեալ զիւրոյ այրուձիոյն զերծեալք անվնասք, եւ թէ չիք ինչ կասկած այնուհետեւ` պատասխանի արարեալ եկելոցն յԱտրվշնասպայ` ասաց, թէ «Մեր ցայժմ ոչ վատ ինչ գործեալ է եւ արքունի իրաց վնաս արարեալ. բայց դու ինձ հրամայեա՛ ասել զպատգամն, եւ ձեր լուեալ` ապա հայեցարո՛ւք յարժանն, եւ ծաներո՛ւք զոր ինչ պարտ է առնել»: 20 Եւ արձակեալ զպատգամաւորսն, եւ ինքն հեծեալ յերիվարն` ասաց ցայլ Պարսիկսն որ կային անդ, թէ «Ես ծաղր առնելով ընդ ձեզ խաւսեցայ զբանսն առ պատգամաւորսն. այլ զիս ուրուք առ ձեզ պատգամ չէ յղեալ. բայց ես տեսանել զձեզ եկի, թէ ո՛րպիսի ինչ էք. այլ դուք էք մարդիկ վատք եւ անպիտան, եւ եկեալ էք ի վատի խնդիր, եւ պատահէք չարի եւ կորնչիք»: 21 Ասացեալ այսպէս քաջի առն` գնաց ինքն ի բաց անհոգութեամբ եւ յաներկիւղս: 22 Եւ եկեալ քաջն ի գունդն Հայոց` պատմեաց նոցա, թէ գունդ բազում է, բայց յոլովք ի նոսա անպիտանք են եւ քերթաքաղ իշավարեան:
23 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս ի քաջ Մամիկոնեան սեպուհէն միաբանութեամբ արք զաւրուն Հայոց` խորհուրդ ի մէջ առեալ ասաց, թէ պարտ է զի ի դաշտէն ի լեռնակողմն փոխել. խորհելով միաբան զայս. «Զի եթէ հարեալք, ասէ, ի դիմի, աւգնականութեամբն Աստուծոյ զաւրեմք` այն աջող իսկ է եւ բարի. եւ եթէ այլազգ ինչ դիպի` պահպանութիւն է մեր ամրութիւն լեռնակողմանն եւ աւգուտ մեզ»: 24 Եւ եկեալ չուեալք բանակեցան ի գեաւղն Մասեաց, որում անուն էր Ակոռի:
ԿԹ. Եւ լուեալ, թէ առ վաղիւ գունդն Պարսից գայ ի վերայ նոցա ի պատերազմ` կանխեցին ըստ սովորութեան աւուրցն ի պաշտաւն գիշերոյն. եւ կատարեալ զաղաւթս առաւաւտուն` կազմէին եւ նոքա որ անդ էին` ընդդէմ նոցա ի պատերազմ: 2 Եւ բաժանեալ զչորեք հարիւրսն ի չորս առաջս` միջին վայրին կարգէին զաւրագլուխս ի ժամուն զիշխանն Սիւնեաց Բաբգէն եւ զքաջ սեպուհն Մամիկոնէից Վասակ, եւ ահեակ կողմանն զԳարջոյլն Մաղխազ, եւ կողմանն աջոյ զԳնունիսն երկոսին, զիշխանն Գնունեաց Ատոմ եւ զնորուն զեղբայրն զԱռաստոմ. եւ ընդ մէջ

երկոցունց մասանցն զքաջն եւ զընտիրն զիշխանն Շիրակայ զՆերսեհն Կամսարական եւ զնորուն եղբայրն զՀրահատն պատրաստական յաւրինէին: 3 Զի ո՛ր կողմն տկարասցի` ասեն, նոցա հասեալ փութով զաւրացուցեալ աւգնեսցեն, եւ յամենայն կողմանց ոյժ լինիցին. քանզի ամենեքեան վստահ էին ի յարսն` որպէս ի լաւս եւ յարդարս եւ յուխտապահս:
4 Եւ այսպէս յաւրինեալ զչորեք հարիւր արսն, եւ տուեալ փառս Աստուծոյ` աղաղակէին միաբան ասելով. Աւգնեա՛ մեզ, Աստուած փրկիչ մեր, վասն փառաց անուան քո. մի՛ երբէք ասասցեն ի հեթանոսս, թէ ո՞ւր է Աստուած նոցա: 5 Եւ ելեալ կային ճակատեալք ի վերայ բարձրավանդակի լանջակողմանցն յայտնաւորին: 6 Զորոց այնքան զսակաւութիւնն Հայոց տեսեալ զաւրացն Պարսից` ոչ ինչ այլ կարծեցին, բայց եթէ կամաւ խելացնորեալ ի խնդիր մահու են եկեալք: 7 Եւ քաջ ի հեռաստանէ այրընտիր ի զաւրացն Պարսից յարձակեալք ի վերայ զաւրացն Հայոց` բազումք յեստէին վատաձիոցն Պարսից, եւ քաջաձիքն յառաջեալ հասանէին ի տեղի պատերազմին: 8 Յորս եւ ի ժամուն Մաղխազն Գարջոյլ, առեալ զիւրեւ զհարիւրսն, նենգեալ ուխտի Աւետարանին` ի գունդն Պարսից անկանէր. եւ մնային ջոկք ըստ հրամանին Աստուծոյ երեք հարիւրն Հայոց, ըստ ընտրութեան երեք հարիւրոցն ընդ Գէդէովնի: 9 Որք դիմեալք ի վերայ զաւրացն Պարսից, աւգնականութեամբ Բարձրելոյն յառաջեալ զընտիր ընտիր արս պատերազմին անդէն եւ անդ ի տեղւոջն դիաթաւալ յերկիր կործանէին. եւ զայլ բազմութիւն գնդին Պարսից ձորոց եւ առապար տեղեացն ցրուեալ վատնէին: 10 Անդ ի կողմանն քաջին Վասակայ սեպհին Մամիկոնէից եւ Սիւնւոյն Բաբգենայ անկեալ սատակէր Ատրվշնասպն մարզպանն եւ այլ արք աւագ եւ նախարարք յուրացողացն Հայոց եւ այլ բազում Պարսիկք. նոյնպէս եւ ի կողմանն Ատոմայ եւ Առաստոմայ բազումք մեռանէին ի քաջ արանց: 11 Որ եւ զտէրն Սիւնեաց զԳդիհոն պահելով միւսում եւս չար ժամու` զերծեալ ապրեցուցանէր թշնամին արդարութեան մազապուր ի ձեռացն Ատոմայ եւ Առաստոմայ: 12 Բայց նախ զյառաջեալ այր ի գնդէն Պարսից` Հրահատ որդի երանելւոյ Կամսարականին Արշաւրայ հարեալ նիզակաւ սատակէր:
13 Եւ մինչդեռ նոքա այսպէս քաջալերեալք աջով հզաւրին գործամխեալք էին` առեալ Գարջուլայն Մախազու զգունդն Կատշաց հանդերձ եւ այլ ապստամբաւք Հայ որերով եւ այնու եւս գնդաւ որ ընդ իւրն էին, եւ յայլ կողմն կարթեալ ըստ աներեւոյթ ձորոցն խորութեան` հասեալ կայր զկնի ուխտապահ զաւրացն Հայոց ի կողմանէ. կարծեցեալ անմտադիւր զնոսա յայնմ պարապութենէ կոտորելոյ զթշնամիսն Աստուծոյ, կամէր ի թիկանց կուսէ անկանել ի վերայ զաւրացելոցն ի Քրիստոս, եւ տանել զյաղթութիւնն խաբէութեամբ եւ անուն մեծ ժառանգել: 14 Իսկ ուրումն յանկարծակի զձայն խողխողման զՀայ սպանանելոյ ի Կատշացն լուեալ` բողոք արկանէր առ արսն Կամսարականս. որոց ցասուցեալ առնն` կամէին սպանանել զնա, թէ գունդ մեր է, եւ դու խաբէութեամբ զմեծ իրս կորուսանես: 15 Եւ ապա հաստատեալ Ներսեհի ի լրտեսելն եղբաւրն իւրոյ Հրահատայ, եթէ գունդն` թշնամեաց է` դիմեալ յարձակէին ի վերայ անչափ բազմութեան երկոքին եղբարքն սակաւ արամբք: 16 Անդ հասեալ հայրանման Կամսարականն Ներսեհ` զզաւրագլուխն Կատշաց, զայր հզաւր եւ զմարտիկ, հարեալ նիզակաւ անդէն ի տեղւոջն սատակէր, եւ զայլ ամենայն գունդն արկեալ առաջի` բազում արանց դիակունս, առաւել քան զայլ մեռեալս պատերազմին` կործան յերկիր վարէին: 17Եւ լինէր աւրն այն աւր նշանաւոր ուրախութեան հաւատացելոցն ի Քրիստոս, եւ աւր ամաւթոյ եւ կորանաց ամենայն ուրացելոցն ի Քրիստոսէ, եւ ճշմարտապէս կատարեալ հաստատէր բան մարգարէին որ ասէ, թէ Որոց Աստուած աւգնէ` մի զհազարս հալածէ, եւ երկուս զբիւրս շարժէ:
18Եւ տեսեալ այնպիսի փառաւորապէս վճարումն գործոյ թշնամւոյն արդարութեան սատանայի, եւ ի կոր կործանեալ, խորհեալ, թէ կարի անհնարին ամենայն ինչ ընդդէմ իմոց կամացս գործեցան, եւ արդ` յայլ ինչ չեղէ ձեռնհաս եւ նկուն գտայ` գոնէ առ վայր մի տրտմեցուցանեմ զսիրտս քաջացն, որք դեռ եւս ոչ գիտեն զանցս աղէտիցս իմոց եւ զկործանման: 19 Եւ գտեալ իւր արս երկուս արբանեկեալս, զմին ի տոհմէն Գնթունեաց, որում անուն էր Վառգոշ, եւ զմիւսն ի տոհմէն Սահառունեաց, որում անուն էր Վասակ. եւ եկեալ արքն երկոքեան ի վաղիւն ճեպով ընդ ծագել առաւաւտուն` գոյժ աղաղակի լսելի առնէին յականջս հայրապետին սրբոյ Յոհաննու եւ երկոցունց աւագ իշխանացն Հայոց, մարզպանին Սահակայ եւ Վահանայ Մամիկոնէի: 20 «Խառնեցան, ասեն, սաստկապէս կողմանքն երկոքեան ի պատերազմ,- որոց բնաւ

ԹՈՒՂԹ 75
եւ տեսեալ չէր զգործ պատերազմին,- եւ զաւրացաւ կողմն Պարսից, եւ ի պարտութիւն մատնեցաւ գունդն Հայոց, ի փախուստ դարձան. եւ անկեալ զաւրաւորքն ի սուր թշնամեացն` մեռաւ քաջն Մամիկոնեան Վասակ եւ լաւ Սիւնին Բաբգէն եւ երկոքեան արքն անուանիք, տէրն Շիրակայ Ներսեհ, սիրելի եղբարբն իւրով հանդերձ Հրահատաւ: 21 Եւ արքն Գնունիք Ատոմ եւ Առաստոմ եւ այլ ամենայն զաւրքն Հայոց ի լանջակողմանս Ակոռայ տապաստ անկեալ դիակնացան. եւ մեք միայն մնացաք ի գուժկացն Յոբայ, եւ եկեալք պատմել ձեզ»:
22 Եւ չեւ եւս սփռեալ տարածանէր համբաւս այս ի Դուին, զի մի՛ շատագոյն ուրախասցի աղմկելով զքաղաքն չար դեւն` գայր հասանէր վաղվաղակի հրեշտակ աւետաւոր ի տոհմէն Գնունեաց, որում անուն էր Առաստոմ. ձայն բարձեալ գոչելով ասէր. «Յաղթեա ̄ց զաւրութիւն սուրբ խաչին, եւ միշտ յաղթէ»: 23 Տայր զրոյց եւ զսքանչելիսն Աստուծոյ, զոր արար սրբոցն բարեխաւսութեամբ առ իւր սիրելիսն, եւ զչարաչար բեկումն եւ զամաւթն, զոր գտեալ ժառանգեցին փաղանգ ուրացողացն: 24 Եւ լուեալ զայս ձայն աւետեաց հայրապետին Հայոց Յոհաննու եւ աւագ իշխանացն, մարզպանին Սահակայ եւ սպարապետին Հայոց Վահանայ, եւ ամենայն նախարարացն Հայոց եւ ռամկացն` դիմեալք միաբանութեամբ ի տունն Աստուծոյ, որոյ հզաւր է զաւրութիւն իւր` գոհանային, երկիր պագանէին միայնոյ ճշմարտին Աստուծոյ եւ անընդդիմակայ հրամանի կամաց իւրոց: 25 Եւ երանելի կաթողիկոսն Հայոց Յոհան տայր սաղմոսել ի սաղմոսէն քսաներորդէ իններորդէ. Լուաւ ինձ տէր եւ ողորմեցաւ, եւ տէր եղեւ ինձ աւգնական: 26 Դարձոյց զսուգ իմ յուրախութիւն. զերծ յինէն զքուրձ, եւ ինձ զգեցոյց զուրախութիւն: 27 Որպէս սաղմոս ասասցեն քեզ փառք իմ, եւ այլ մի՛ եւս զղջացայց, տէր Աստուած իմ, յաւիտեան խոստովան եղէց քեզ: 28 Եւ կատարեալ զպաշտաւնն` զատիկ ուրախութեան առնէին. նախ հոգալով զաղքատացն յագումն նկատէին, եւ ապա ինքեանք ուրախանային ցնծալից ուրախութեամբ:
29 Եկեալ հասանէին եւ զաւրքն ի պատերազմէն, պատմելով զնորոգ Աստուծոյ զաւրութեանն յաղթութիւն, շնորհեալ նոցա զմեծ յաղթութեանն անուն, եւ զթշնամեացն տալ զխորտակման եւ զամաւթոյ զվիճակն. եւ փառաւորելով զՔրիստոս` համբուրէին զմիմեանս ողջունիւ ուրախութեան, եւ անհոգ խաղաղութեան ի հանգիստ ձմերանւոյն մտանէին. հոգային առ գարունն զպատրաստութիւն պատերազմին:
Հ. Եւ դեսպան ստիպով առ թագաւորն Վրաց Վախթանգ առնէին, տալ նոցա Հոն ըստ բանի խոստմանցն իւրոց: 2 Եւ նա ժամավաճառ բանիւք երկայնէր զասացեալսն իւր. եւ ապա ուստեք ժողովէր Հոնս երեք հարիւր եւ առաքէր ի Հայս. եւ չեւ եւս անցեալ ամիս մի ի ձմերանւոյն` փոյթ պատճառադրութեամբ անդրէն առ ինքն կոչէր: 3 Եւ մնայր աշխարհիս Հայոց զաւրութիւն աւգնութեան` Քրիստոս, յոր ապաւինեալն էին եւ յուսային. այլ ի մարդկանէ ոչ ոք էր որ աւգնէր նոցա:
4Առաքէր զաւրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան յերեւելի եւ յականաւոր ազգն Արծրունեաց, եւ յազգս գաւառին Անձեւացեաց եւ Մոկաց, եւ առ ազատորեարն Ռըշտունեաց. տայր գիտել, եթէ ո՛րպէս յառաջնումն աւգնեաց Աստուած յուսացելոց իւրոց, եւ ասէր, թէ «Զճշմարիտ եւ զարդար աւրինացս մերոց զհաւատ եւ զքարոզութիւն իւրաքանչիւր ոք ի ձէնջ քաջ գիտէք, եւ ոչ էք կարաւտ յումեքէ ուսանել, այլ եւ զտոչորումն իբրեւ զհնոց մոլորութեան մոգուցն տեսէք, թէ ո՛րպէս վառեալ այրեաց զամենեցուն ոգիս բաց ի սակաւուց: 5 Արդ` աւադիկ եհաս ժամ արդար մշակին Քրիստոսի, որոյ առեալ զհեծանոցն սրբել զկալ իւր, եւ զցորեանն մաքրեալ` յերկնից շտեմարանս ժողովէ, եւ զյարդն անշէջ յաւիտենից հրոյն մատնէ յայրումն: 6 Եւ արդ` որ ոք կամի լինել ցորենահատ` ընծայեսցէ զինքն Աստուծոյ, եւ կեցցէ. եւ որ ոք յետս ընկրկեալ յարդեսցի` յաւիտենից եւ անանց գեհենին եղեալ լուցկիք այրեսցի եւ մի՛ շիջցի: 7 Եւ ես ոչ զոք բռնաբարելով քարշեմ յաւգուտ իւրաքանչիւր անձին, այլ յորդորելով յիշեցուցանեմ ամենեցուն զփրկութիւն եւ զկորուստ, որ դիպի յայցելութեան աւուրն: 8Քանզի որ ոք խոստովանի զճշմարտութիւնն` փրկի եւ գեհենէն, եւ որ ոք սայթաքեալ մոլորի յուղղորդ ճանապարհէն` զանգիւտ կորուստն կորնչի: 9 Արդ` որ ոք հոգացեալ խնդրէ զգիւտ անձին եւ տենչի անմահ կենացն լինել ժառանգորդ` եկա՛յք խնդրել զվրէժ եկեղեցւոյ թշնամանաց, որով թշնամանեցաւ ի բազում ժամանակաց եւ ամաց յարհամարհող ուրացողացն: 10 Եւ որ ոք խորհիք զմարմնոյ երկիւղ եւ ծառայել ցանկայք մոլորութեանն բարբանջմանցն` բնակեցէ՛ք ի խաւարի, չեղեալք

արժանիք հայել յարդարութեան արեգակն Քրիստոս. այլ ինձ հոգողապէս բողոքոյս հատուսցէ վարձս արդար վարձահատոյցն Քրիստոս»:
11 Եւ լուեալ զայս պատգամ չորեցունց գաւառաց նախարարացն, կէսքն փափաքեալք աջոյ կողմանն` գրոհ տուեալ ընթանային ի հաւտ ոչխարացն ժամանել. եւ այլք ընդ դասակս այծեաց ձախակողմեան հաղորդեալք` գնային անդարձութեամբ ի խաւարն արտաքին: 12Ոմն յԱնձաւացեաց նախարարացն սեպուհ, որում անուն էր Յոհան, եւ միւս եւս Երուանդունի, Ներսեհ անուն, միաբանեալ ի խնդիր բարի ցանկութեան, ընդ որս եւ հաւանեալ եւ այլ արք ճշմարտութեան նուիրիչք` գնային խառնել ի գունդն զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի: 13 Եւ մինչդեռ ժողովեալ գնային ի ճանապարհի, մերձեալք ի քաղաքագեաւղն որ կոչի Առեստ, ի ժամանակի քառասնորդացն պահոց, ի մեծի շաբաթու զատկին, յանկարծակի յանզգաստից եկեալ հասանէին ի վերայ նոցա իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ իշխանն Մոկաց Յոհան անուն, բազում այրուձիով, ընդ առաւաւտուն ծագել: 14 Եւ սոցա զգացեալ` կէսքն զինեալք եւ կէսքն թէպէտ անպատրաստք էին, այլ աւգնութեամբն Բարձրելոյն քաջալերեալք` հարկանէին ի դիմի աներկիւղապէս. եւ նախ Ներսեհ Երուանդունի յարձակէր ի վերայ իշխանին Մոկաց Յոհանայ, եւ հարեալ նիզակաւ, աւգնելով նմա եւ Անձեւացւոց սեպհին Յոհանայ` յերկիր կործանէին: 15 Որոյ ասացեալ էր երբեմն հպարտաբար պարծելով զԱնձեւացի սեպհէն Յոհանայ, թէ «Նմա, որպէս կովու, բայց թէ անուր եւեթ պիտի արկանել. այլ նա ումպիտոյ է յայլ իրս, յաւգուտ կամ ի վնաս»: 16 Եւ լուեալ պատասխանի յազգակցէն Յոհանայ, յիշխանէն Անձեւացեաց Սեւկոյ, թէ «Զանուրն ե՛ս բերեմ, բայց արկջիր դո՛ւ ի պարանոցն»: 17 Որ յաղագս ամբարտաւանութեան բանիցն, հարեալ կովուն եղջերբն չարաչար` ընկեաց յերկիր յերիվարէն եւ կոխեաց: 18 Եւ զայն տեսեալ զաւրացն բազմութեանն` ի փախուստ դառնային. զորոց զհետ եղեալ` զոմանս սպանանէին եւ զմնացեալսն փախստականս արարեալ ցրուէին աստ եւ անդր: 19 Եւ անդէն յայտնապէս ճանաչեալ եւ փառաւորեալ զԱստուծոյ զաւրութիւնն, որ անկազմ սակաւուքն զայնչափ բազմութիւն զաւրացն ցրուեաց, վեր ի վայր պատմեալ հնչէր լուր անկարծելի գործոյս այսորիկ յամենայն աշխարհիս Հայոց ահ հզաւրին Աստուծոյ:
20 Եկեալ այնուհետեւ սեպուհն Անձեւացւոցն Յոհան եւ Ներսեհ Երուանդունի եւ արքն որ ընդ նոսա, յորոց ձեռն արար Աստուած զնշանսն եւ զզաւրութիւնսն, եւ տեսեալ զնոսա սրբոյ կաթողիկոսին Յովհաննու` տաւն ուրախութեան եւ պատարագս ընդունելիս մատուցանէին տեառն Աստուծոյ, որ շնորհեացն զյաղթութիւնն եւ բարձրացոյց զպարծանս եկեղեցւոյ միոյ սրբոյ, եւ ողջունեալ զնոսա ուրախանային ի Քրիստոս:
ՀԱ. Եւ անցուցեալ զաւուրս դառնաշունչ ձմերայնւոյ ցրտոյն` հասանէին գարնանային ժամանակի աւդոյն բարեխառնութեան. լսէին, թէ զաւր բազում խաղացեալ գայ ի Պարսից. եկեալ հասեալ են ի սահմանս Հերայ եւ Զարաւանդ գաւառի բազում զաւրագլուխք, որք էին այսոքիկ. Սուրէն պալհաւ, եւ Ատրներսեհ, փուշտիպանան սաղար, եւ Վին-ի-Խոռեան, եւ Ատրվշնասպն- ի-Տապեան, եւ Գդիհոն Սիւնեաց տէր. եւ ի սոսա թէպէտ եւ ըստ գահոյ էր ոք ի վեր` այլ հրամանատու եւ աւագ զաւրուն` փուշտիպանան սաղար էր:
2 Փութացաւ եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան, առեալ ընդ իւր եւ զսուրբ հայրապետն Հայոց զտէր Յոհան, յուսալով յաղաւթս առնն, թէ ամենայն ինչ ըստ նորա կամելոյ կատարի յԱստուծոյ. եւ գումարեալ զզաւրսն Հայոց` ճեպէր հարկանել նոցա ի դիմի անդէն զայն տեղեաւք. «Թերեւս ոչ, ասէր, լիցի անցանել բազմութեանն Պարսից ի միջոց կողմն աշխարհիս Հայոց»: 3 Եւ առեալ ընդ իւր զնախարարսն եւ զազատս եւ զայլ ամենայն ռամիկն, որք կամաւոր խնդութեամբ երթային ի գործ պատերազմին, եւ չուեալք ի Դունայ զաւրքն Հայոց` ըստ աւուրս աւթեւանացն երթեալ հասանէին ի գաւառն յԱրտազ, եւ մաւտեալք ի գունդն Պարսից` բանակէին ի գիւղ մի, որում անուն էր Ներսէհապատ:
4 Եւ սուրբ կաթողիկոսն Յոհան հրաման տայր ամենայն գնդին Հայոց` ջերմեռանդն խնդրով պարապել աղաւթից զգիշերն ողջոյն եւ խնդրել ի մարդասէր Փրկչէն` բարձր առնել զանուն իւր մեծ ի մէջ բազմութեան ժողովելոցն հեթանոսաց, տալ բաժին պարծանաց ծառայից իւրոց, եւ զմասն ամաւթոյ` ուրացողացն դասու: 5 Եւ այնպէս զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի, սքանչելի ասպետաւն Սահակաւ մարզպանաւ եւ ամենայն զաւրաւքն Հայոց, յորդոր սրտիւ

ԹՈՒՂԹ 77
խնդրելով յԱստուծոյ աւգնութիւն` կատարէին զսահմանեալ ժամս գիշերոյն. եւ հասեալք ի լոյս առաւաւտուն` սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Յոհան աւրհնէր զամենեսեան, քաջալերեցուցանելով ասէր. «Յուսացեալքն յԱստուած ոչ երբէք ամաչեցին. եւ ընտիր անաւթ սուրբ Հոգւոյն Պաւղոս գոչէ համարձակաձայն բարբառով եւ ասէ. Յոյս երբէք ոչ ամաչեցուցանէ, յորոց սիրտս սէրն Աստուծոյ սփռեալ է: 6 Զաւրացարո՛ւք ի տէր եւ ի զաւրութիւն բազկի նորա, եւ կարող լինիք զամենայն նետս մուխս չարին շիջուցանել, զերեւելիս եւ զաներեւոյթս: 7 Եւ մի՛ ոք ի բազմութիւն զաւրու անաւրինացն հայեցեալ զարհուրիցի ինչ. վասն զի լինելով ընդ ձեզ Աստուած` բազմագոյնս զձեզ ցուցանէ նոցա, եւ շարժեալ իբրեւ զխռիւ ի սաստիկ հողմոյ, ցրուեալ ընդ երեսս դաշտացդ եւ բլրոց` վեր ի վայր կորուսանէ: 8 Արդ` աւրհնեսցէ զձեզ աջ հզաւրին եւ զաւրացուսցէ զձեզ, առաջնորդեսցէ եւ յաղթող արասցէ. նմա փառք եւ Որդւոյ իւրում եւ սուրբ Հոգւոյն յամենայն յաւիտեանս. ամէն»:
9 Եւ ասացեալ ամենեցուն զամէնն` պատրաստեցան ի պատերազմն. եւ զինեալ գունդքն Հայոց ընդդէմ թշնամեացն` լինէր եւ երանելին Յոհան յաղաւթս: 10 Սկսանէր այնուհետեւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան յաւրինել ըստ պատշաճի զիւրաքանչիւր կողմն ճակատուն: 11Զմիջոց կողմնն բազում այրուձիովն տայր ի ձեռն լաւի առն Սահակայ մարզպանին ասպետի. եւ ի կողման աջոյ թեւին կարգէր զԲաշղ Վահեւունի զԲաբգէնն Սիւնի եւ զԱտոմն Գնունի եւ զՓապակն Պալունի, իւրաքանչիւր այրուձիով եւ այլ եւս յաւելուածով. եւ յահեկէ կողմանէ հանդերձ ուխտասէր Կամսարականաւքն եւ իւր սիրելի եղբարբքն, Վահանաւ, Ներսեհիւ եւ Հրահատաւ. եւ ընդ աջմէ իւրաքանչիւր այրուձիով գնդացն` կազմէր զինքն: 12 Պատրաստէր եւ զայլ արս աւագս ընտիրս այրուձիով հանդերձ եւ Վրենաւ Վանանդացւով. առ որս եւ առաքէր զՊապ Արտակունեաց, զայր ոստանիկ, զորդի Բաբոցի, ասել ցիւրաքանչիւր կողմանց աւագս, թէ «Զնշանս հզաւրագոյն արանց, զոր յառաջագոյն տեղեակ եմք զարանց Պարսկաց եւ զԿատշաց եւ զգնդին Սիւնեաց` տեսանեմ զի դէպ ի մեզ դիմեալ գան. արդ` դուք մեղմով երթայք, եւ ուշադրեալ հայեցարո՛ւք ի մեզ. թող մեզ նախ լինի յարձակել. եւ եթէ շնորհիւն Քրիստոսի մեք զմեր կողմնն շարժեալ փախուցանեմք` ապա այլ կողմանքն մեր եւ ձեր առաջի ոչ կարեն կալ»:
13Եւ Պապայ տարեալ զպատգամն սպարապետին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի առ իւրաքանչիւր աւագս կողմանցն, թէպէտ եւ կամէին ըստ հրամանի զաւրավարին առնել, այլ ստիպով հասեալ գունդն Պարսից յիւրաքանչիւր թեւ կողմանցն` ոչ տային պարապել, այլ դղրդեալ զկողմն աջոյ, ուր Բաշղն Վահեւունի էր` փախուցանէին: 14 Եւ տէր Սահակ ասպետ յարձակեալ նիզակաւ ի վերայ փուշտիպանաց սաղարի` վրիպեցին ի միմեանց զնիզակսն երկոքեան, եւ մաւտեալ առ միմեանս երիվարացն` բուռն հարեալ զմիմեանց հերաց եւ կռուէին: 15 Եւ տեսեալ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի, թէ աղմկեցան զաւրքն Հայոց եւ տկարացան առաջի թշնամեաց, ձայն արարեալ առ Վրէն Վանանդացի` «Յառաջեա՛, ասէ, ի վերայ թշնամեացն եւ ձեռն ի գործ արա պատերազմել»: 16 Եւ նորա զարհուրեալ` ասաց, եթէ «Ոչ եմ կարող. յիս ինչ ապաստան յայսմ ժամու դու մի՛ լինիր»: 17 Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի զաւրացեալ սրտիւ, եւ նշանաւ խաչին կնքեալ զինքն` հանդերձ Կամսարականաւքն երկոքումբք յարձակէին ի վերայ հասելոց սոցա թշնամեացն. եւ ոչ ինչ բնաւ տուեալ կալ առաջի, այլ շարժեալ սաստկապէս զկողմն իւրեանց` ի փախուստ դարձուցանէին. եւ առեալ զթեւն զայն` արկանէին զմիւս եւս թեւովն զմիջոցի կողմանն. եւ արկեալ առաջի զկողմանցն երկոցունց զգունդսն` անթիւ բազմութիւն արանց քաջաց ի փոքր լանջակողմանն դիաթաւալ յերկիր կործանէին եւ սաստիկ արեանց հանէին ճապաղիս: 18Բայց միայն Վինն Խոռեան երկուք եւս այլ զաւրաւոր նիզակակցաւք զաւրու դարձեալ ընդդէմ խիզախէր. ուր անդէն առ նմին քաջ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան սատակէր հզաւրեղապէս. եւ զԱտրվշնասպն Տապեան տէրն Շիրակայ Ներսեհն Կամսարական, եւ այլքն ամենեքեան իւրաքանչիւր զբազում արս քաջս ընկեցեալ յերկիր կործանէին: 19 Եւ հայեցեալ յայն` գունդն Բարշղի եւ այլ փախստէիցն Հայոց, եւ տեսեալ, թէ բեկաւ ոյժ զաւրու գնդին Պարսից, եւ երթան փախստական առաջի գնդին զաւրավարին Հայոց Վահանայ` ոգի առեալ զաւրանային. եւ դարձեալք անդրէն եւ զկնի հալածչացն եղեալք` զբազումս սպանանէին, եւ զբազումս արկեալ առաջի` հալածականս առնէին: 20 Եւ լինէր առաւելագոյն թիւ կոտորելոցն ի գնդէն Պարսից, քան թէ զերծելոցն փախստէիցն. վասն զի շատ եւս լինէր համար

մեռելոցն ի տեղիս տեղիս վիրաւորացն, քան թէ կոտորելոցն ի գնդէն Պարսից անդէն ի տեղւոջն պատերազմի:
21 Եւ դարձեալ գունդն Հայոց բարի անուամբ եւ բազում փառաւք, լաւ աւարաւ եւ սաստիկ ընչիւք առ պատուական կաթողիկոսն Հայոց Յոհան ի բանակն, փառաւորելով եւ աւրհնելով զտուիչն այնպիսի յաղթութեան զՔրիստոս. որոյ ընդ առաջ ելեալ յաղթող գնդին` ցնծալից սրտիւ աւրհնէր զնոսա աւրհնութեամբ բազմաւ, եւ զուարճացեալ ոգւով զաւրութեան սուրբն, եւ ասէր ցամենեսեան. «Ուրախ եմ յոյժ, եւ բանիւ վճարել զխնդութիւնս սրտի ոչ կարեմ: 22 Բայց եւս առաւել զուարճացեալ բերկրիմ, տեսանելով զԱստուած հաշտ ընդ ձեզ. քանզի յաղթութիւնս խնդացուցանէ զիս, այլ եւս առաւել բերկրիմ` զՔրիստոս տեսանելով գործակից ձեզ, որ ետ ձեզ` յաղթել, եւ ամաչեցոյց զհակառակորդս արդարութեան: 23 Եւ Աստուած որ զաւրացոյցն զձեզ այժմ` նա զաւրացուսցէ զձեզ հանապազ, եւ եղեալ ընդ ձեզ` մի՛ թողցէ զձեզ մինչեւ ի սպառ»:
ՀԲ. Եւ մինչդեռ զաւրացեալք ցնծալից սրտիւք դարձեալք գային ի գործոյ պատերազմին, զոր վճարեալ եհան ի գլուխ ազդեցութիւն վերնոյն ըստ կամաց հայրապետին սրբոյն Յոհաննու եւ ամենայն զաւրացն Հայոց` երկրորդ ուրախութիւն մեծ եւ լուր անկարծակի աւետեաց տարածեալ քարոզէր ընդ ամենայն բանակն Հայոց: 2Եւ եկն Վարդ ողջ, զերծեալ ի կապանացն զաւրութեամբն Աստուծոյ, եղբայր զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի. եւ լցեալ այսպիսի աւետաւոր համբաւով ընդհանուր աշխարհս Հայոց` գրոհ տուեալ փութայր ամենայն ոք ի մեծ այցելութիւնն, զոր արար Աստուած աշխարհիս Հայոց. յորոց բազումք առ խնդին, իբրեւ տեսանէին զանհաւատալի տեսիլն` յերկուացեալք կերպարան եւ ոչ ճշմարտութիւն զիրսն կարծէին: 3 Բայց յիշելով զԱստուծոյ զաւրութեանն զանընդդիմակայ սքանչելիս` փառս միայն եւ երկրպագութիւն մատուցանէին ամենահնարին, որոյ կամելութեան եւ հրամանի ամենայն դժուարինք եւ անհնարինքն դիւրինք են եւ հնարաւորք. յիշելով զցողադարձութիւն հնոցին ի Բաբելոնի, եւ զսառնաշէն պարիսպն եգիպտական Կարմիր ծովուն, զդառնալն ընդ կրունկն Յորդանանու, եւ զանկմունսն Երիքովի պարսպացն` աղաղակաւ: 4 Այս ամենայն յիշմունք հաւատացեալ խորհրդոց դրուատիս միայն գովութեան ընդունելի աղաւթիւք մատուցանել յաւժարեցուցանէին ամենահզաւրին. որ առաւելագոյնս քան առ սուրբ առաքեալն Պետրոս արար զզաւրութիւնսն. վասն զի զնա անձամբ միայն հանեալ հրեշտակին` արձակեաց զերծանել, յաճումն քարոզութեան կենաց. իսկ զայրն Մամիկոնեան զՎարդ ոչ միայն լոկ անձամբ, այլ եւ ծառայիւք, դրամբ եւ կազմածով, յամուր տեղեաց շահաստանին, ի բարձրաբերձ պարսպացն եւ յասպարափակ բազմութենէ պահապանացն, ընկալեալ իբրեւ զարծուի ի թեւս իւր եւ ընդ բազում անցուցեալ աւթեւանս` ածեալ հասուցանէր խաղաղութեամբ ի յերկիրս Հայոց:
5 Յայնժամ ծանուցեալ յիշէին ուխտակիցք, արք աստուածասէրք, զերդումն Մամիկոնէին Վահանայ,- զընդունելութիւն Աստուծոյ դարձին նորա եւ վկայութեան եւ հաւատոց,- զոր ասաց յաւուր միաբանութեան առաջի սրբոյ Աւետարանին. «Թէ արդարեւ, ասէ, ծանուցեալ Աստուծոյ զբազմաժամանակեայ զթախանձ եւ զփղձկումն սրտի իմոյ, զոր հառաչէի յոգւոց հանելով ի մոլորութեանն, եւ ընկալաւ զպտուղ շրթանց խոստովանութեան իմոյ, եւ հաճոյ եղեւ ամենագիտին խորհուրդս իմ եւ ուխտ` ապա ըստ իւրում զաւրեղ տէրութեանն արարեալ յիս նշան բարի` տացէ ինձ մերձ ընդ մերձ տեսանել ինձ զեղբայրն իմ զՎարդ եւ ուրախանալ»: 6 Եւ էր այնուհետեւ լսել յամենայն եկեղեցիս Հայաստանեայց աշխարհիս, ի վկայարանս սրբոց, ի տաւնս եւ ի ժողովմունս միաբանութեան, ի բերանոյ քահանայից եւ միաբան ամենայն ժողովրդոց, յարանց եւ ի կանանց առ հասարակ, թէ Զի՞նչ բարի, կամ զի՞նչ վայելուչ, այլ բնակել եղբարց ի միասին: 7 Եւ առ սաստկապէս բեկումն թշնամեացն եւ բարձրանալ սրբոյ եկեղեցւոյ` ասէին սաղմոսելով. Նոքա խափանեցան եւ անկան, մեք յարեաք եւ ուղիղք եղաք. եւ ամենայն եղջիւրք մեղաւորաց փշրեցան, եւ բարձր եղեւ եղջիւր արդարոյն: 8 Եւ շնորհակալութեամբ գովութիւն ի մէջ առեալ ասէին. Այլ մեք ժողովուրդք եւ խաշն արաւտի քո, խոստովան եղիցուք առ քեզ յաւիտեան. ազգէ յազգ պատմեսցուք զաւրհնութիւնս քո:
ՀԳ. Իսկ յետ աւուրց ինչ բազմաց անցելոց, տեսեալ իմաստախնդիր մարդոց եւ հանճարեղ անձանց զպսակումն քաջ սեպհին Մամիկոնէից զսրբոյն Վասակայ, զեղբաւր զաւրավարին Հայոց Վահանայ` անդէն եւ անդ ծանեան, թէ վասն զի մերձ ուրեմն էր կատարումն սրբոյն. որ եւ

ԹՈՒՂԹ 79
խնդրեաց յԱստուծոյ սուրբն Վասակ` տեսանել ի մարմնի զեկս անձկալի եղբաւրն իւրոյ Վարդայ, եւ ապա զաւր ըղձի խնդրոյ իւրոյ ըմբռնել ցնծալով: 2 Եւ ամենահզաւրն Աստուած եղեւ փութով կատարիչ խնդրոյ սրբոյն իւրոյ, ոչ ինչ յերկարեալ յապաղեաց զկամս առնն, այլ վաղվաղակի եւ ճեպով ընկալեալ զխնդիրն, եւ ածեալ զեղբայրն զՎարդ եւ ցուցեալ նմա եւ ամենեցուն` եթող ողջամբ առ մնացեալ կենդանի ծառայսն իւր, եւ զսուրբ վկայն իւր զՎասակ փոխեալ առ ինքն` պսակեալ բնակեցոյց յարքայութեան խորանսն, ընդ հրեշտակս յերկինս:
3 Գային հասանէին այնուհետեւ ի Ծաղկէոտն. եւ կամեցեալք առ վայր մի հանգչել ի ջերմկին որ կոչի Վարշակի` գայր հասանէր դեսպան ի թագաւորէն Վրաց Վախթանգայ, թէ «Գունդ սաստիկ եհաս յերկիրս Վրաց, եւ իմ տեսեալ, թէ ոչ եմ կարող կալ առաջի` խոյս տուեալ ի լերինս Հայոց, մաւտ ի սահմանակցութեանն Վրաց` մնամ ձեզ»: 4 Եւ նամակ ունէր տուեալ ի լերինս Հայոց, մաւտ ի սահմանակցութեանն Վրաց` մնամ ձեզ»: 5 Եւ նամակ ունէր գրեալ ի Վախթանգայ խաբէութեամբ, թէ «Հոն գնդի հրաման ետու գալ, եւ չեւ եւս հասին. բայց մինչ դուք գայք` հասանեն, եւ այնուհետեւ դուք եւ մեք եւ Հոնք զնոսա կորուսանեմք: 6 Բայց թուի ինձ, թէ յորժամ Հոն հասանէ, մեզ բնաւ եւ աշխատել ինչ ոչ հասանէ. նոքա իսկ վճարեն զգործն. զի անչափ բազմութեան հրաման ետու գալ»:
7 Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եւ ամենայն աւագ տանուտերացն եւ սեպհացն Հայոց, վասն զի երդումն էր Աւետարանաւ եւ խաչիւ ընդ թագաւորին Վրաց Վախթանգայ` յարուցեալ վաղվաղակի եւ անյապաղ ամենայն զաւրքն Հայոց առ արքայն Վրաց հասանէին, եւ բանակեալք առ վայր մի ի գաւառին Կանգարաց դադարէին: 8 Ուր պատրողական բանիւք խաբէութեան թարթափեցուցանէր թագաւորն Վրաց Վախթանգ զմիտս զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եւ զայլ աւագ տանուտերացն Հայոց. մերթ ասելով, թէ «Միհրանայ զձեր եկդ լուեալ` խոյս ետ ի սահմանաց Վրաց, եւ յԱղուանս փախեաւ առ երկիւղի. եւ դարձեալ` թէ «Զերկուս աւուրս` եւ գունդք Հոնաց հասանեն». եւ անցեալ երկու աւուրք ժամադիր խաբէութեանն` ապա յերրորդ եւ ի չորրորդ աւր ձգէր զպատճառադրութիւնն, եւ յետ այնորիկ յայլ ի վեց եւ յեաւթն աւր: 9 Դարձեալ լրտեսս տայր արձակել արս ի գնդէն Վրաց եւ Հայոց. որք իջեալ ի տեղիս ինչ դաշտացն` տայր երեւեցուցանել լոյսս կրակաց բազմաց եւ կոճեղս ծառոց զինեալս այրանմանս, ըստ խաբէութեան Մակեդոնացւոյ Աղէկսանդրի: 10 Դարձեալ ասէր. «Ոչ գայ գունդն Հոնաց առ մեզ ի լերինսս, այլ ասեն, թէ աստ ի դաշտիս ա՛ծ ցո՛յց մեզ զՀայս, եւ ամենայն բանից քոց հաւատամք, զոր քո խաւսեալ է ընդ մեզ եւ երդուեալ. եւ այնուհետեւ զոր ինչ եւ հրամայես առնուլ մեզ` զամենայն կատարեմք. ապա թէ ոչ` չհաւատամք, թէ Հայք ընդ քեզ միաբան են. բայց թէ արդարեւ զայս տեսանեմք` այնուհետեւ զՊարսիկս ի մեզ թողէք, եւ ձեզ փոյթ մի՛ լիցի: 11 Արդ` թէ դուք ի դաշտն չիջանէք, եւ Հոն գունդքն, վասն ինձ չհաւատալոյ, ի վեր ի յաշխարհէն չշարժին ուրեք, եւ Միհրան դառնայ եւ զՎիրս աւերէ` ինձ ձեր եկք զի՞նչ աւգուտ է»:
12 Եւ Հայոց գունդն, վասն զի ուխտադիր էր ընդ թագաւորին Վրաց` զոր ինչ գամ մի ասէր ստոյգ կամ սուտ` ջանային վասն Աւետարանին երկիւղի զամենայն կատարել: 13 Զի թէպէտ եւ տաւթ էր ժամանակն, հարկաւորեցան իջանել ի դաշտն Ճարմանայնու: 14 Եւ յիշխանացն Հայոց ոմանք ոչ յաջող համարէին զէջս գնդին Հայոց ի Վիրս. զոր թէպէտ եւ բազում անգամ ասացին` չհաւատացեալ բանի ասողացն` լռեցին:
15 Եւ իջեալ գունդն Հայոց ի Վիրս եւ բանակեալք յառաջագրեալ տեղիսն, եւ չեւ եւս անցեալ աւուրք երեք կամ չորք` գայր հասանէր Միհրան եւ բանակէր դէմ յանդիման բանակին Հայոց, մաւտ ի բանակն յայնկոյս գետոյն, զոր Կուր գետն անուանեն. եւ բանակն Հայոց չուեալ յայլ տեղի հեռագոյն ի բանակէն Պարսից, եւ առնէին զիւրեանց աւթեւանին տեղին: 16 Եւ բազմաց ի գնդէն Հայոց ի գիշերին յայնմիկ, մոռացեալ զերկիւղ ուխտին Աստուծոյ, եւ զահաւոր երդումն Աւետարանին առ ոտն հարեալ` պատգամագնացութեամբ գաղտ խաւսեցան ընդ իւրաքանչիւր ոք սիրելիս զաւրացն Պարսից, թէ «Մեք ի բռնութենէ զաւրավարիս Հայոց Վահանայ եւ ոչ սրտի կամաւ անկեալ եմք յիրս յայս, արք թուով. բայց միտք մեր եւ խորհուրդք առ ձեզ են. եւ գիտեմք, եթէ ի ձերմէ ծառայութենէ չեմք ելանելոց, այլ վատ անձանց մերոց որսացեալ աճեցուցաք ցայժմ զվնասս ի մեզ: 17 Բայց արդ` եթէ չյիշիցէք զայս բանս մեր երբէք, եւ առնիցէք մեզ թողութիւն` դուք իշխեցէք: 18 Այլ մեք վաղիւն, յորժամ ի կռուոյն տեղին գամք` զմեր անձինս եւ զբազումս եւ այլս

ընդ մեզ փախուցանեմք ի գնդէս»: 19 Եւ ընկալեալ երդմամբ ուխտի Պարսկացն` հաստատեցին զբանսն:
20 Եւ հասեալ ի վաղիւն ի տեղի պատերազմին` խաւսէր եւ յայն ժամու արքայն Վրաց ընդ զաւրավարին Հայոց Վահանայ եւ ընդ այլ աւագ տանուտեարս եւ ընդ սեպուհս Հայոց եւ ասէ. «Լաւ եղեւ մեզ կռուելս այսաւր ընդ զաւրս Պարսից. քանզի մեք իսկ բաւական եմք սոցա, եւ չկարեն կալ առաջի. բայց թէ այսաւր եւս հեղգացեալ էր մեր` գալոց էին Հոնք եւ զանուն յաղթութեանն եւ զաւգուտ աւարիս նոքա տանելոց էին»: 21 Եւ մինչեւ ցայն ժամ եւս յերկարեալ խաբէր պատիր բանիւք:
ՀԴ. Ապա սրտմտեալ ընդ սուտ եւ անպիտան խաւսս արքային Վրաց զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան, ծանուցեալ եւ զթուլութիւն գնդին Հայոց, զոր տեսանէր լքեալս եւ մեղկեալս եւ ոչ ինչ բնաւ նմանս այլոց ժամանակաց փութոյն եւ յաւժարութեան, սակայն զգունդն զաւրացն կազմէր Մամիկոնեանն Վահան ըստ աւրինի ճակատուն պատրաստութեան. եւ տուեալ զկողմն աջոյ ի ձեռս Բարշղի Վահեւունւոյ եւ Սատոնի Գաբեղինի, եւ զողմնն ահեակ տայր Վախթանգայ արքային Վրաց, եւ զմիջոյ կողմնն կազմէր զինքն երեքումբք արամբքն որդւովք երանելւոյն Արշաւրայ, եւ երանելեաւ տերամբն Գնունեաց. եւ զերանելին ասպետն Սահակ եւ զՍիւնին Բաբգէն ընդ մէջ իւր եւ Բարշլի կացուցանէր:
2 Եւ մինչ չեւ դիմեալք ի կռիւն, այլ կային ճակատեալք երկոքեան կողմանքն դէմ ընդդէմ միմեանց, Պարսից եւ Հայոց, եւ որ զնահատակութեան պսակն ընդունելոց էին յաւուրն` եցոյց վերին զաւրութիւնն հայեցող աչաւք մտացն. եւ յառաջ քան զկատարումնն` յայտնապէս անծածուկ զահագնափոխութիւն երեսացն ի մահկանացու բնական տեսչութենէս ի լուսափայլութիւն վերին զաւրութեանցն կերպարանի, եւ մանաւանդ զքաջութիւնն առնն զՎասակայ Մամիկոնէի, զեղբաւր զաւրավարին Հայոց Վահանայ. որոյ փառաւորեալ երեսքն լուսով փառացն Աստուծոյ, մինչեւ բազումք յընկերակցացն որք նիզակակիցք սրբոյն էին` հայել յերեսսն փայլակնացայտ, ըստ փառաւորելոյ երեսացն մեծի մարգարէին Մովսէսի, ոչ հանդարտէին: 3 Զոր եւ իւր իսկ եղբաւրն մեծի զաւրավարին Հայոց Վահանայ տեսեալ եւ մեծապէս զարհուրեալ` անդէն եւ անդ գիտաց, թէ սա յինէն եւ ի զազրալի կենցաղոյս այսաւր առաւ եւ փոխեցաւ յայն բանակ զուարթնոցն, որոյ բանակի զաւրացն տեսիլ եւ կերպարան այս է:
4 Եւ յարձակեալք ի վերայ միմեանց Հայք եւ Պարսիկք, թէպէտ եւ զաւրավարն Հայոց Վահան երիւք Կամսարական եղբարբք հարեալ ի դիմի իւրոյ թշնամւոյն կողմանն, դիր եւ տար արարեալ դարձուցանէին ի փախուստ, մինչեւ տարեալ անցուցանէին զբազումս ի զաւրացն Պարսից յայնկոյս Կուրն գետոյն, եւ զբազումս ի զաւրացն Պարսից յերեւելի արանց զաւրուն կոտորէին քաջաբար: 5 Անդ քաջի սեպհին Մամիկոնէից Վասակայ հարեալ նիզակաւ ուժեղապէս զայր ոմն հզաւր ի գնդէն Պարսից յերկիր կործանէր. որ եւ բեկանէր նիզակն իւր յանկարծակի. եւ քաջին Մամիկոնենի Վասակայ ելեալ ի խնդիր այլում նիզակի եւ գտեալ` դառնայր անդրէն փութանակի ուրախալից: 6 Եւ պատահեալ նմա Կամսարականին Ներսեհի տեառն Շիրակայ, որոյ եւ նորա բեկեալ նիզակն` ի խնդիր էր այլում նիզակի. եւ քաջի Մամիկոնենին Վասակայ ձայն ի վերայ եդեալ ասէր. «Փութա՛, Ներսեհ, գտանել նիզակ, եւ դարձի՛ր ե՛կ արագ. քանզի ոչ երբէք կարեմք գտանել ժամ սքանչելի այսպիսի վաճառու, ուր մահ զանմահութիւն եւ առժամանակեայս զյաւիտենականն եւ ապականացուս զանապականելի կեանսն. վաղվաղեա՛, քանզի չեմք կալոց անմահք. գուցէ վրիպեալ յանուանի եւ ի փառաւորեալ կատարմանէս` անանուն եւ անպիտան մահուամբ ելանիցեմք ի կենցաղոյս»: 7 Եւ զայս լուր ի սրբոյ առնէն Վասակայ Մամիկոնենէ` հաւաստի երդմամբ պատմէր մեզ բազում անգամ ինքն տէրն Շիրակայ Ներսեհ Կամսարականն:
8 Եւ մինչդեռ զաւրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան այսպէս մրցէր հանդերձ երանելի եղբարբն Վասակաւ եւ երկոքումբք որդւովքն Կամսարականին Արշաւրայ` յանկարծակի փախուցեալք առ հասարակ սրանային գունդքն ամենայն Հայոց եւ Վրաց. որոց բազումք ի նենգաւորացն աղաղակէին առ միմեանս անհանգիստ, թէ «Փախեան Հայք, անձնապուրք լերուք»: 9 Եւ վասն զի ոչ ըստ փութոյ եւ յորդոր խնդրոյ շնորհէր ի ժամուն վիճակ մարտիրոսութեան ի վերին զուգակշռող աջոյ ամենագիտին, ըստ ծածուկ եւ անքնին իւրոյ կանխատեսութեանն` քաջի զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եւ այլոց ընդ նմա ուխտապահ ընկերացն, որ

ԹՈՒՂԹ 81
ախորժելով տենչէին բաժակի մարտիրոսութեանն, եւ չգտան արժանիք, դարձուցեալ այնուհետեւ զերասականս երիվարացն` գնային եւ նոքա զհետ փախստէիցն Հայոց: 10 Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եկեալ պատահէր Բաբգենայ Սիւնւոյ, անկելոյ ի զաւրացն Պարսից կարէվէր. զոր հեծուցեալ ի վերայ իւրոյ նժուգի եւ հանեալ ի պատերազմէն ապրեցուցանէր: 11 Բայց որք ընտրութեանն ցանկացողք եղեն եւ արժանիք ընդ սրբոյ ասպետի Սահակայ եւ ընդ սրբոյ քաջին Վասակայ Մամիկոնենի, եւ կատարեցան յաւուրն` եւ անուանքն են այսոքիկ®
12 Իսկ զաւրքն ամենայն Հայոց, ընդ որս եւ անպիտան զաւրքն Վրաց, հանդերձ թագաւորաւն իւրեանց Վախթանգաւ, վատնեալք ցրուէին. զորոց զկնի հետամուտ եղեալ գունդքն Պարսից` զբազումս կոտորէին, եւ բազումք յայլ եւ այլ տեղիս զերծեալ ապրէին:
13 Բայց զՀրահատն Կամսարական, սաստկապէս վազս առեալ երիվարին իւրոյ` ընկենոյր, եւ հասեալ Պարսկացն, մինչդեռ էր հետիոտս` կալեալ ածէին առ Միհրան. զոր տեսեալ Միհրանայ` մեծապէս ուրախացաւ: 14 Պատուհասէր զնա բանիւք խստութեան, եւ կապեալ տայր պահել զգուշութեամբ. եւ ուր երթայր յաշխարհիս Հայոց` ընդ իւր շրջեցուցանէր: 15 Ընդ որս կալան եւ սեպուհ մի Սիւնի, որում անուն էր Յազդ, եւ զայլս ոմանս ի Վրաց աշխարհէն:
ՀԵ. Իսկ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան երթայր առ վայր մի յամրագոյն տեղիսն Տայոց, ուր եւ սինլքորք փախստէիցն Հայոց առ նա ժողովէին եւ այլք յաւագ նախարարացն Հայոց. այլ Կամսարականքն երկոքեան ընդ նմա իսկ էին միշտ, եւ անքակ ի նմանէ եւ միաբան: 2 Զորոց զհետ եկեալ Միհրան գնդաւ իւրով եւ ջանայր կամ սպանանել պատերազմաւ, եւ կամ ունել հնարիւք, եւ կամ հաւանեցուցանել եւ նուաճել:
3Եւ էր բանակ սաստկութեան զաւրուն Արեաց ի գեաւղն որ անուանի Դու, ի սահմանակցութեան Պարսից եւ Հոռոմոց. եւ զաւրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան մերձ ի նա իբրեւ երկուք հրասախաւք, ի գեաւղ մի որ կոչի Մկնառինճ, արամբք որպէս թէ հարիւրովք եւ թերեւս սակաւուք եւ կամ յոլովիւք: 4 Եւ Միհրան այնչափ հազարաւքն առ նա բանակեալ էր մաւտ, եւ տեղին ուր զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան էր` յիշխանութեանն Պարսից թագաւորին էր: 5 Եւ այնչափ սաստկապէս զեղեալ էր Աստուծոյ զմեծ շնորհ զաւրութեան իւրոյ ի վերայ քաջի առն Վահանայ Մամիկոնէի, զի ի մէջ այնչափ բազմութեան գնդի եւ ի զաւրաւոր քաջորերոյ` դողացեալ սարսեալ կայր Միհրան գնդաւն, փակեալ ընդ երկիւղագին ահիւ վերնոյն, եւ չիշխէր դիմել ի վերայ եւ սպանանել զորս կամէր, եւ հալածել եւ կորուսանել զմնացեալ փախստեայսն. այլ բանիւ ողոքանաց պատգամաւորէր ընդ նմա հանապազաւր ի խաղաղութիւն, ասելով, թէ «Մի՛ կորնչիր, եւ յարքայից արքայի ի ծառայութենէ մի՛ ելաներ, եւ զաշխարհս Հայոց մի՛ տար ի վատնումն. ի հնազանդութիւն եկ թագաւորին, եւ ես միջնորդ լինիմ. քանզի վասն իւրոյ բարերարութեան սիրէ զիս, եւ բանից իմոց լսէ. եւ ես աղաչեմ զթագաւորն, եւ հաշտեցուցանեմ ընդ քեզ, եւ ինչ որ արժան է տալ քեզ` ջանամ զի տայ»:
6 Եւ սպարապետին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի պատասխանի արարեալ ասէր ցՄիհրան, եթէ «Արեաց տէր որ լինի` արդար աչաւք պիտի նայել յամենայն մարդ իբրեւ զթագաւոր, եւ արդարապէս տեսանել եւ արդարապէս լսել, ըստ արժանի թագաւորի: 7 Բայց այր թագաւոր, որ ուղիղ աչաւք չհայի ի ծառայս եւ ուղիղ լսողութեամբ չլսէ ուրուք զբանս, այլ համակ ըստ իշխանութեան վարի, եւ ոչ ըստ արժանի իրաւանց քննութեան, այլ առաւել եւս որ կարի դժնդակագոյն է եւ աշխարհի կորստեան պատճառ, եւ հանապազ զայն առնէ, եւ կամի տեսանել այլոյ աչաւք եւ լսել այլոյ ականջաւք` ծանր է ծառայութիւնն այն եւ դառն, եւ վտանգ` որում ոչ ոք կարէ կալ առաջի: 8 Վասն զի տէր, որ յիւր ի ծառայից զլաւ եւ զվատթար չգիտէ ընտրել, եւ ըստ արժանի իւրաքանչիւր ումեք մատակարարել զպիտոյսն ոչ կամի` այնպիսին լաւ ծառայի տէր դժուարաւ կարէ լինել: 9 Արդ` Հայոց աշխարհս ո ̄րպիսի մեծ եւ պիտոյի աշխարհ է. եւ արդ ցո՛յց ինձ այր մի յայսպիսի աշխարհի, որ թէ առաւելաւ թագաւորութեամբ արժանաւորապէս հասեալ է ի տանուտէրութիւն. այլ որեար աւազակ եւ անպիտան, հացկատակք եւ վատտոհմիկք, որ գան զայնպիսի մեծ թագաւորութիւն խաբեն, եւ ընդ կրակի փառս գնեն եւ տէրութիւն. եւ ի ձէնջ ըստ կողմն ելեալ սակաւ մի` միզեն ի կրակն, եւ յանթեղ զաղբ իւրեանց արկանեն, եւ զվաճառականն եւ զվաճառն ի միասին թշնամանեն: 10 Եւ այլ լաւութիւն եւ քաջութիւն եւ միտք եւ գիտութիւն, որով աշխարհ շինի եւ միջի լինի` այն չխնդրի եւ արհամարհեալ է. այլ անպիտան եւ վատտոհմակ

մարդկան պատրողութիւնն ի մէջ անցեալ յարգի, եւ դուք առ ճանաչողս ունիք զձեզ: 11 Լուեալ է քո, որ Միհրանդ ես, եւ ամենայն Պարսից` զբանս զայս յԱրեաց տեառնէն ի Պերոզէ առաջի ամենեցունց յատենի, թէ «Այր վատ եւ գունդ անպիտան Ասորի է. բայց քան զԱսորի այր` Հայ մարդ շատ վատթար է եւ անպիտան»: 12 Եւ ո՞չ արդեաւք լաւ էր մահ քան զայն լուր յայնպիսի թագաւորէ: 13 Եւ արդ` իմ երկուս կռիւս արարեալ է ընդ Արի մարդկան, եւ երրորդն այս է որ ընդ քեզ արարաք. եւ ընդ որս զերկուս կռիւսն արարաք` ընդ այնպիսի երեւելի եւ քաջ մարդկան կռուեցաք, զոր ինքն Արեաց տէրն եւ ամենայն Արիք ճանաչէին, թէ ո՛րպիսի որեար էին: 14 Եւ աւտար մարդոյ մեզ չէր աւգնեալ, Հոնի կամ Հոռոմի եւ կամ այլ ազգի ուստեք մարդոյ. բայց միայն այս Հայոց, զոր դուք գիտէք, սոցա վճարեալ է զայնպիսի մեծ գործ, զոր դուք ամենայն Արիք լուայք եւ տեսէք. եւ ոչ բազում այրուձիոյ, այլ հարիւր արամբ եւ կամ եւս նուազիւ զհազար եւ զերկուս հազարս այր փախուցեալ է սոքաւք: 15 Եւ յայսմ կռուի մի՛ զայս զմտաւ ածեալ պարծիք, թէ աւելի ինչ քաջութեամբ յաղթեցէք մեզ. այլ ի մեր երկպառակութենէ եւ ի նենգելոյ եղեւ մեզ վնաս: 16 Զի թէ էր այս հայ գունդ, յորոյ վերայ ահ եւ երկիւղ էր, որպէս Արեաց տեառն յիւր ծառայի վերայ, եւ յիմում ձեռին այնպէս էին, որպէս ընդ իմ նախնեացն ձեռամբ, եւ համարձակապէս իշխէի զվատացեալսն ի կռուի տամբ եւ կենաւք հարցանել եւ գլխով պատիժ առնել, եւ քաջացելոցն կարէի բարի առնել եւ պատիւ տալ` ցուցանէի Արեաց տեառն եւ ձեզ ամենեցուն, թէ ո՞ր կարի գունդ յԱրիս անուանի էր եւ լաւ. բայց եթէ լաւագոյնք եւս եւ քաջք չերեւէին` այլ ի խոնարհ սակաւ մի եւ նուազ չտայի երեւել: 17 Բայց արդ` զոր ձեր ի վատ տոհմէ եւ յանպիտան ի մարդկանէ աշխարհիս Հայոց իշխան կարգեալ էք` դոքա ըստ իւրեանց յետնութեան կորուսին յաշխարհէս Հայոց զքաջութիւն եւ զանուն բարի եւ զլաւութիւն: 18 Զի գնդի, որոյ զաւրագլուխն վատ է` գնդին լաւ լինել չէ հնար, եւ աշխարհի, որոյ իշխանքն յետին են` աշխարհին այնմ անհնար է յառաջադէմ եւ անուանի լինել:
19 «Իսկ յաղագս իմ դուք ամենեքեան գիտէք, զի ի հարցն իմոց ես տղայ մնացի. ոչ զվաստակս նոցա որ առ Արեաց աշխարհն լեալ է` գիտեմ, եւ ոչ յանցման նոցա հաղորդ ինչ էի: 20 Բայց մինչ ես յանձինս զգացի, եւ ձեզ Արեաց տեառնն արբանեկութեան արժանի եղէ` ի մտի եդի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան` արդար մտաւք տեառն եւ ձեզ ծառայութիւն առնել եւ արդար վաստակս վաստակել: 21 Եւ որչափ ես զլաւն հոգայի եւ ի լաւ վաստակսն յաւելուի` եւ վատ անարժան իշխանքդ Հայոց զինչպէտ բանսարկութիւնս առնէին, եւ դուք անքնին մտաւք լսէիք եւ ընդ իս չհայէիք ուղիղ. ածի զմտաւ, թէ զի՞նչ արդեաւք այլ հնար գոյր, որով ես կարող լինէի զԱրեաց տեառն եւ զաւագացն զմիտսն ուղղել ընդ իս. եթէ գտանէի ինչ ոչ պարգեւս` գոնեա լոկ աչաւք ուղիղ հայէին ընդ իս, եւ շատ էր ինձ: 22 Եւ իբր ի վաստակսն, զոր վաստակէի ըստ իմում գիտելոյ, թերութիւն ինչ ոչ տեսանէի, եւ առաւելս ինչ յաւելուլ եւ վաստակել չգտանէի հնարս, եւ զթշնամեացն բերանս ի բանսարկութենէ խնուլ ոչ կարէի, եւ տեառն եւ ձեր ականջք ի բաց էին ի լսել զստութիւն եւ չխորհել վասն իմ ուղղակի, եւ իբրեւ ոչ ինչ գտի պատճառանս ծանր տրտմութեանն որ կրէր յանձին իմում ի սպառ, եւ փախչել յաշխարհէս չկարէի` խորհուրդ չար ի մտի արկի, եւ անձամբ զանձն սպանի. եւ երանի ̄ եթէ լոկ զմարմինս էր սպանեալ. այլ ես զհոգիս եւ զմարմինս ի միասին կորուսի: 23 Քանզի ուրացայ զճշմարտութիւնն զոր գիտէի, թէ ստոյգ Աստուած է արարիչ եւ տէր ամենայնի, եւ երկիր պագի ստութեան եւ մոլորութեան. զոր այսաւր առաջի ձեր եւ առաջի ամենայն աշխարհիս խոստովանիմ, թէ ստութիւն է եւ աղտեղի խաբէութիւն: 24 Եւ յետ կործանմանն յորում կործանեցայ` մաշէի յերկիւղէ զամենայն աւր, թէ գուցէ մեռանիցիմ սովին մեղաւք եւ կորնչիցիմ զյաւիտենական կորուստն. կալեալ ի բռին զոգի իմ` ի բաց մերժեցի զերկիւղ թագաւորաց, ընկեցեալ յանձնէ կոխեցի զուրացութեանն խիղճ եւ լուսաւորեցայ: 25 Այսուհետեւ ուրախ եմ եւ պատրաստ հալածանաց, աղքատութեան, վշտի եւ մահուան. զի որում եւ դիպիմ քրիստոնէութեամբ` ուրախ եմ եւ անահ:
26 «Բայց դու զոր խաւսիսդ` եւ արդարեւ կարես առնել, եւ հաւանի թագաւորն նուաճել զմեզ` եւ նախ քան զամենայն` զքրիստոնէութիւն շնորհէ աշխարհիս Հայոց, եւ զաղտեղի վաճառդ հատանէ յաշխարհէս մերմէ, զոր անպիտան եւ վատ մարդիկ գնեն ի ձէնջ խաբէութեամբ, եւ ընկալեալ ծաղր առնեն եւ զձեզ եւ զմոխիրն. եւ զմարդ ճանաչէք զլաւն եւ զանպիտան, եւ գործ խնդրէք յիւրաքանչիւր ումեքէ, եւ ոչ կատակաբանութիւն. եւ ի գործ հայիք` տալ ըստ վաստակոց

ԹՈՒՂԹ 83
զհատուցումն, եւ ոչ ի լկտէբանութեան խաբէութիւն. եւ կարէք գրել եւ կնքել, թէ ի մերմէ բռնութենէ եղեւ ձեր յանցումնդ, եւ ոչ ի ձեր ստահակելոյ եւ յանդգնութենէ, եւ թողուք. եւ զտոհմիկն առ տոհմիկս ունիք եւ զվատտոհմակսն առ անտոհմակս. եւ թէ այդպէս նուաճէք զմեզ` մեր բնիկ տեարք էք եւ հարցն մերոց եւ նախնեաց, եւ մեք ծառայութիւն առնեմք եւ հպատակ լինիմք: 27 Ապա եթէ նոյնպէս զյետինսն առ լաւսն ունիք եւ զլաւսն յետս տանիք, եւ աղտեղի մեղաց վաճառէք զիշխանութիւն աշխարհիս, եւ ոչ ըստ իրաւանց հայել յարժանաւորսն եւ ի պիտանիսն տայք` մեք որ ապստամբեցաքն` ոչ եթէ գիտէաք, եթէ մեք Արեաց առաջի ինչ կարեմք կալ, զի եւ զմեր տառապանացս ոյժ գիտեմք եւ զԱրեաց այնպիսի մեծ եւ անհամար գնդի եւ ուժոյ զսաստկութիւն. բայց միայն զմեռանելն եդաք առաջի, եւ նմին պատրաստ եմք. եւ առաւել եւս ուրախ եմք, զի զանուանի եւ զլաւ մահ մեռանիմք քրիստոնէութեամբ, քան թէ ուրացութեամբ գնել զանցաւոր փառս, եւ զյաւիտենից կորուստն ժառանգել»:
ՀԶ. Եւ մինչդեռ Միհրան եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան զայսպիսի բանս ընդ միմեանս խաւսէին` յանկարծակի դեսպան հասանէր ի դրանէ եւ ստիպով զՄիհրան ի դուռն կոչէին: 2 Եւ նորա չուեալ ամենայն բազմութեամբն գնայր ճեպով ի դուռն, առեալ ընդ իւր զկապեալն Հրահատ եւ զերանելին Յազդ եւ զայլ կապեալսն: 3Զորոց զհետ երթայր տրտմութեամբ եւ բազում փութով սիրելի եղբայր նորուն, տէրն Շիրակայ Ներսեհ, արամբք ընտրելովք, որոց տեսեալ զանհնարին անսպառ ողբումնն Ներսեհի, սիրով խանդաղատեալ, զբարիս նոցա յիշելով` երթային ընդ նմա: 4 Որոյ յաւրէ ունելոյ զՀրահատն Պարսկացն` ոչ էր եղբաւր նորա Ներսեհի տեառն Շիրակայ դադարեալ ի լալոյ, եւ ոչ էր հանգուցեալ ի վերայ անկողնոյ, եւ ոչ ճաշակեալ հաց առանց արտասուաց. այլ եւ զոր ճաշակէրն` առ չարի դառնացեալ լինէր բերան նորա: 5 Եւ երթայր զհետ գնդին Պարսկաց, ածելով զմտաւ, թէ ո՞ գիտէ, լրտեսեալ ուրեք ի զատագոյն թեւի գնդին` անկեալ ի վերայ կարասցէ զնա զերծուցանել. եւ կամ թէ ոչ` գոնեայ ես դիպեալ մահու` հանգեայց յանմխիթար տրտմութենէս: 6 Եւ երթեալ բազում անգամ աւթս զհետ, եւ ոչ ինչ կարացեալ գտանել հնարս, եւ մերձեալք որպէս թէ աւթեւանաւ միով ի սուրբ տեղի տան նահատակին Գրիգորի ի գեաւղն որ անուանեալ կոչի Բագաւան, եւ տեսեալ Կամսարականին Ներսեհի զտեղին նահատակին Գրիգորի, եւ յիշելով զտրտմակցութիւն սրբոց ընդ վշտացեալս, եւ զհամարձակութիւն սրբոյ առն Գրիգորի առ Աստուած` ձայն սաստիկ բարբառոյ հանդերձ արտասուաւք արձակեալ առ այրն Աստուծոյ` աղաղակեաց ասելով. «Տէ՛ր Գրիգոր, որ զսաստիկ մէգ ամբարշտութեանն մեղաց մերոց մերժեալ փարատեցէր յաշխարհէս Հայոց, փարատեա՛ եւ զիմ սաստիկ մէգս տրտմութեանս ի սրտէս, եւ շնորհեա՛ ինձ զանձկալի զեղբայրն իմ տեսանել առողջ առ իս. քանզի հնարաւոր է Աստուծոյ ամենայն, եւ զքո խնդիր քաջ ախորժելով կամի լսել եւ կատարէ»: 7 Եւ այսպէս մեծաձայն բարբառով եւ ողբալով աղաղակեաց Կամսարականն Ներսեհ առ այրն Աստուծոյ Գրիգորիոս. ոչ թէ բերանով բարբառէր, այլ սրտիւն աղաղակէր: 8 Եւ նորա լուեալ վաղվաղակի ասաց ցՔրիստոս. եւ Փրկչին Աստուծոյ անդ եւ անդ հանեալ զկապեալն Հրահատ ի շրջափակ զգուշութենէ պահապանացն, արձակէր խաղաղութեամբ առ սիրելի եղբայրն իւր եւ յաշխարհ:
9Յայնժամ տեսեալ զաներկիւղապէս եւ զքաջաբար ելս Կամսարականին Հրահատայ` զաւրագլխին Արեաց Միհրանայ եւ այլ աւագանւոյն որ ընդ նմա էին` հրաման տային ածել զերանելի սեպուհն Սիւնեաց զՅազդ ի նմին աւուր զառաջեաւ իւրեանց: 10 Եւ սկսան սաստիւ խաւսել ընդ նմա եւ պատուհասել. «Ոչ է, ասեն, հնար կեալ մարդոյ, որ բազում վնասս եւ չարիս առ իւր իսկ նմանի մարդիկ գործեալ իցէ, թող թէ առ տէրն Արեաց, որ աստուածանման է եւ իշխանութիւն ունի ի վերայ ամենայն մարդոյ սպանանել եւ կեցուցանել: 11 Արդ` զվնասակարն Հրահատ եւ զարժանին բազում մահուց, զոր ըստ նորա չար գործոցն պաշարեալ մեծ փառացն արքայից արքայի` ետ ի ձեռս մեր, զոր եւ մեք թէպէտ եւ խնայել կամեցաք եւ ապրեցուցանել, սակայն իւր մահապարտութեան գործոցն որսացեալ զայրն` չետուն լինել նմա արժանի թողութեան, այլ վաղ եւ կամ անագան կորուսանեն զնա. քանզի ի մեծ եւ ի հզաւր իշխանէ ոք փախուցեալ` հազիւ կարէ զանձն թաքուցանել, թող թէ փախուցեալն յաստուածոցն ո՞ւր կարէ թաքչել եւ ապրել: 12 Արդ` եւ դու ընկեր նորին չար գործովք մահապարտութեամբ` ոչ իւիք կարես գտանել հնարս փրկութեան անձինդ եւ ապրել, բայց թէ ապաւինեալ ի կրակ` պագանիցես երկիր

արեգական, եւ նոցա բարեխաւսութեամբ գտանիցես թողութիւն ի թագաւորէն, եւ կեցցես: 13 Եւ մեք խնայելով ի քեզ` տամք զայսպիսի խրատ քեզ. վասն զի կամիմք զկեանս քո եւ ո՛չ մեռանել»: 14 Ի սոյն միտս յաւժարեցուցեալ գրգռէր բազում անգամ պատգամաւորաւք եւ թղթովք, էր երբէք եւ յորժամ ինքն առ աւագսն Պարսից լինէր ի բանակի, անաւրէն իշխանն Սիւնի Գդիհոն, ի վերայ երանելի Սիւնւոյն սեպհին Յազդայ, իբրեւ զչարկամ եւ զնախանձոտ եղբարց, եւ ոչ զի ուրացեալ ապրեսցի, այլ զի ուրացութեամբ մեռցի վատանուն:
15 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս երանելւոյն Յազդայ ի Միհրանայ եւ յայլ ամենայն աւագանւոյն Պարսից, ծանուցեալ զկամս եւ զխորհուրդս զանաւրէն զեղբարց նոյն իւրոյ Գդիհոնի` պատասխանի տուեալ ասաց, թէ «Զժամանակաւոր զմարմնոյ կեանսս թէ վաճառէր ոք, եւ հասանէր ինձ գնել եւ կեալ, յաղագս ցաւոց մարմնոյ եւ սիրոյ կենցաղոյս` տայի արդեաւք զամենայն ինչ ըստ աղքատութեան իմոյ գիւտի եւ գնէի. բայց զյաւիտենից պատուհասն եւ զանշէջ գեհենին սպառնալիսն գնել ընդ կարասւոյ` յոյժ անմտութիւն է. մանաւանդ զի անյայտ է երեւումն վաճառուն. քանզի ոչ ոք գիտէ զկեալն իւր, զհեռին եւ զմաւտեալն ի դուրս. գուցէ գնեալ խնդայցէ, եւ ի վաղիւն վախճանեալ յուղարկիցի ի խաւարն արտաքին: 16 Այլ զայսպիսի աղտեղի եւ կորստական վաճառ, թէ ուրացեալ էր իմ, ընդէ՞ր այժմ գնէի զդա վասն կելոյ, այլ վաղ իսկ առնուի հանդերձ փառաւք եւ մեծամեծ պատուովք. այլ զայս ընտրեցի յորում եմս, եւ զսոյն համարեալ լաւ եւ պատուական` ասէ, ուրախ եմ եւ խնդամ վախճանել քրիստոնէութեամբ, քան թէ զհազար հազարս ամաց կեալ ուրացութեամբ, եւ յաւիտենից անվախճան պատուհասին լինել ժառանգաւոր»:
17 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս անաւրէն դատաւորացն ի սրբոյն Յազդայ` սրով կտրել զգլուխ երանելւոյն հրամայեցին, մերձ ի տեղի սուրբ մատրանն առաքելանման նահատակին սրբոյն Գրիգորի, ի գեաւղն որ կոչի Բագաւան, ի նահանգին Բագրեւանդայ, ի լանջակողման լերինն որ անուանի Նպատ. մաւտ ի սուրբ տեղի մատրանն որպէս երկու քարընկեցաւք: 18 Եւ կատարեալ սրբոյ Սիւնի սեպհին Յազդայ զընթացս նահատակութեան իւրոյ յամսեանն հոռի, որ աւր վեշտասան էր ամսոյն, եւ ամփոփեալ նշխարք նորա եդան անդէն ի սուրբ մատրանն Գրիգորի:
ՀԷ. Եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան չուեալ գայր հասանէր յԱյրարատ գաւառ, եւ կատարեալ զուխտ պատարագաց ի Վաղարշապատ քաղաքին, հանդերձ ընդ իւր ուխտապահ նախարարաւքն եւ այլ զաւրաւքն Հայոց, ի տանն Աստուծոյ եւ ի վկայարանս նահատակեալ կուսանացն, զուխտս պատարագաց եւ զսովորական նուէրս ընծայիցն Աստուծոյ. եւ նախ հոգացեալ զաղքատաց դարմանս` ապա մեծաւ ցնծութեամբ ուրախանային եւ ինքեանք, փառաւորելով զԱստուած: 2 Եւ չուեալք անտի երթեալք հանգչէին ի բնական ոստանին Հայոց ի Դունի, մինչ զաւուրս ցրտաշունչ ձմերայնւոյն սառնամանեացն անցուցանէին:
3 Եւ մինչդեռ կամէին հանգչել առ սակաւ մի եւ ոգի առնուլ յաշխատութենէն` գային յանկարծակի ի կողմանց Վրաց արք դիւազգեցիկք եւ խելաշուրջք, խաւսելով բանս սուտս եւ տեսիլս խաբէութեան, զոր ոչ էր տեսեալ, ի կործանումն եւ յերկպառակութիւն զաւրաց նորին` առ զաւրավարին Հայոց Վահանայ յոստանին. եւ ասէին ցամենեսեան, թէ «Ողջ են եւ կենդանի սքանչելի ասպետն Սահակ եւ քաջ սեպուհն Մամիկոնեան Վասակ. եւ զմեզ յղեցին առ ձեզ, թէ «Ի փախչելն ձեր ի կռուոյն Վրաց` մնացաք մեք ի կռուատեղն, խոցեալք կարէվէրք. եւ ըստ Աստուծոյ ազդեցութեանն, ի սաստկութենէ եւ ի կարեւոր վիրացն, զոր ունէաք ի մարմնի մերում` մերթ ի սող եւ մերթ անձնքարշութեամբ հասաք առ միմեանս, եւ հոլովեալք անկաք ի խիստ թաւուտ թուփս դժնկաց. եւ կացեալ ի վերայ մեր ըստ Աստուծոյ ցուցակութեանն առն միոյ քահանայի հոգեւորի ի Տեղացն անապատէ, եւ ի նմին ժամու բարձեալ ի մէնջ զմի մի ըստ անձին` տարաւ հեռի ի տեղեացն որպէս պարսկաւ միով հրասախաչափաւ. չեւ եւս գիտելով, թէ ո՛ ոք իցեմք եւ կամ յորմէ՛ գաւառէ, այլ ըստ առաքինութեան իւրոյ` իբրեւ զարս յաղագս Աստուծոյ վիրաւորեալս` ապրեցուցանել զմեզ կամեցեալ, եւ կամ դիպեալս վախճանի` ամփոփել զոսկերս մեր յաւգուտ հոգւոյ իւրոյ տենչացեալ. եւ ապա որպէս յանկասկած տեղի հեռացուցեալ զմեզ ի տեղւոջէն առն` եւ լինէր անհոգացեալ: 4 Երթեալ այնուհետեւ ի վանկունսն իւր` բերէր մեզ կերակուր ինչ դուզնաքեայ եւ ջուր, ածեալ ընդ իւր եւ մանուկ մի միւս եւս այլ, եւ մատուցեալ մեզ աղաչէր ճաշակել. եւ մեր ընկալեալ ըստ կարի զկերակուրն ի ձեռանէ սրբոյն ջամբելով` զաւրացաք սակաւ

ԹՈՒՂԹ 85
մի: 5 Եւ նորա գիտացեալ, թէ սակաւ մի բերեալ ոգի բացաք զաչս` սկսաւ նա այնուհետեւ հարցանել զմեզ, թէ ուստի՞ էք եւ կամ յորմէ՞ գաւառէ. քանզի ձեւդ ձեր եւ կերպարան ազատս կարծեցուցանէ զձեզ: 6 Եւ մեր զառաքինութիւն զառնն տեսեալ` զստոյգ իսկ ինչ պատմեալ ասացաք նմա զմէնջ յանուանէ. եւ նորա լուեալ` ետ փառս Աստուծոյ. եւ թողեալ առ մեզ զմանուկն, գնայր ի մէնջ ի վանկունսն իւր: 7 Եւ ի միւսում եւս գիշերին ածեալ գրաստ, միւս եւս այլ մանկամբ` հանէին զմեզ ի գրաստն, եւ աւժանդակելով մեզ երեքեան տանէին յանապատն, ուր ինքեանք բնակեալ էին. եւ թագուցեալ զմեզ անդ առ իւր աւուրս բազումս` բժշկեալ ողջացաք զաւրութեամբն Աստուծոյ: 8 Եւ որպէս սովորութիւն է հակառակորդ դիւին` շնչեալ յականջս ոմանց աստուածատեաց մարդոց` որսալ զմեզ սկսեալ են անձանձրոյթ եւ կամին սպանանել, եւ անձանց փառս գտանել ի Պարսկաց եւ պատիւս: 9 Եւ սուրբ վանականս ընդ բազում անապատ տեղիս եւ ընդ բազում խորաձորս քարանձաւաց շրջեցուցանէ զմեզ ի ծածուկ. բայց ածել այդր առ ձեզ երկնչի. գուցէ, ասէ, քննեալ ուրուք զհետս` գտանիցէ զմեզ եւ սպանանիցէ: 10 Բայց արդ` փութացարո՛ւք արձակել այտի գունդ սաստիկ եւ զաւրագլուխ հաւատարիմ, եւ տանել զմեզ առ ձեզ, որպէս զի հասեալք առ ձեզ` լիցուք ի միասին վրէժխնդիրք հաւատոցն ճշմարտութեան»:
11 Եւ լուեալ զայսպիսի սատանայական խաւսս արանց անմտաց` իսկոյն հաւատացեալ ասէին, թէ «Արդ փութալ եւեթ պիտի. զի յորժամ նոքա ողջամբ ի Հայս գան, եւ Պարսիկք զայն լսեն, թէ արդարեւ նոքա ողջ են` խորտակին ամենայն զաւրութիւնք նոցա, եւ լքանին: 12 Այլ մանաւանդ յորժամ յականջս կանանց եւս եհաս բան արանցն իւրեանց, եւ լուան թէ ողջ են,- քանզի եւ զխաւսս անգամ ի գիշերի զառն եւ զկնոջ խաւսէին նշանաւ դիւազգեցիկ արքն եւ հաւատալի առնէին,- չառնէին այնուհետեւ դուլ կանայքն ի տուէ եւ ի գիշերի, ըստ սայթաք եւ անհաստատ բնութեան կանանց, այլ գրգռէին զսիրելիս իւրեանց եւ զազգականս, զդայեակս նոցա եւ զծառայս` փութալ ճեպել հասանել վաղվաղակի եւ ածել զնոսա:
13 Եւ զայս ամենայն բանս դիւազգեցիկ արանցն եկելոց ի Վրաց, եւ զկամս եւ զհաւանութիւն բազում արանցն ի Հայ մարդկանէ, եւս առաւել զանդլութիւն կանանց եւ զճեպս եւ զանժուժկալութիւն, որ նման բոցոյ տոչորէին ի խորհուրդս նոցա, եւ ոչ ոք զաւրէր ցածուցանել, լուեալ ամենիմաստի եւ զգայուն մտաց Մամիկոնեանն Վահանայ զաւրավարին Հայոց` ասէր. «Այդ բանք եւ խորհուրդք` արանց վատախորհրդաց են եւ որք չարաչար են իմաստիւք: 14 Քանզի գիտացեալ զեկս պարսիկ գումարտակի գարնանի յերկիրս Հայոց` խորհեալ իմացան զայլ, թէ քայքայել կարեմք եւ պառակտել զժողովումն զաւրաց Հայոց որ յոստանին էին, եւ այսր եւ անդր ցրուել. ապա թէ կարի սակաւ գունդ կայ ի Պարսից` թէպէտ եւ ձերբակալ արարեալ կորուսանեն զնոսա: 15 Այլ թէ ընդդէմ ոմանց բանքս իմ ոչ թուին` ես աշխարհակորուստ արանցն ողջ ոչ տայի գնալ յաշխարհէս Հայոց: 16 Վասն զի զերանելի զեղբաւրն իմոյ զնահատակութիւն յաւուր կատարման իւրոյ, եւ յառաջ քան զպսակելն նորա տեսի զպսակն. եւ նախ քան զվախճանն` ցուցաւ ինձ գոյնն եւ կերպարան բանակի այնր եւ զաւրու, յոր բանակ նախադնելոց եւ վերանալոց էր. քանզի վաղագոյն քան զյարձակելն մեր եւ հասանելն առ միմեանս` լուսաւորեցան երեսք նորա լուսով, զորոյ զնմանութիւն լուսոյն ոչ կարեմ ասել. եւ զարմացեալ ընդ նորա տեսիլն` կամեցայ միւսանգամ հայել ընդ նա, եւ յեւս առաւել ճառագայթարձակ լուսոյ երեսացն զարհուրեալ` ոչ եւս կարացի հայել: 17 Որ թուի թէ եւ այլոց երեւեցաւ նոյն տեսիլ սքանչելութեան գունոյ նորա ի ժամուն. եւ ես անդէն եւ անդ գիտացի, թէ նա առաւ յինէն եւ յայլ զաւրս խառնեցաւ, որոյ զաւրաց այն կերպարան է եւ լուսաւորութիւն: 18 Եւ ես ասեմ, թէ զնա մի՛ խնդրէք եւ վասն ասպետի մի՛ աշխատիք: 19Ապա թէ որպէս զորդիս մարգարէիցն կամիք թարթափել յընդունայնս, որք զԵղիայն խնդրէին ապշեալք, որոց բողոքէր Եղիշայ` չաշխատել, եւ չլսէին` դառնայք ամաւթով նոյնպէս եւ դուք, որպէս եւ նոքա դարձան ամաւթալից եւ ունայնք: 20 Բայց զի մի՛ երեւեցայց ումեք բարենախանձ` առաջի ձեր են արք զաւրուդ Հայոց եւ նախարարքդ. եւ որ ոք կամի երթալ` չարգելում. բայց յիշեսջիք եւ գիտասջիք, թէ ո՛րքան կորուստ յանաւգուտ երթիցդ յայդոցիկ հասանէ աշխարհիս Հայոց»:
21 Յայնժամ հաւանեցուցեալ անխորհուրդ եւ թեթեւամիտ մարդոց, եւ մանաւանդ կանանց նահատակելոցն եւ նոցունց ընտանեաց եւ դայեկաց, զսեպուհն Մամիկոնէից զՄուշեղ` բազում այրընտիր գնդաւ արձակէին ընդ արսն շաղաւաշուրթս եւ խաբեբայս յիրս անաւգուտս եւ ի

ճանապարհս զոր ոչ գիտէին: 22 Որոց տարեալ զնոսա ի սահմանս Վրաց` յածեցուցանէին զկնի սատանայի, որոյ եւ ինքեանք արբանեկեալք իսկ էին. եւ բազում պատրողական կարկատելով պատճառս` ասէին ցնոսա. «Փախուցեալք ի սպանողացն` ի թաքստոց էին, փոփոխելով յայլ եւ այլ խորաձորս քարանձաւաց եւ ի ծառախիտ կատարս բարձր լերանց»: 23 Եւ այսպէս ի բազում աւուրս խելացնորեցուցեալ յածեցուցանէին զսեպուհն Մամիկոնէից զՄուշեղ եւ զգունդն որ ընդ նմա, մինչեւ ցվախճանել ցրտաշունչ հողմոց ձմերանւոյն սառնամանեաց:
ՀԸ. Եւ եկեալ ժամանակ ծաղկոցաց գարնանւոյն աւդոյն շնչմանց, աւետաւոր ջերմութեանց մերկոցն չքաւորաց` եկեալ հասանէր յանկարծակի յերկիրս Հայոց Զառմիհր Հազարաւուխտ, սաստիկ եւ բազում այրընտիր զաւրաւք. դիմեալ անցանէր ստիպով ընդ կամուրջ գետոյն Երասխայ, եւ ի գիւղաքաղաքին որ կոչի Արտաշատ` բանակէր այն աւր: 2 Քանզի զգացուցեալ էր նմա քաջ տեղեկութեամբ ուխտանենգացն յաշխարհէս Հայոց` զերթն կիսոյ գնդին Հայոց ի Վիրս, եւ թէ սպարապետն Հայոց Վահան Մամիկոնեան լոկ թուով նախարարաւք եւ սակաւ այրուձիով ի յոստանիդ. «Յորոց վերայ հասեալ քո այսչափ ընտիր բազմութեամբ, թէպէտ եւ եդեալ նոցա զանձինս ի մահ, չկարիցես առնել ձերբակալս այդչափ բազմութեամբ այրուձիոյ` այլ երեքկնակի եւ չորեքկնակի պատեալ պաշարեալ զնոսա` հանես ընդ սուր զամենեսեան. եւ կատարեալ տանիս ի գլուխ զիրս գործոյս աշխատութեան, եւ դու պատուեալ փառաւորիս ի թագաւորէն, եւ մեք հանգչիմք յերերագին աշխատութենէս յայսմանէ»: 3 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս Հազարաւուխտոյ եւ այլ աւագացն որ ընդ նմայն էին` առաւել եւս ուրախանային, եւ ճեպով ի վաղիւն դիմէր ի վերայ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եւ զաւրացն որ ընդ նմայն էին ի ժամուն: 4 Եւ հասեալք մաւտ ի քաղաքն Դուին` յաւրինէր Հազարաւուխտ զճակատն ըստ աւրինի գործոյ պատերազմին, եւ կարգեալ զռազմն ի միջոցէ մայրւոյն, որում Խոսրովակերտն ասեն` անցուցանէր ի վերայ դաստակերտին, մինչեւ ի լեռնակողմնն զոր Ջրվէժն կոչեն:
5 Եւ տեսեալ սպարապետին Հայոց Վահանայ զայսչափ բազմութիւն զաւրացն Պարսից, եւ այլ նախարարացն Հայոց որ ընդ նմա էին, եւ այլ ռամիկ այրուձիոյն Հայոց, թէպէտ եւ զանընդդիմակայ չափաւորութիւն իւրեանց գիտէին, տեսանելով ծովացեալ գնդաւն Պարսից զամենայն դաշտն առհասարակ` այլ սակայն եւ ոչ կարի զարհուրեալք փախչել փութային. այլ ըստ բաւականի զաւրուն իւրեանց բաժանեալ ի մի մի եւ յերկուս նախարարս` յարձակէին ի վերայ: 6 Եւ առեալ քաջասրտաբար մասն ի գնդէն Պարսից` բազում արս ընտիրս դիաթաւալ յերկիր կործանէին, եւ իւրեանց դարձուցեալ զերասանակս երիվարացն` գնացին ի բաց քաջաբար: 7 Վասն զի եւ քաջաբար փախուստ առն հզաւրի` սաստիկ ահ երկիւղի գուշակէ առ միւսանգամ գործ թշնամեացն գնդի. որ եղեալ առ յապա երեւեցաւ բազմաց, եւ ճաշակեալ առին զհամ եւ զարմացան. մանաւանդ առաւել էր քան զայլսն. զոր եւ գիտաց քաջագոյն սնապարծ իշխանն Սիւնեաց Գդիհոն:
8 Բայց անդէն ի տեղւոջն որք ընտրեցին կամաւոր յաւժարութեամբ զմահ անձանց եւ նահատակեցան` երկուք արք ի նախարարացն Հայոց կռուեալք լաւաբար, եւ զքաջութիւն գործոյ ցուցեալ` երանելին Որդի ի տոհմէն Դիմաքսենից, եւ երանելին Քաջաջ ի տոհմէն Սահառունեաց, եդեալ զանձինս ի վերայ ուխտին սրբոյ` պսակեցան: 9 Անդ չարաչար խոցոտին եւ փախչին զաւրքն Պարսից: 10 Եւ զսուրբ հայրապետն Հայոց տէր Յոհան ընկեցեալ ի ձիոյն` թողին կիսամահ: 11 Վասն զի այնպէս ճեպով հասուցին սադրիչքն անաւրէնութեանն զՀազարաւուխտ ի վերայ Հայոց, զի եւ ոչ աւուրբ միով յառաջ ժամանեցին խոյս տալ ի քաղաքէն եւ անձին հոգալ, եւ ոչ ինքն կաթողիկոսն Յոհան: 12 Այլ ամենազաւր գթութիւն Փրկչին Քրիստոսի ողորմեալ խնայեաց յուխտասէր հաւտն իւր, եւ ածեալ ողջ զհայրն սուրբ` եցոյց խաղաղութեամբ ժողովրդեան իւրում եւ ուրախացոյց:
13Եւ ի նմին աւուր, յետ վճարելոյ գործոյ պատերազմին, գայր հասանէր սեպուհն Մամիկոնէից Մուշեղ հանդերձ այրուձիովն որ էին ընդ նմա. եւ իբրեւ ոչ ինչ ժամանեալ յանբաւկ գործոյ պատերազմին պիտոյից` դարձեալ ընդ այլ փախստէիցն գնային ի բաց:
ՀԹ. Եւ այսպէս ցրուեալ այսր եւ անդր զաւրքն Հայոց իւրաքանչիւր սփռէին: 2 Եւ գնայր զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան ինքն եւ նախարարքն Հայոց որք ընդ նմա էին, հանդերձ իւրաքանչիւր ուրուք դայեկաւք եւ սիրելի ծառայիւք, ուշ եդեալ երթալ դադարել առ վայր

ԹՈՒՂԹ 87
մի յամուր տեղիս սահմանացն Խաղտեաց, ոգի առնուլ եւ հանգչել առ վայր մի, եւ մնալ յուսով եւ սպասել փրկութեան Տեառն: 3 Զորոց զկնի հետամտեալ ճեպով անհանգիստն Հազարաւուխտ` երթայր դիմեալ ամենայն զաւրաւքն հանդերձ. եւ զբազում տեղիս ամրոցացն Հայոց ընդ երթալն առեալ հարկանէր, քակէր աւերէր եւ անցանէր. եւ զբազումս կոտորեալ` հանէր արեանց ճապաղիս. խնդրէր հնարս, փքալով մեծամեծս, կա՛մ առնել ձերբակալս զքաջ Մամիկոնեանն Վահան եւ կամ սպանանել պատերազմաւ, եւ ապա հանգչել:
4 Եւ երթեալ յՈքաղն` բանակէր մաւտ ի գեաւղն, որում անուն էր միումն Գիւղիկ եւ միւսումն Վարդաշէն. եւ բանակեալ անդ զաւրն զայն` լսէր ի վաղիւն, թէ Մամիկոնեանն Վահան մաւտ է ի նա ի Վարայրվարոյն ի Հոռոմ տան, ի գաւառին որ կոչի Շաղագոմ: 5 Եւ կարծեցեալ անդ լինել զիմաստախորհուրդ Մամիկոնեանն յանհոգս, որպէս ի Հոռոմ տուն անկեալ` պնդեալ յանկասկածս զցայգ ի տեղին` տեղեակ առաջնորդաւք հասանէր ընդ առաւաւտուն ծագել: 6 Եւ գտեալ անդ բազմութիւն այլ մարդկան, ընդ որս դիպեցան եւ կանայք երկուց Կամսարականացն, տեառնն Շիրակայ Ներսեհի եւ Հրահատայ, յորոց վերայ անկեալ յանզգաստս զաւրացն Պարսից` զբազումս ի ռամիկ մարդկանէն Հայոց սպանանէին. եւ զկանայս երկուց Կամսարականացն եղբարց, զՆերսեհի եւ զՀրահատայ, ըմբռնեալ տանէին ի բանակն Պարսից:
7 Բայց զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի եւ այլ ումեք ի նախարարացն որք ընդ նմայն էին, ոչ պատահեալ` դառնայր ոչ եւս քաջ դիւրասրտութեամբ, յաղագս ոչ կատարելոյ խնդրոյն` որում հասանելն ցանկայր, եւ վրիպեցաւ: 8Ստուգեալ վասն կանանցն Կամսարականաց, թէ արդարեւ նոցա կանայքն են` զուարճացեալ ուրախանայր ընդ միտս իւր. խորհելով այսպէս, թէ արդ նոքաւք հաստատ կարեմ որսալ եւ ըմբռնեմ զՎահան. քանզի նոքա են նորա սիրտ եւ հաւաստապէս միանձնապէս միութիւն. եւ թէ քակտեալ նոքա ի նմանէ լինին գամ մի, եւ նա միայն մնայ առանց այն արանց` կա՛մ նուաճեալ հնազանդի մեզ, որպէս եւ կամիմք, եւ կամ փախուցեալ յաւտար երկիր` կորնչի միայն առանձինն: 9 Բայց զկանայս նոցա, երկուց Կամսարականացն, հրամայէր ըստ աւրինացն քրիստոնէիցն, որպէս լուեալ էր հաստատապէս, պահել սրբութեամբ եւ ամենայն զգուշութեամբ: 10 Եւ ինքն չուեալ յՈքաղայ` իջանէր ի գաւառն Բասեան եւ բանակէր մաւտ ի գեաւղն որ անուանի Դու, ի դաշտին աղբերականց, զոր Արծաթաղբերսն կոչեն: 11 Եւ կացեալ անդ աւր մի` դեսպան ի դրանէ հասանէր առ նա հրովարտակաւ. յորում գրեալ էր թագաւորին Պերոզի` տալ գիտել նոցա զիւր ամենայն Արեաց ուժով ի վերայ Հեփթաղին զդիմեցումն. եւ նմա հրամայէր երթալ ի Վիրս, եւ զթագաւորն Վրաց զՎախթանգ կամ ունել եւ կամ սպանանել եւ կամ ի բաց փախուցանել յաշխարհէն, եւ զՇապուհն ի Միհրան տոհմէն անդէն յաշխարհին Հայոց թողուլ զնդաւ մարզպան:
Ձ. Եւ Հազարաւուխտոյ ընկալեալ զհրովարտակն, եւ լուեալ զհրաման թագաւորին` թողոյր աստէն զՇապուհն պարսիկ այրուձիով, այրընտիր գնդաւ, զտէրն Սիւնեաց զԳդիհոն առ նմա ամենայն գաւառին Սիւնեաց զնդաւ, եւ ինքն փութով գնայր ի Վիրս: 2 Եւ երթեալ անդ` ժողովէր առ ինքն զուխտանենգաց դասս, որոց նենգեալ թագաւորին Վախթանգայ եւ երդման Աւետարանին ստեալ` առ Հազարաւուխտ գային. ժողովէին առ նա եւ այնք եւս որք ընդ արքայից արքայի միաբանութեամբ էին: 3 Եւ նա ումեմն թագաւորութիւն խոստանայր, եւ ումեմն գահ եւ պատիւ եւ պարգեւ բազում, եւ այլոց բազմաց զպէտս իւրաքանչիւր, եւ միաբանեցուցեալ զշատս յաշխարհէն Վրաց` գունդ կազմէր: 4 Եւ զայն տեսեալ թագաւորին Վախթանգայ, թէ իւրոցն ստեալ` թողին զնա եւ գնացին առ Հազարաւուխտ, եւ Հայք դեռ եւս ինքեանք անձեռնհաս են եւ վտանգեալք` խոյս տուեալ յաշխարհէն Վրաց` ի կողմանս Եգեր աշխարհին հասանէր առ վայր մի:
5 Իսկ Շապհոյ տարեալ զկանայս Կամսարականացն յամուր բերդն Բասենոյ, զոր Բողբերդն կոչեն` անդ թողոյր. եւ յանձն արարեալ Յըզատ-Վշնասպայ բերդակալի զկանայս Կամսարականաց` պատուիրէր նմա բազում զգուշութեամբ պահել ըստ աւրինացն քրիստոնէից զնոսա, սրբութեամբ: 6 Քանզի կանայքն իսկ Կամսարականացն զնոյն ասէին բազում անգամ համարձակապէս բողոքով. «Թէ զարսն մեր արդարեւ կամիք նուաճել` զայդ եւ եթ տուք լսել նոցա, թէ մեք խաղաղութեամբ եմք, ապա զոր ինչ հրամայէք նոցա` լսեն եւ կատարեն: 7 Քանզի ամենայն Հայոց գիտելով ասեմք զայս, եւ վկայեն որ աստ առ ձեզ հայ մարդիկ են, զի քան զմեզ

զայլ կին նոքա ոչ գիտեն. ապա թէ այլ ինչ լսեն վասն մեր` ի նախատանաց իսկ եւ յամաւթոց, թո՛ղ ի մեղաց եւ ի գարշութենէ` ըստ մերոց աւրինացն, առաւել դնեն զանձինս ի մահ, կորնչին»: 8Քանզի եւ ինքն իսկ Շապուհ ոչ միայն ի լրոյ եւեթ գիտէր զնոցա պնդութիւն յաղագս քրիստոնէութեան, այլ ինքն իսկ որպէս իսկ ձեռնասուն որդւոյ` տեղեակ էր նոցա ամենայն իրաց, եւ քրիստոնէութեան պնդութեան, եւ յայլս ամենայն հրահանգս եւ ի միտս: 9 Որ վասն առաւել սուրբ պահելոյ զկանայսն` բազում անգամ յանձն առնէր բերդակալին, եւ զնոյն համբաւ եւ պատուէր ստէպ տայր լսել Կամսարականացն. առ որս յղէր հանապազ, թէ «Մի՛ կորնչիք, եւ արքայից արքայի ի ծառայութենէ մի՛ ելանէք. այլ եկա՛յք նուաճեցարո՛ւք, եւ զկանայս ձեր առ ձեզ առէք, եւ իմով միջնորդութեամբ զվնասդ թողուլ տամ արքայից արքայի. զոր ինչ արժանն է` շնորհել տամ ձեզ, եւ զքրիստոնէութիւնդ զոր սիրէքդ, որպէս ցայժմ կալեալ էք հաստատութեամբ` եւս առաւել յայսմ հետէ կալարուք, եւ մի՛ երկնչիք. եւ ես վասն զի սիրեմ զձեզ իբրեւ զորդիս` զաւակաբար խրատ տամ ձեզ, որով կեալ կարէք եւ ի միջի լինել: 10 Ապա թէ խորհել կամիք, եւ կարէք ինչ լաւ սպաս ցուցանել արքայից արքայի, եւ հնարէք զՎահան սպանանել` գտանիցէք ի թագաւորէն պարգեւս եւ պատիւս, զոր ոչ է գտեալ ձեր ուրուք ի նախնեաց ի թագաւորաց. յորում վայելեալ ուրախանայք խաղաղութեամբ, դուք եւ ձեր որդիքն մինչեւ յաւիտեան»:
11 Եւ լուեալ զայսպիսի պատգամս երկոցունց Կամսարականացն ի Զաւրագլխէն Պարսից Շապհոյ, թէպէտ այլ եւ այլ պատասխանիս առնէին բանիցն, խաբելով զՇապուհ ի բազում աւուրս, ապա գլուխ հաստատապէս պատգամին Շապհոյ, երկոքեան անշարժ հաստատեալք ի հաւատս, տէրն Շիրակայ Ներսեհ եւ Հրահատ, զայս յղէին, թէ «Մեր գործ եւ աշխատութիւն չէ վասն երկրաւոր ինչ վայելից, եւ ոչ վասն կնոջ եւ որդւոյ, որ ձեզ ծանր թուի եւ կարեւոր. բայց խորհուրդ է հաւատոյս մերոյ մեծ եւ պատուական: 12 Մեզ, առ ահաւոր այնպիսի խորհրդոյն սիրով` ամենայն ինչ կենցաղոյս վայելչութիւնք փոքր թուին եւ ոչինչ, աշխարհ եւ կին եւ ստացուածք եւ մեծութիւն: 13 Զի եթէ ոչ հաւաստեաւ տեսանէաք, եթէ երկինք եւ երկիր եւ ամենայն որ ի նոսա է, չէ համեմատ այնմ պատուականութեան, որում մեք ցանկամք` չէաք այնքան անզգայք, թէ ոչ կարէաք խաբել զձեզ, որպէս եւ այլ հացկատակեանդ որ առ ձեզ են, եւ առնուլ կապիճ մի մոխիր եւ տալ ցաղախին մի մեր, որպէս նա զայն կամէր` պղծել. եւ մեք սնոտի փառաւք ի ձէնջ առ վայր մի վայելէաք եւ պայծառք երեւէաք, եւ ապա զյաւիտենից կորուստն կորնչէաք չարաչար: 14 Այլ վասն կանանցդ մերոց տամք ձեզ նշան ինչ, եւ ձեր փորձեալ քաջ քննեցէք. զի եթէ արդարեւ մեք յաղագս հաւատոյն, զոր սիրեմք եւ ունիմք հաստատապէս, եւ վասն այնր տենչալի յուսոյն եւ փառացն կրեմք զայս վիշտս, եւ հաճոյ է գործս մեր ճշմարտին Աստուծոյ եւ ընդունելի` զմեզ փրկէ ի նեղութենէս, եւ զկանայսդ մեր պահէ ամենայն սրբութեամբ եւ տայ ցմեզ. ապա թէ ոչ այդպէս լինի` մերում թերահաւատութեան մեղադրեսցուք, եւ մի՛ ինչ ձերում բռնութեանդ եւ սաստից»:
15 Եւ զայս բանս այսպէս յղեալ երկոցուն Կամսարական եղբարցն առ Հազարաւուխտ` ինքեանք եւս առաւել քան զառաջինն, անձամբ եւ զայլս յորդորելով, փոյթք եւ պատրաստք էին արբանեկութեան զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի` զամենայն գործ, զոր եւ հրամայէր նոցա:
ՁԱ. Եւ զհետ գնացիցն Հազարաւուխտոյ ի Վիրս` մնայր Շապուհ յՈքաղս, եւ ջանայր կատարել զհրամանն Հազարաւուխտոյ, եւ որսայր զՄամիկոնեանն Վահան` գտանել զնա ի զեղծի եւ սպանանել. եւ ոչ ինչ լինէր ձեռնհաս. քանզի ամրութիւն վերնոյն շուրջ զնովաւ պարսպեալ պահէր զնա: 2 Բայց Մամիկոնեանն Վահան զամենայն աւր ոչ տայր դուլ առնուլ զաւրաւք իւրովք Պարսկաց ի ղակշին. այլ զցայգ ամենայն նետաձիգ լինելով ի ներքս` էր զոր ինքեանց Հայոց խոցոտեալ նետիւ սպանանէին, եւ էր զոր ինքեանք Պարսիկքն զինքեանս ի վերայ միմեանց կուտակելով հեղձամաղձուկս առնէին: 3 Եւ երթեալ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեանն հանդերձ արամբքն որ ընդ նմա էին` բանակէր ի գիւղ մի մերձ, որ էր ընդ իշխանութեամբն Մամիկոնէից, որում անուն էր Ծաղիկ. կամեցեալ անցանել ի կողմն սահմանակցութեանն Հաշտենից, յաղագս գտանելոյ ի նոցանէ աւգնութիւն:
4Ազդ եղեւ Շապհոյ զաւրավարին Պարսից, եթէ ահաւասիկ Մամիկոնեանն Վահան բանակեալ է ի գիւղ մի, եւ արք են ընդ նմա թուով յոյժ սակաւք: 5 Եւ կանխեալ վաղագոյն ընդ

ԹՈՒՂԹ 89
առաւաւտն զաւրագլուխն Պարսից Շապուհ, ամենայն բազմութեամբն որ ընդ նմա` յանկարծակի ի վերայ ելանէր գնդին Հայոց: 6 Եւ գունդն Հայոց իբրեւ հանապազազգոյշս, վասն ցանգ անծոյլս յաւրինելոյ զնոսա զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի, լինելով պատրաստք` գնային ի տեղւոյն անվնասք. սակայն գունդք զաւրացն Պարսից ոչ ինչ փոյթ առնէին այլոցն, զկնի զաւրավարին Հայոց Վահանայ անցանէին. քանզի ասէին. «Թէ նմա միայն գտանեմք հնարս` ամենայն իրք մեր վճարեալ են եւ յանգ»: 7 Եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան երթայր ընդ կողմն արեւելից ծովուն Կարնոյ, եւ գունդք զաւրաւորացն Պարսից զկնի նորա երթային անհասութեամբ: 8 Եւ Մուշեղ ի տոհմէն Մամիկոնէից եւ Ներսեհ Կամսարական տէրն Շիրակայ, ընդ կողմանն հիւսիսոյ ծովուն, վրիպեալք առ փոյթ ժամուն ի զաւրավարէն Հայոց Վահանայ Մամիկոնենէ, սակաւ արամբք երթային խռովեալք. եւ մերձեալք ի գիւղ մի Կարնոյ, որում անուն էր Արծաթի, եւ հասեալք ի հեղեղատ մի որ մերձ էր ի գիւղ մի, եւ կամեցեալք յեզեր հեղեղատին առ վայր մի հանգչել, ուր եւ հնձողքն արտորայոցն շուրջ զտեղաւքն գործէին: 9 Եւ իբրեւ գիտացին Պարսիկքն, թէ ոչ եղեն նոցա հասու` կամեցան մշակացն տեղեացն վնասել, թէ «Ընդէ՞ր բնաւ ծառայից արքայից արքայի տայք շրջել յաշխարհի ձերում»:
10 Եւ տեսեալ Խուրսայ, որ էր ի գաւառէն Արշամունեաց, ի գեղջէն Շիրմաց, դայեակորդի տեառնն Շիրակայ Կամսարականին, զոմն ի Պարսից զաւրացն, զի կամէր սպանանել զայր մի կարնացի ի մշակացն. եւ մշակն շուրջ գալով զբարդիւ միով` խուսափէր ի սպանողէն. եւ տեսեալ զայն Խուրսայ դայեակորդւոյն Կամսարականին Ներսեհի, զայրացեալ ընդ սեպհին Մամիկոնէից Մուշեղի եւ ընդ Կամսարականին Ներսեհի` ասէ աներկիւղապէս. «Ո՞չ ապաքէն մահ այլ աշխարհաց առնն, թէ մեռանի ի Պարսկէն` ի մէնջ պահանջէ վրէժխնդիրն Աստուած»: 11 Եւ յարձակեալ նիզակաւ Խուրսն ի վերայ Պարսկին` անդէն ի տեղւոջն սատակէր, եւ զերծուցեալ ապրեցուցանէր զկարնացին ի սպանողէն: 12 Եւ գրգռեալք ընդ բանսն Խուրսայ սեպուհն Մամիկոնէից Մուշեղ եւ Կամսարականն տէրն Շիրակայ Ներսեհ, եւ ընդ գործն հայեցեալ ընդ Խուրսայ, զոր գործեաց քաջաբար, տեսեալ եւ զհետամուտսն զկնի նոցա, թէ չեն կարի բազումք` յարձակեցան ի վերայ Պարսկացն սակաւ արամբք որ ընդ նոսա էին, եւ զաւրացեալ աւգնականութեամբն Աստուծոյ` բազում արեանց ճապաղիս ի տեղւոջն հանէին, եւ զայլսն փախստականս արարեալ` դարձուցանէին ընդ կրունկն ամաւթով: 13 Եւ եղեւ թիւ մեռելոց ի տեղւոջն եաւթանասուն եւ երկուց արանց: 14Եւ լուեալ զայսպիսի յաջողութեան գործ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի` ետ փառս Աստուծոյ, որ եւ առանց նորա կորացուցեալ խորտակէր Աստուած զզաւրութիւն թշնամւոյն: 15 Եւ ինքն գնայր ի սահմանս Հաշտենից, ըստ յառաջադրեալ խորհրդոյն իւրոյ, եւ հասեալ բանակէր ի գաւառին Արշամունեաց, ի գիւղն որ կոչի Երէզ. կամեցեալ հանգչել աւուրս երկուս:
ՁԲ. Եւ զաւրավարն Սիւնեաց Գդիհովն փութացուցանէր ստիպով զզաւրագլուխն Պարսից գնդին զՇապուհն ասելով, թէ «Առնն Վահանայ Մամիկոնէից փորձ քաջութեանն եւ դո՛ւ առեր եւ ամենայն աշխարհն Արեաց. եւ ես իրաց եւ գործոց առնն իմանալ ինչ ես ոչ կարեմ. զի թերեւս գունդն ամենայն ի Դունի առ նմա միաբանեալ էր` նա մեզ անդէն զիւր քաջութեանն գործ ցուցանէր. բայց արքայից արքայի թագն եւ Արեաց փառքն մեզ այնպէս յաջողեցին, զի նորա իրք այնպէս դիպեցան, որպէս տեսաքն, եւ մեզ բարի վճարումն եղեւ: 2 Եւ արդ` տեսէք, այդչափ սակաւ արամբք զի՞նչ գործ գործէ այրն, եւ աւր քան զաւր նուազեցուցեալ զգունդս մեր եւ վատնէ: 3 Արդ` թէ ուստեք եւս այլուստ կարէ գտանել աւգնական` տեսջիք, զի նա ամաւթով զմեզ դարձուսցէ եւ սակաւաւորս. այլ եւ դառնալոյ իսկ մեզ անդէն անվստահ եմ շատ: 4 Բայց փութա՛ եւ մի՛ տար առն հանգիստ առնուլ. գուցէ թէ մեք ծուլանամք, եւ նա առնիցէ զմեզ աշխատ, եւ ամաչիցեմք: 5 Եւ եթէ յիս միայն թողուք զնա` ցուցանեմ ձեզ յաւուրս հինգ իմով իսկ գնդաւս, թէ ո՛րպիսի մատնեալ վատի կորուսանեմ զնա եւ որք ընդ նմայն են»:
6 Եւ վասն զի ոչ էին գործք առնն Գդիհոնի մաքուր հոգւոյ արժանի, այլ այսն պիղծ որ էր ի նմա` գուշակէր նմին զանձնէ իւրմէ, թէ յետ հինգ աւուր չար մահուամբ սատակելոց ես ի յարանցն, որք են ընդ Մամիկոնենին Վահանայ. քանզի թափուր գտեալ ամենեւիմբ դիւին յԱստուծոյ խնամոցն զայրն` այնուհետեւ նման Սաւուղայ ո՛ւր կամէր սպանանէր զնա: 7 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս զաւրագլխին Պարսից Շապհոյ` ոչ տայր դուլ անձինն եւ ոչ զաւրացն որ ընդ նմայն

էին, այլ փութով զհետ առնն երթայր սրտմտեալ, եւ հասեալ ի տեղիս բանակէր. կարծէր ի տեղիսն ուրեք անյայտս գետառուին թաքչել:
8 Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի եւ իւր եւս զաւրուն որ ընդ նմա, գոնեայ զայն գիշեր հանգստիւ յագեալ քնով, եւ հաւանեցուցեալ զարսն ի գեղջ Երիզայ. քանզի ամենայն անձն երկիւղիւ եւ կամաւ լսէր հրամանի նորա, իբրեւ թագաւորի, որ կարգեալ իցէ յԱստուծոյ ի վերայ երկրի. եւ ինքն Աստուած ընդ նմա էր յամենայն ի գործ` ուր եւ ուղղէր զկամս իւր: 9 Եւ առեալ ընդ իւր զարս զաւրուն իւրոյ եւ զշինականսն զԵրիզացիսն` գայր հասանէր ի վերայ ղակշին ի գիշերի. եւ սպարափակ արարեալ Երիզացաւքն զտեղի կռուոյն իւրեանց, եւ ինքեանք ըստ նմանութեան տեղատարափ շառաչման` նետաձիգ սաստկութեամբ զգունդս Պարսկացն ահաբեկէին: 10 Եւ խառնեալ ընդ միմեանս զամբոխն զաւրացն որ ի ղակշին էին` այլ եւս առաւել ինքեանք զինքեանս Պարսիկք առաթուր հարեալ կոտորէին. եւ լինէր ձայն լալոյ եւ ձայն գուժի ի բանակէ անաւրինացն: 11 Բայց ի Հայոց գնդէն Գաբաղ միայն, սեպուհն Գաբեղեան, կամաւորութեամբ կռուեալ եւ մեծ արութիւն ցուցեալ` խոցեցաւ. յորոյ վիրաց եւ կատարելութեան պսակի յետ սակաւ ինչ աւուրց արժանի եղեւ ընդունել յԱստուծոյ:
ՁԳ. Եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան դարձեալ ի կոտորածէ թշնամեացն` երթեալ հանգչէր զմնացեալ մասն ի գիշերոյն յՈղին գեղջն, զոր Շտեայ անուանեն, ի գոմս տեղեացն, մինչեւ յառաւաւտուն ծագել. եւ ի ծագել լուսոյն` երթեալ բանակէր ի գիւղն Շտէոյ: 2 Եւ մինչ կամեցեալ հանգչել առ վայր մի զաւրացն Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի ի ծանրութենէ գիշերոյն աշխատութեանց` զաչս ի վեր առեալ տեսանէին, եւ ահա հասեալ կայր ի վերայ նոցա զաւրագլուխն Պարսից Շապուհ. զայրագնեալ սրտիւ մռմռայր իբրեւ զգազան: 3 Վասն զի առաւել քան զամենայն աւուրց` ա՛յն գիշերոյն վնասք չարութեան առաւել թուէր նմա եւ կարեւոր. որ եղեւն իսկ արդարեւ այնպէս, այլ ոչ ինչ նման առաջիկայ մեծ բեկմանն, զոր առժամայն էր տեսանելոց եւ ի սպառ բեկանելոց: 4 Եւ տեսեալ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի զյանկարծահաս դիմեցմունս զաւրագլխին Պարսկաց Շապհոյ ամենայն բազմութեամբ զաւրուն ի վերայ նոցա, թէպէտ եւ անպատրաստ տեսանէր զիւր գունդն ի ժամուն եւ կամ ի նուազս, ըստ սաստկութեան թշնամեաց զաւրուն` սակայն զանգիտէր եւ բնաւ իսկ ոչ. այլ հրաման տուեալ` փութանակի կազմէր որքան իսկ էին. ի ձայն բարձր գոչէր առիւծաբար, ասելով, թէ «Մարդոյ հաւատացելոյ միում յերկուց վրիպել անհնար է, եւ դիպմունք երկոքեան մեծարգոյ են եւ պատուական. այլ սակայն մինն յերկոսեան առաւել եւս մեծ ի վեր է եւ բաղձալի քան զմիւսն. եւ ոչ անյաւժարք եւ անխորհուրդ դիպմունք, որում եւ պատահեմք յերկոցունց. եւ որ ցանկացայք կեալ ժուժկալութեամբ եւ մեռանել յուսով, այլ կեալն եւ մեռանելն մասն է պարծանաց. եւ մեռանել ի վերայ ուխտի սրբոյ` վիճակ է մարտիրոսութեան: 5 Արդ` յաղթութեան մասամբն բազում անգամ պայծառացոյց զմեզ Աստուած, եւ գոհ եմք. իսկ որ առաւել մեծն է եւ քան զամենայն ի վեր` զայն եւս պարգեւեալ շնորհեսցէ մեզ հզաւրն եւ պսակեսցէ: 6 Բայց եւ այժմ մի՛ զանգիտեալ ոք զարհուրեսցի թերահաւատութեամբ. վասն զի սուրբ Հոգին որ ասաց, թէ Զորս տէր Աստուած հարկանէ եւ ի ձեռս իւրոց սիրելեացն ցուցանէ` մին զհազարս հալածէ, եւ երկուս զբիւրս շարժէ, արդ` եւ մեք Աստուծոյ, եւ Աստուած հայի ի մեզ աւգնել: 7 Եմք մեք թուով սակաւ, բազում հարիւր առաւել, թէ եւս յոլովք եւ կամ նուազք. եւ եթէ խոստմունս ասացելոցն կատարել ի մեզ կամի հզաւրն` ապա նոցա յերեք հարիւր հազարս զաւրուցն շատ մարդկան բազմութիւնք պիտին. քանզի ոչ գոյ ի նոսա, ըստ կշռելոյ ական, աւելի քան զչորս հազար արանց: 8 Բայց մեք Աստուծով պարծեսցուք զաւրհանապազ, եւ անուան նորա խոստովան եղիցուք յաւիտեան:
9 Եւ ասացեալ զայս ամենայն բանս զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի, բաժանեալ որքան իսկ էին արք զաւրուն ընդ նմա` տայ իւրաքանչիւր զաւրագլխացն, զորոց կարծէր եթէ ի դէպ է եւ պատշաճս: 10 Եւ մինչ դեռ եւս նա կազմէր յարձակմանն, եւ զաւրքն Պարսից ճակատեալք կարգմամբ գային սաստկապէս ի պատերազմ` հայեցեալ տեսանէ, զի գունդն ամենայն Հայոց, դարձուցեալ զերեսս յուխտէն երդմանն Աւետարանին եւ ի խրատուէ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի` երթային փախստեայք ամենեքեան: 11 Եւ մնաց ինքն եւ յուխտապահացն Մուշեղ ի տոհմէն Մամիկոնէից եւ երեքեան Կամսարականքն, որդիք երանելւոյ Արշաւրայ, ինքեանց երկուք կամ երեք դայեկաւք, եւ այլ թուով արք, որք ի յազատաց

ԹՈՒՂԹ 91
եւ որ իւր իսկ ի Մամիկոնէից տանէն, ընդ բնաւ որպէս թէ քառասնիւք կամ նուազիւք եւս: 12 Որոց եւս տեսեալ զփախուստն ամենայն գնդին Հայոց առհասարակ եւ զարհուրեալք` ասէր ոմն ցզաւրավարն Հայոց ցՎահան Մամիկոնեան, թէ «Յո՛ւշ, տէր, յո՛ւշ». այսինքն թէ հնար ինչ է ի ժամուս տեղի տալ եւ անձին զգուշանալ: 13 Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի տեառնագրեալ զինքն` բարձր ձայնիւ ասէր, թէ «Ցիս արդ ոք յուշ մի՛ ասէք. զի ինձ յուսալ ի մարդ եւ կամ պարծել մարդով` քա՛ւ լիցի, բայց միայն ի խաչն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»:
14 Եւ քաջաբար ի մէջ ամենայն զաւրացն Պարսից յարձակէր հանդերձ լաւ ուխտապահ արամբքն սակաւուք, որ մնային առ նմա: 15Եւ ապշեալ ընդ ահաւոր աներկիւղ ուժին զաւրավարին Հայոց Վահանայ եւ ընդ այլ սակաւ այնքան արանցն որ ընդ նմա, զաւրագլխին Պարսից Շապհոյ` ճեպով ցիշխանն Սիւնեաց առ Գդիհոն յղէր, ասէ. «Ձե՛ռն տուր յիս կողմն, վասն զի իրս անպատումն իմն եւ նորոգս ցուցաւ. զի թէ արդարեւ զաւրութիւն իմն աներեւոյթ այլ է, որ աւգնէ նոցա եւ մեզ չերեւի` զայն ես ոչ գիտեմ. բայց եթէ անմտութեամբ ցանկան անձնամահք լինել` ապա ի մէջ արարեալ զամենեսեան զնոսա այսաւր ձերբակալս առնեմք»: 16 Եւ իշխանն Սիւնեաց Գդիհոնն խնդալից եղեալ ընդ կոչն Շապհոյ` նշկահելով փութանակի ի տեղին արշաւէր: 17 Եւ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան, հանդերձ ընդ իւր միասիրտ սակաւ արամբք, աւգնութեամբ աջոյ հզաւրին յարձակեալ` հերձանէր զբովանդակ գունդն Պարսից, որպէս յորդահոսանք բազմութիւնք ջրոց, որ հեղեղատեն զերկիր եւ անցանեն: 18 Եւ ինքն հզաւրաբար քաջ ուխտակցաւքն նման առիւծու ընդ մէջ ամենեցուն յայնկոյս ելանէր. եւ սպանեալ իւր եւ արանցն որ ընդ նմա բազում արս հզաւրս պատերազմողս ի զաւրացն Պարսից` հարեալ խոցէին նիզակաւ ընդ անութ կարէվէր եւ զհպարտ իշխանն Սիւնեաց զԳդիհոն, եւ զահաւորալուր ամրութիւնն զինուն, յոր պանծացեալ յուսայր անաւրէնն` ցելեալ վեր ի վայր թափ ընդ լեարդն զնիզակատէգն հասուցանէին: 19Որոյ դառնակոռոչ չարալլուկ հեծմամբ յաւուրս սակաւս վճարեալ զոգին` սատակէր անխոստովան. որ պարծէրն ամբարտաւանութեամբ եւ ասէր, թէ «Ես ընդ Վահանայ եւ ընդ այլ Հայերդ ոչ եթէ նետիւ կռուիմ, այլ գղզըկով պուղեալ զբոլորս ցնդեմ, աւ՛ն եւ անդր ցիր եւ ցան արկից ձորոցդ եւ դաշտացդ»: 20 Եւ եղեւ բան հպարտութեան նորա բեկումն նմին. զոր մատնեալ Աստուծոյ ի ձեռս արանց զաւրուն Վահանայ Մամիկոնէի մի անգամ եւ երկիցս զիշխանն Սիւնեաց զԳդիհոն, եւ դարձեալ երկայնամտեալ ի նա Աստուծոյ իբրեւ զմարդասէր` ներէր խնայելով, զի թերեւս զղջացեալ գտցէ ժամ դարձի եւ ապաշխարութեան, եւ կեցցէ: 21 Եւ իբրեւ ոչ զգաստացաւ, այլ բնաւ ամենեւիմբ արհամարհեաց զճշմարտութիւն եւ եղեալ անպատասխանի յաստուածային հարցմանն` ընկալաւ զսատակումն ամաւթոյ իւրոյ զաստիս եւ զհանդերձելոցն: 22 Եւ զաւրքն Պարսից զկնի փախստէիցն Հայոց անցեալ երթային, յորոց եւ արս բազումս սպանին ի թուլացեալ մեղկացելոցն:
23 Բայց զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի հանդերձ իւրովք գործակցաւքն զգործ քաջութեանն վճարեալ Աստուծոյ զաւրութեամբն` երթայր այնուհետեւ յանհոգս, որպէս թեւակից զաւրուն Պարսից. եւ գունդք ամենայն զաւրացն Շապհոյ եւ հայել ի նոսա լոկ ոչ իշխէին: 24Քանզի այնպէս արկեալ էր Աստուծոյ զահ եւ զերկիւղ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնէի ի վերայ զաւրացն Պարսից, զի կարծէին, թէ ի հայեցուածէ լոկ առն Մամիկոնենի եւ յարանցն որ ընդ նմայն էին` չզերծանիցին առանց վտանգի: 25 Բայց ուխտապահ զաւրացելոց արանցն, որք ընդ զաւրավարին Հայոց Վահանայ յարձակեալք նահատակեցան ի ժամուն` երանելին Քոնթ Առաւենեան, եւ երանելին Ներս Յովսեպեան, եւ երանելին Ատգէն սեպուհն Վանանդացի, եւ երանելին Ղերպարգոս որ էր ազգաւ յոյն:
ՁԴ. Իսկ Սիւնեաց զաւրուն թափեալ զփորոտի իշխանին իւրեանց յերկիր, վասն կարի զազրապէս հոտելոյն, եւ պատեալ եղեգամբ` առեալ գնացին ազգականք իւր եւ ծառայք յաշխարհն Սիւնեաց: 2 Եւ զայն տեսեալ Սիւնեաց այրուձիոյն բովանդակի, քամակակոտոր խորտակմամբ ցրուեալք եւ քայքայեալք` ընդ այլ եւ այլ ճանապարհս գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:
3 Եւ Շապուհ պարսիկ գնդին զաւրագլուխն իբրեւ տեսանէր զքակտումն Սիւնի գնդին եւ զահաւոր զաւրութիւն հակառակորդին Վահանայ Մամիկոնենի` զմտաւ ածեալ յիշէր զանընդդիմակայ զաւրութիւնն, սրտմեռեալ զարհուրէր, եւ թէ զի՞նչ առնիցէ` չիմանայր. զի ասէր.

«Թէ ի կենդանութեանն այնպիսւոյ առն, որպէս Գդիհոն էր, եւ այրընտիր գնդաւ յաղթեալ գտաւ նա եւ որ ընդ նմայն էին, յաւելուածով եւ այսոցիկ եւս որ աստ են առ իս, եւ համարեալ առ ոչինչ Վահանայ, երեսուն միայն արամբք ի վերայ երից եւ չորից հազարաց յարձակեալ` խորտակեաց զամենեցունց զսիրտս, եւ պատառեալ վեր եւ ի վայր զայնչափ զաւրաց բազմութիւն` զայնպիսի մեծամեծ գործեաց վնասս. իսկ այժմ ո՞րպիսի վստահութեամբ կարասցուք զայնպիսի քաջորերոյ ունել զդէմ սակաւացեալքս: 4 Այլ եւ զայս զմտաւ ածեալ երկնչիմ, մի՛ գուցէ ըստ բազմահնար իւրոյ իմաստութեանն, առաքեալ ի մերձակայ սահմանակից տեղեացս առ հայ մարդիկդ գաւառին Անձտայ եւ կամ Ծոփաց եւ Հաշտենից, եւ առեալ ի նոցանէ աւգնականս, որպէս յիւրոց ազգականաց` չկարիցեմք եւ զապրումն անձանց, որ մնացեալքս եմք` գտանել այնուհետեւ: 5 Այլ եկա՛յք փութասցո՛ւք երթալ յոստանին Հայոց ի տեղիս, եւ ճեպաւ դեսպանաւք զգացուսցո՛ւք արքայից արքայի: 6 Վասն զի եւ նորա, թէ աստուածոց աւգնութեամբն վճարեալ է զիւր գործն` ժամ է յոստանն դառնալոյ: 7 Եւ այնուհետեւ թէ բուռն գնդաւ, եւ կամ իւր իսկ գլխով` նա իշխէ որպէս եւ գտանէ առնել գլուխ Հայոց գործոյս: 8 Այլ ես զեռանդի գործոյն տեսչութիւնն իբրեւ զմտաւ ածեալ յիշեմ` ոչ զաւրեմ բնաւ խորհել ինչ եւ կամ իմանալ. զի թէպէտ եւ ոչ ինչ աւագ եմ ժամանակաւ, սակայն եւ ոչ երբէք յԱրեաց լուայ ի զաւրագլխաց, եւ կամ ես այժմու ժամանակաւս եւ կամ յանցեալ դարս նախ ի պատերազմողաց, եթէ տասն արամբ ոք ի վերայ երից հազարաց այրընտիր արանց յարձակեալ եւ զայնպիսի գործեալ գործ` գնաց ինքն զերծեալ անվնաս»:
ՁԵ. Եւ զայս ամենայն զմտաւ ածեալ այսպէս Շապհոյ` չուէր վաղիւն ի գաւառն Բասենոյ, եւ եկեալ ի գիւղն, զոր Ալուարն կոչեն: 2 Եւ մինչդեռ տարակուսեալ տանջէին խորհուրդք զնա յերկիւղէ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի` եկեալ հասանէր յանկարծակի դեսպան ի Պարսից, ունելով գոյժ չարաչար եւ նամականի բազում անողջոյն, զոր գրէր առ Շապուհ ի Պարսից աւագորերոյ, եւ յայլ իւրաքանչիւր ազգականաց եւ սիրելեաց, որք յանթիւ սաստիկ կոտորածէ Հեփթաղին զերծեալք էին: 3 Եւ ընկալեալ Շապհոյ զնամականին, եւ հասեալ ի վերայ ծանր եւ կարեւոր չարեաց, եւ զայնպիսի ահաւոր զբեկումն զաշխարհին Արեաց ծանուցեալ ի գրելոցն` ի մեծ տրտմութիւն ապշութեան ընկղմեալ զարհուրէր: 4 Եւ կացեալ ժամանակս ինչ անխաւսս, իբրեւ թալկացեալ` ոչ ինչ բան կարէր հարցանել զայրն թղթաբեր, եւ ոչ անձին զգալ: 5 Եւ զգացեալ յետ բազում ժամուց, որպէս յապշութենէ եւ ի թմրութեանց, եւ կոչեցեալ զայրն` առանձինն հարցանէր, թէ ո՞րպէս եւ կամ զիա՞րդ սպառսպուռ եհաս այնպիսի վախճան եւ կործանումն Արեաց աշխարհին. եւ կամ ո՞ կարացեալ զերծանել եբեր զհամբաւ կոտորածին զայնչափ անթիւ բազմութեան զաւրացն բովանդակի, եւ կամ թէ զիա՞րդ արդեաւք մեռաւ աստուածանման տէրն Պերոզ, եւ կամ ո՞րպիսի մահու:
6 Եւ դեսպանին պատասխանի արարեալ ասէր, թէ «Քո հարցանելդ պատշաճ եւ ի դէպ է, որպէս ամենայն մարդ, որ կամի լսել ի պատգամաւորացն զիրս պիտոյիցն եւ զտեղեկութիւնն. բայց ինձ կարի ծանր է խաւսել զվատ բանս, եւ տալ զրոյց զայնպիսի չար աղէտից ի զերծելոց փախստէիցն. եւ մանաւանդ որում ոք այնչափ վնասուց եւ բեկման չէ պատճառ` բայց ինքն աստուածանման տէրն Արեաց Պերոզ. եւ իբրեւ ոչինչ առն ծառայի զաստուածոց ասել վատ ինչ` մահ է եւ կորուստ: 7 Բայց վասն զի ի ժամուս յաստուածոցն ցասմանէ վատ պատահումն եղեւ տեառնն Արեաց եւ բնաւի աշխարհին, եւ պատճառ ոչ ոք եղեւ այլ, բայց ինքն տէրն իւրում անձինն եւ Արեաց` ասել զտեսեալսն եւ զլուեալսն հարկ է, եւ չվճարի առանց ասելոյ: 8 Նախ մինչդեռ այդրէն իսկ էր ի Վրկանի Պերոզ, եւ զաւրաժողով արարեալ յամենայն կողմանց, կամէր խաղալ ի վերայ Հեփթաղին, խորհեալ առանձին միայն, եւ ոչ զոք հարցանէր ի մարդկանէ զարժանն եւ զանարժանն. բայց զայս եւեթ գիտէր ամենայն գնդին մարդ, եթէ ընդ Հեփթաղին կամի կռուել: 9 Լքեալ եւ սրտաբեկեալ ամենայն մարդ` տեսանել լոկ սիրով չկարէր զայրն Հեփթաղ եւ կամ զանունն լոկ լսել, թող թէ կռուով ընդդէմ Հեփթաղի երթալ եւ կամ յայտնի ելանել, յիշելով զահ եւ զպաշարումն, զոր անցին ընդ տէրն Արեաց եւ ընդ Պարսիկս: 10 Եւ յայտնի աղաղակէր ամենայն բերան. «Եթէ մահապարտ եմք, եւ արքայից արքայ զմեզ սպանանել կամի` ինքն իսկ աստէն սուր ի վերայ եդեալ հրամայեսցէ սպանանել, քան եթէ սրով Հեփթաղին տայ կորուսանել զԱրիս, որ գործ մինչեւ ցյաւիտեանս զանձն եւ զԱրեաց աշխարհ վատանուն առնէ»: 11 Զսոյն բանս եւ ամենայն աւագանի դրանն խաւսէին առ միմեանս հանապազ, եւ մանաւանդ սպարապետն

ԹՈՒՂԹ 93
Արեաց առաւել Վահրամ. զոր եւ համարձակապէս յականջս Պերոզի բազում անգամ հասուցեալ` եւ հրապարակաւ բողոքէր. եւ նա ոչ լսէր ումեք, եւ ոչ զգայր եւ ոչ յիշէր բնաւ զառաջին թշնամանս խայտառականաց իւրոց, զոր եգիտ անձամբ եւ ամենայն Արեաւք ի Հեփթաղէն: 12 Դիմեալ ի վերայ այնչափ բազմութեամբ Արեաւք եւ անարեաւք` գնաց. որք իբրեւ զմահապարտ ի մահ, եւ ոչ իբրեւ զպատերազմողս ի կռուել երթային: 13 Տային զրոյց ապրեալքն անտի եւ զայս եւս, թէ յորժամ մաւտն հասաք անդր` առաքեաց առ Պերոզ Հեփթաղն, թէ «Քո ընդ իս ուխտ է երդմամբ, գրով եւ կնքով, թէ չկռուիմ ընդ քեզ. եւ սահմանս կարգեցաք, զորովք չիշխեսցուք թշնամութեամբ անցանել առ միմեանս. արդ` յիշեա՛ զուխտն եւ զնեղութեան պաշարումնն, յորմանէ ողորմեալ իմ արձակեսցի զքեզ, եւ ոչ սպանի, եւ ի բաց դարձիր խաղաղութեամբ, եւ մի՛ մեռանիր. ապա թէ ոչ լսես բանից իմոց` գիտա՛, զի կորուսանեմ զքեզ եւ զամենայն զանպիտան բազմութիւնդ, յոր դու յուսացեալ ես: 14 Քանզի ես եւ արդարութիւն ուխտապահութեան ի միասին կռուիմք, եւ դու եւ ուխտազանցութեանն ստութիւն ի միասին էք. եւ արդ` դու ինձ զիա՞րդ կարես յաղթել»: 15 Եւ լուեալ Արեաց զբանսն Հեփթաղին` ասէին ցՊերոզ, թէ «Նա արդար է, եւ մեք սուտ կռուիմք»: 16 Եւ Պերոզի սաստկապէս զայրացեալ Արեաց աւագանւոյն` պատասխանի արար հպարտութեամբ Հեփթաղին եւ ասէ, թէ «Զայս բազմութիւն գնդին, զոր դուք տեսանէք` կիսովս ընդ ձեզ կռուիմ եւ կորուսանեմ, եւ կիսովս զհող տեղեացդ, ուր դու լինիս` կրել տամ, ո՛ր ի ծովն եւ որ ի փոսն, զոր հատին` լնում»: 17 Եւ առ անզգայութեան սրտին ոչ իմանայր, թէ դիակամբ ծառայից իւրոց լնլոց է զփոսն, զոր փորեաց ի կորուստ անձին իւրոյ եւ ամենայն Արեաց աշխարհին: 18 Եւ հասեալք առ միմեանս եւ հարեալք ի դիմի` կորեաւ ինքն ամենայն որդւովք իւրովք եւ աշխարհաւ: 19 Եւ զերծեալք ի կործանմանէն արք սակաւ, եւ հասեալք ի Վրկան` պատմեցին ամենեցուն զամենայն անցս չարեացս այսոցիկ, եւ զամենայն արս աւագս եւ զայլ մարդիկն որ ի Վրկանին էին` փախուցին յԱսորեստան: 20 Դեսպան արարին ի Վիրս առ Հազարաւուխտ, եւ զիս այսր առ ձեզ արձակեցին, փութալ ժողովել զձեզ առ միմեանս, եւ գտանել զհնարս, որով լինիցին ի միջի ե՛ւ ձեր անձինք եւ Արեաց աշխարհն»:
ՁԶ. Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս Շապհոյ ի դեսպանէն` պատասխանի տուեալ ասաց, թէ «Իմ եւ զգունդս զոր այժմ դու ընդ իս տեսանես, թէպէտ եւ այդ լուր չարեաց չէր հասեալ, խնդրէաք պատճառս զերծանելոյ ի գործոյս յորում եմքս: 2 Վասն զի այնպէս զարհուրեցուցեալ ապշեցոյց եւ վատնեղեալ աշխատեաց զմեզ ապստամբն Վահան, որոյ իւր իրք եւ արարածք` չեն որպէս զայսր ժամանակի մարդկան, զոր մեր տեսեալ եւ գիտեմք, այլ իբրեւ զառաջին քաջացն, զոր ի վէպսն պատմեն եւ լսեմք: 3 Քանզի թո՛ղ զայլ ժամանակաց զնորա եւ զարանցն որ ընդ նմա են յիշել զգործս եւ զաներկիւղութիւն, զոր իմ եւ կամ այլ աւագորերոյ որ տեսեալ է, այլ յառաջ քան զաւուրս տասն` թուով երեսուն արամբ ոչ միայն ի վերայ այսր բազմութեան, որ այժմ աստ են եւ տեսանես, յարձակեալ կռուեցաւ, այլ աւելի եւս գնդաւ իշխանն Սիւնեաց Գդիհովն իւր գաւառին այրընտիր ձիով աստ էր. եւ Վահան դէմ յանդիման այն երեսուն արամբ յարձակեալ ի վերայ, եւ նման արծուոյ, յորում ժամու ի կաքաւուց երամ սլանայցէ, իցէ զոր սպանանիցէ եւ զայլ զամենեսեան ընդ ծերպս եւ ընդ սորս վիմաց տեղեաց ցրուիցէ` ըստ նմին աւրինակի այսր անդր զայնչափ բազմութիւն զաւրացն արկեալ վեր ի վայր ցրուեցին. սպանին եւ զսկայանման զայրն զԳդիհոնն, եւ այլ բազումս կոտորեալ ի գնդէն` գնային ինքեանք անվնասք, չերկուցեալք բնաւ յումեքէ: 4 Եւ արդ` ո՞չ անճանաչող եւ արհամարհոտ հպարտութեան Պերոզի հանեալ զայնպիսի որեար եւ զայսպիսի մեծ եւ զաւգտակար զաշխարհ յԱրեաց ի ծառայութենէ. զոր թէ այժմ զայնպիսի զայր, որպէս եւ յառաջագոյն զՎահանն գիտէի եւ այժմ քաջագոյն եւս գիտացի, եւ զնորուն զընկերսն որ առ նմա են, եւ մանաւանդ զերիս եղբարսն որ ի Կամսարականն տոհմէն են, եւ հնարէի նուաճել եւ մեր առնել` որպէս մեծ մասն մխիթարութեան համարէի հասելոյ ծանր բեկմանն ի վերայ Արեաց աշխարհին»:
5 Եւ խաւսեցեալ զայս Միհրանեանն Շապհոյ եւ դեսպանին ընդ միմեանս` հրաման տային զաւրուն, եւ ըստ կարի աւր ըստ աւրէ չուոցն ճեպեալք` հասանէին յաշխարհն Պարսից: 6 Բայց զկանայս Կամսարականացն թողեալ Շապհոյ անդէն ի Բողբերդի` յանձն առնէր բերդակալին, ստէպ պատուիրելով` բազում զգուշութեամբ պահել եւ առաւելապէս սրբութեամբ, ըստ աւրինի քրիստոնէից կարգի: 7 Եւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի լուեալ զայս ամենայն

բանս եւ զհամբաւս` յԱստուծոյ այցելութիւն ընկենոյր ե՛ւ զիրս համբաւոյն եւ զիւր զաշխարհիս Հայոց զպէտս եւ զհոգողութիւն, որ գիտէն զիւրաքանչիւր ուրուք զպատշաճ եւ զաւգուտ, եւ մատակարարէ ողորմութեամբ իւրով ըստ ողջախոհութեան խնդրողացն: 8 Եւ եկեալ հասանէր այնուհետեւ ի Վաղարշապատ քաղաք հանդերձ ողջախորհուրդ եւ աննենգ ուխտապահ նախարարաւքն Հայոց. կատարէր զսովորական ուխտ եւ զպատարագս ի սուրբ եկեղեցւոջն կաթողիկէի, զոր հիմնարկեալ նորոգեաց մեծապայծառ շքեղութեամբ զհնացեալ գործ նախնեացն իւրոց, քաջ զաւրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան: 9 Եւ ի տեղիս վկայարանացն նախ հատուցանելով զաղքատացն զպէտս` եւ ապա ինքեանք ուրախացեալք զուարճանային խնդութեամբ: 10 Եւ անտի չուեալ` յոստանն ի Դուին մտանէին, եւ դադարեալ անդ աւուրս` սպասէին եւ ակն ունէին հրամանի առաջնորդութեանն Քրիստոսի:
ՁԷ. Եւ լուեալ Հազարաւուխտոյ յաշխարհին Վրաց զսպանումն Պերոզի եւ զանթիւ կոտորած բազմութեանն Պարսից` զարհուրեալ տարակուսէր յանձն իւր, գնալ վաղվաղակի երթալ հասանել յերկիրն Պարսից: 2 Եւ հասեալ ի դուռն` ժողովէին առ նմա մնացորդք Արեաց աւագանւոյն, ուրումն որդի եւ այլոյ եղբայր, ըստ գիւտից ապրելոց ի ժամուն: 3 Խորհուրդ ի մէջ առեալ, թէ զո՞ արժանի թագաւորութեան նմանեցուցանել կարասցեն. եւ խորհեալ զայս ի բազում աւուրս` հաստատէին միաբանութեամբ զիրսն ի վերայ Վաղարշու, որ էր եղբայր թագաւորին Պերոզի, որպէս ի վերայ առն բարերարի եւ հեզոյ: 4 Եւ ժողովեալք ամենեքեան առ Վաղարշ` սկսանէր խաւսել Հազարաւուխտ եւ յայտնել նմա զխորհեալսն ամենեցուն, յիշեցուցանելով նմա զանձնահաճութիւն եւ կամակորութիւն զթագաւորին Պերոզի: 5 «Որ բռնութեամբ միայն, ասէր, ըստ կամի, եւ թէ բնաւ համարելով ինչ զոք եւ կամ խորհելով ընդ ումեք` առնէր` զոր ինչ եւ կամէր առնէր, եւ բռնաւոր կամաւորութեամբ գործէր զինչ եւ կամէր: 6 Որոց ելք անհարց զոք նորա իմաստիցն` ոչ միայն նորա անձինն, այլ ընդհանուր աշխարհիս Արեաց բերին զկործանումն եւ զբեկումն: 7 Եւ արդ` կամաւ յաւժարեալ ամենեքեան մեք ընտրեցաք զքեզ, որպէս զայր քաղցր եւ աշխարհաշէն, կանգնել քեւ եւ հաստատել զգահ թագաւորութեան աշխարհիս Արեաց, ունել քեւ շէն զմասն մնացեալ Արեաց աշխարհիս, եւ զայլ եւս աշխարհս, որ ընդ թագաւորութեամբս այսուիկ հնազանդեալ են. քաղցրաբանութեամբ եւ սիրով ածել ի հաւան զազգս, որ ընդդէմ եւ ապստամբ. ճանաչել զիւրաքանչիւր ոք յԱրեաց եւ յանարեաց ըստ իւրում արժանաւորութեան. գիտել ընտրել զպիտանին եւ զանպիտանն. խորհել ընդ իմաստունս, սիրել զընկերասէրս, ատել եւ կորուսանել զնախանձոտս եւ զբանսարկուս. հայել յամենեսեան, ճանաչել զբարեգործս, հատուցանել վաստակաւորաց զարժանի հատուցումնն վաստակոց իւրեանց»: 8 Զայս ամենայն եւ զսոցին նման խրատս խաւսեցեալ ընդ նմա եւ եդեալ վկայութիւնս` բազմացուցանէին զնա ի գահու թագաւորութեանն Պարսից:
ՁԸ. Խորհուրդ ի մէջ առեալ այնուհետեւ Հազարաւուխտոյ միաբանութեամբ աւագանւոյն յերկրորդումն աւուր թագաւորութեանն Վաղարշու` խաւսէր առաջի թագաւորին Վաղարշու եւ ասէր. «Պերոզ արքայից արքայ ձեր եղբայր, որպէս եւ դուք իսկ գիտէք, զի բուռն եւ անձնակամ եւ անհաւան, եւ բազումք յարհամարհոտ նորա կամակորութենէն փախուցեալք են յԱրեաց թագաւորութենէ, որք շատ եւ ոչ սակաւ մասամբ վնասեցին Արեաց աշխարհին: 2 Եւ նախ առաջին, որպէս մեծ աշխարհս Հայոց, որ եւ այսաւր ի ձեր ծառայութենէ ի բաց կացեալ են. եւ այրն որ զաշխարհն ի բաց ունի ի ձէնջ` ի չճանաչելոյ զայր եւ զպիտանութիւն նորա, Պերոզ կորուսեալ եհան յԱրեաց ծառայութենէ զայր լաւ եւ զայնպիսի աշխարհ. եւ թէ ո՛րքան ինչ յայնմ առնէ վնասք եւ հարումն Արեաց աշխարհիս եղեւ` գիտեն ամենեքեան. բայց թուի թէ եւ ձեր լուեալ է զամենայն եւ տեղեակ էք: 3 Բայց աւելի Շապուհ-Միհրան, զոր դուք կարգեցէք` առ զնորա քաջութեան փորձ եւ զխրատու. եւ թէ հարցանէք եւ լսել կամիք` դոյն ինքն ասէ ձեզ»:
4Եւ թագաւորին Վաղարշու հարցեալ զՄիհրան-Շապուհ զգործոյն Հայոց, թէ «Զի՞նչ կարացեր գործել գործ յաշխարհին Հայոց, եւ Վահանայ զի՞նչ միտք են եւ ոյժ, եւ ո՞րպէս կարաց այսքան ամս զդէմ ունել Արեացս»: 5 Աստուծոյ զաւրութեամբն: 6 Եւ Միհրանայ պատասխանի տուեալ ասաց, թէ «Արանց քաջ, զկռիւն զոր Հազարաւուխտ մեաւք հանդերձ ընդ Վահանայ արար, եւ թէ Վահանայ իւր զաւրքն բովանդակ անդ եղեալ էին` թուի թէ տանէր զյաղթութիւնն. այլ թէպէտ եւ յաղթէաք մե՛ք` զայս գիտեմ, զի անթիւ բազմութեան ի մէնջ կոտորած առնէին: 7 Այլ

ԹՈՒՂԹ 95
ձեր թագ այնպէս արարին, զի գնդին Հայոց կէս, այրընտիր որեարն այլուր դիպեցան ի գործ: 8 Սակայն սակաւ արամբք ո՛րպիսի ինչ վնաս արար` գիտէ ինքն Հազարաւուխտ եւ այլ պարսիկ որեար որ անդ էին աւագք: 9 Իսկ յորժամ Հազարաւուխտ ի Վիրս գնաց եւ զիս անդէն զաւրագլուխ եթող գնդին, եւ յայնմ հետէ զի՛նչ Վահան զմեզ աշխատ կալաւ կարի սակաւ արամբք,- զոր երբեմն թէ հարիւրաւք ասեմ` չստեմ, եւ վկայեն ինձ գնդիս մերոյ աւագորեար որ անդ էին եւ այժմ աստ են,- կարի ծանր է ասել եւ անհաւատալի բանք, թէ այնքան սակաւուք դէմ յանդիման կռուել աներկիւղութեամբ, եւ զաւր ամենայն ի ղակշի վերայ գալ եւ մեծամեծ վնաս առնել: 10 Բայց զմիոյ աւուր գործն ես իսկ յիշեմ որ անդ էի. սակայն նոր համարիմ եւ ի վեր քան զմարդկան իրս, թո՛ղ թէ որ լսէ` զիա՞րդ կարէ հաւատալ: 11 Քանզի թուով երեսուն արամբք ի վերայ երից հազարաց առն յաներկիւղս յարձակեալ, եւ զայնպիսի գործ վճարեալ, զոր ամենայն որ անդէն էին տեսողքն այսաւր յիշեն. թուի թէ երկիւղ գործոյն չելանէ ի մտաց: 12 Զի եւ ոչ ինչ այլ իմիք նման չէին այն նորոգ իրք, բայց եթէ յորժամ ժիր մշակք քաջ սուր մանգաղաւ եւ գերանդեաւ զխոտ հարկանիցեն, եւ բազում որայս մաւտ ի մաւտ առ ի միմեանս կուտեալ թողուցուն, եւ ինքեանք ուրախալից ցնծութեամբ անհոգ յիւրաքանչիւր տունս գնայցեն. ստոյգ ըստ այնմ աւրինակի յարձակեալք ի վերայ Միհրանայ այնքան արամբք` հերձին վեր ի վայր զբովանդակ գունդն, եւ շատ լաւ որեար կոտորեցին: 13 Եւ զահաւոր այրն զԳդիհոն զՍիւնեաց տէրն սպանին. զոր յիմ միտս այսպէս ասէի, թէ լոկ Գդիհոն միայն ինքն տասն արամբ յիւր գնդէն պատահէր այնչափ առն` այն միայն առնէր. եւ զայնպիսի այր եւ զայլ ականաւոր եւ քաջ արս ի պարսիկ մարդկանէ հանին ընդ սուր. եւ ինքեանք ոչ ինչ խոյս տուեալ ի բաց վարեցին զձիանս իւրեանց, այլ մաւտ ի մեզ թեւակից երթային յանհոգս ի բազում ժամս: 14 Եւ ի մեր գնդէն ոչ ուրուք իշխեցեալ հայել ի նոսա. վասն զի աստուածք, եւ ո՛չ մարդիկ կարծեցեալ ամենեցուն թուէին մեզ: 15 Վասն որոյ թէպէտ եւ առաջի ձեր յանդգնութիւն թուին բանքս իմ` սակայն յաղագս կարծեաց ժամուս համարձակիմ ասել, զի զաշխարհին Հայոց զմեծութիւն եւ զաւգուտն զայն դուք իսկ քաջ գիտէք. բայց այրն Վահան եւ այլ որեարն որ ընդ նմա են, եւ այսաւր խաղաղութեամբ ի ձեր ծառայութեան էին` մեծ մասն բարւոյ եւ մխիթարութեան կարեւոր հասելոյ տրտմութեանս մերոյ համարէի զիրսն զայն: 16 Զի յորժամ Հայք այնպիսի որերով մեր էին` Վիրք եւ Աղուանք չիշխէին բնաւ թիւրել զանձինս եւ այլազգագոյնս ինչ խորհել»:
17Եւ լուեալ զայսպիսի կարգեալ բանս թագաւորին Վաղարշու ի Միհրանայ եւ Հազարաւուխտոյ, եւ այլ ամենայն Արեաց աւագանւոյն` միաբան ամենեքեան զասացեալսն ի Միհրանայ գովէին, թէ արդարեւ որպէս են իսկ` նոյնպէս ասացեր լաւաբար իմաստութեամբ զարդարն: 18 Եւ վաղվաղակի եւ փութով զՆիխոր զՎշնասպդատ, զայր հեզ եւ զմտացի եւ աշխարհաշէն, բազում այրընտիր արամբք ի Հայս արձակէին: 19 Պատուիրէր նմա ինքն իսկ թագաւորն, այլ եւս առաւել հոգաբարձութեամբ Հազարաւուխտ եւ այլ դրանն աւագանին, թէ «Ե՛րթ ի Հայս, եւ որ ինչ աւրինակաւ եւ է` ամենայն քաղցրութեամբ եւ սիրով ըստ կամացն Վահանայ եւ նորուն ընկերակցացն` նուաճեալ զորեարն եւ յԱրեաց ի ծառայութիւն ա՛ծ: 20 Բայց զգոյշ լեր նախ ժողովել առ քեզ զայրուձին Ատրպատականի որ մաւտ ի Հայս իցեն, եւ զայրուձին Հեր եւ Զարաւանդ գաւառի. մի՛ գուցէ յղեալ քո առ Վահան, եւ նա պատճառանաւք քաղցր խաւսելով ընդ քեզ` խաբիցէ զքեզ եւ վնաս ինչ առնիցէ: 21 Վասն զի այրն ինքն քաջ է եւ բազմամիտ է. քանզի եւ ցայժմ ոչ այնքան զայնպիսի գործեան վճարեաց նա եւ որք ընդ նմա էին` լոկ քաջութեամբ. այլ դու քաջ պատրաստեսջիր: 22 Բայց թուի թէ արդ Վահան չխորհի զայդպիսի ինչ. զի զայդ գործ, զոր համարձակեցաւ Վահան գործել եւ որք ընդ նմայն էին` յանճանաչողութենէ Պերոզի զմարդկութիւնն, ըստ հպարտ եւ անձնակամ բարուցն իւրոց, եւ չկարացեալ Վահանայ եւ մարդկանն որ միաբանեցան ընդ նմա, տանել արհամարհանաց, դնելով զանձինս ի մահ` դիմեցին առնել զայսպիսի իրս առ հարկի»: 23 Եւ խաւսեալ զայս ամենայն բանս տեառն Արեաց Վաղարշու եւ ամենայն աւագանւոյն ընդ Վշնասպդատայ Նիխորոյ, եւ հրաժարեալ զնա արձակեցին ի Հայս:
ՁԹ. Եւ եկեալ Նիխոր յաշխարհն Հայոց` ոչ իշխեաց միջամխել ի Հայոց տեղիսս, այլ դադարեալ ի գաւառին որ կոչէր Հեր, ի գեաւղն որում անուն էր Նուարսակ, առաքեաց նա պատգամաւորս առ Մամիկոնեանն Վահան զՇապուհ խորհրդեան դպիր եւ զՄիհր-Վշնասպ

Ճուարշացի, որովք տայր գիտել նմա զիրս գալոյն իւրոյ ի Հայս, եւ թէ «Հրովարտակ ունիմ առ ձեզ ի թագաւորէն Վաղարշու` նուաճել զձեզ խաղաղութեամբ, եւ զամենայն աւագորերոյ որ յԱրիս են` պատգամ ունիմ առ ձեզ. արդ` արի՛ք եկա՛յք եւ լուարո՛ւք. եւ որպէս է ձեզ հաճոյ եւ խորհիք` ընտրեցէ՛ք որ բարին է»:
2 Եւ տեսեալ Վահանայ Մամիկոնէի զպատգամաւորսն Նիխորոյ, եւ լուեալ զայս ամենայն բանս պատգամին ի նոցանէն` ժողովէր առ ինքն զամենայն հաւատարիմ ուխտապահացն գունդ, զնախարարս եւ զազատս եւ զամենայն այրեւձիոյ. եւ հրամայէր Մամիկոնեանն Վահան եկելոցն ի Նիխորոյ` ասել առաջի ամենեցուն զբանս թագաւորին Վաղարշու եւ զբանս ամենայն Արեաց աւագանւոյն: 3 Եւ տուեալ լսել Մամիկոնենին Վահանայ ամենայն Հայորերոյն միահամուռ զպատգամն Նիխորոյ` ասէր ցպատգամաւորսն Պարսից` առ վաղիւն առնել նոցա պատասխանի:
4 Եւ ժողովեալ ի վաղիւն ամենայն Հայորերոյն առ Մամիկոնեանն Վահան, եւ խորհեալ նախ ընդ միմեանս զվաղնջուց զպէտս եւ զխնդիր իրացն, եկեալ եւ պատգամաւորացն Նիխորոյ յատեանն` սկսաւ խաւսել Մամիկոնեանն եւ առնել պատասխանի բանիցն Նիխորոյ. «Եւ մեր ապստամբութեան իրացն, եւ յայսպիսի կարեւոր եւ մահաբեր գործ տալ զանձինս` բազում են բանք եւ կարեւոր. եւ չէ հնար գրով վճարել եւ կամ պատգամաւ, բայց եթէ յանդիման խաւսել ընդ նմա` որ Արեաց տէրն է, եւ ընդ ձեզ` որ դրանն աւագանի էք: 5 Բայց երիս բանս ասեմ ձեզ, որ թէ այս երից բանիցս պատասխանի առնէ ինձ, որպէս ես կամիմ եւ ամենեքեան սոքա որ աստէն իսկ են, եւ կարէ զայս երիս խնդիրս տալ մեզ գրով եւ կնքով թագաւորին` զամենայն զոր ինչ ասէք, զպատեհն եւ զարժանն` առնեմք, եւ բանի ձերոյ լսեմք` որպէս եւ նախնիքն մեր լուան: 6 Քանզի ոչ ի՛մ բանքս, զոր խաւսիմս ես ընդ ձեզ այժմս, այլ նոցա ամենեցուն, աւագի եւ կրտսերոյ, որ այժմ ձեր առաջի են. եւ ոչ եթէ այսաւր ինչ խորհեալ եւ կամ իմացեալ է մեր զբանս զայս, այլ յաւուր, յորում տուաք զանձինս ի մահ` նախ զայս երիս ընտրութիւնս խորհեալ եդաք այր ամենայն առաջի: 7 Եթէ յանձն առցեն Պարսիկք թողացուցանել մեզ զայս երիս իրս` ծառայեսցուք նոցա որպէս զբնիկ եւ զհաւատարիմ ծառայս. եւ եթէ ոչ հաւանին յանձն առնուլ, եւ խստանան` ելցուք ըստ աշխարհ եւ կորիցուք եւ խնդութեամբ մեռցուք, այլ Պարսկի առն երկիր ոչ պագցուք:
8 «Եւ է մին յերիցն` նախ եւ առաջին խնդիրս այս կարեւոր եւ պիտանի. եթէ զհայրենի եւ զբնիկ աւրէնս մեր ի մեզ թողուք, եւ զՀայ այր զոք մի` մոգ ոչ առնէք, եւ ումեք յաղագս մոգութեան գահ եւ պատիւ չտայք, եւ զկրակարանն յաշխարհէս Հայոց ի բաց տանիք, եւ զեկեղեցւոյ թշնամանս յաղտեղի եւ յանպիտան մարդկանէ, որ ցայժմ լինէր, յայսմ հետէ մեզ չտայք տեսանել. եւ քրիստոնեայ մարդկան եւ քահանայից զկարգ եւ զպաշտաւնն քրիստոնէութեան համարձակութեամբ եւ աներկիւղ տայք պաշտել` ուր եւ կամին. ապա բարի է, եւ առաջին խնդիրն մեր այդ է:
9 «Եւ երկրորդ խնդիրն այս է, թէ զմարդ ոչ իշխանաբար ճանաչէք, այլ իրաւաբար գիտել զլաւն եւ զվատթարն, ընտրել զպիտանին եւ զանպիտանն, իմանալ զտոհմիկն եւ զանտոհմիկն, ունել առ լաւսն եւ պատուականս` զքաջն եւ զաւգտակարն, արհամարհել եւ առ ոչինչ համարել զվատն եւ զանպիտանն. սիրել զվաստակաւորսն եւ ատել զանվաստակն, ունել ի մաւտ զիմաստունս եւ խորհուրդս առնել, եւ զանմիտն ոչ մաւտեցուցանել, այլ եւ ի հրապարակէ եւս հալածել: 10 Եւ յորժամ այս ամենայն այսպէս լինի` ամենայն իրք Արեաց աշխարհիս աջող լինի եւ անսխալ. ապա եթէ զընդդէմն սիրէք, որպէս եւ ցայժմ, եւ ոչ զդէպսն` եւ գործքն այդպէս ընդդէմ լինին, որպէս եւ եղենդ իսկ, եւ տեսէք:
11 «Եւ երրորդ խնդիր մեր այս է. որ տէրն է Արեաց եւ աշխարհի թագաւոր` կամիմք, զի ինքն տեսցէ իւրովք աչաւք, եւ ինքն լուիցէ իւրովք ականջաւք, եւ ինքն գիտասցէ եւ ինքն խաւսեսցի իւրով բերանով. եւ մի՛ այլոյ աչաւք տեսցէ եւ այլոյ ականջաւք լուիցէ եւ այլովք հանապազ գիտասցէ զմարդ լաւ եւ զանլաւ, եւ այլոյ բերանով խաւսեսցի զպէտսն: 12 Յաղագս որոյ չլինի ուղիղ հայեցուածն, եւ ոչ արդար լսողութիւնն. այլ յոլով սուտ խաւսքն ճանաչին եւ հրամանքն ընդունայնք, եւ բնաւ այլ ընդ այլոց լինի իմաստն ամենայն: 13 Եւ յորժամ այս ամենայն այսպէս լինի` կործանեալ ամենայն վաստակք` ծառայիւքն կորնչին, եւ ոչ կարէ կալ աշխարհ եւ ի նմա բնակեալք անշարժ եւ հաստատուն: 14 Բայց թագաւոր, որ իւրովք առողջ աչաւքն հայի եւ աննախանձ լսողութեամբ լսէ եւ արդար բանիւ խաւսի ընդ իւր ծառայս` կենդանացեալ ծառայքն`

ԹՈՒՂԹ 97
չյագին վաստակով, այլ յաւելեալ ի վաստակն` աւր քան զաւր աճեցուցանել ջանան զբարին: 15 Այսպէս աշխարհ շինի, եւ տէրն շքեղացեալ պայծառանայ հանապազ:
16 «Արդ` եթէ զայդ այդպէս կարէք խոստանալ, զխոստացեալսն գրով եւ կնքով հաստատեալ տայք ցմեզ` ապա կոչեա՛, եւ գամք կամաւ եւ լսեմք բանից ձերոց, եւ հրամանի թագաւորին հաւանիմք զոր ինչ ասէ: 17 Ապա եթէ զայս երիս խնդիրս ոչ կարէք տալ մեզ, եւ գիտէք թէ չէ հնար` որպէս եդեալ մեզ մահ առաջի` պատրաստ եմք մեռանել, այլ ծառայութիւն առնել Արեաց տեառն չկարեմք: 18 Եւ այլ բանք, որ ինչ են, թէ ինձ լինի գալ` ինձէն իսկ խաւսիմ ընդ նմա, ապա թէ ոչ լինի դէպ գալ` մնասցէ բանն եւ իրքն»:
Ղ. Եւ խաւսեցեալ զայս ամենայն բանս Մամիկոնենին Վահանայ ընդ Շապհոյ խորհրդեան դպրի եւ ընդ Միհր-Վշնասպայ Ճուարշացւոյ` յուղարկեաց զնոսա. առաքեաց եւ Մամիկոնեանն Վահան ընդ պատգամաւորսն Նիխորոյ եւ յիւր ուխտակցացն զՅաշկուր Արծրունի եւ զՍահակ Կամսարականն, զերանելւոյ զԱրշաւրայ զորդի, եւ զՎասաւուրտ Կարքային, եւ զԱռաւան Աղբեւրկացի եւ զՊաճոկ ի Մարդպետական գնդէն: 2 Եւ հրաժարեալ զամենեսեան զնոսա Մամիկոնենին Վահանայ` արձակէր խաղաղութեամբ առ Նիխոր:
3 Եւ երթեալ նոցա առ Նիխոր ի գաւառն ի Հեր, եւ տեսեալ Նիխորոյ զՀայերն, որ չոքան առ նա ի Մամիկոնենէն Վահանայ` ամենայաւժար սրտիւ խնդութեամբ ուրախացաւ: 4 Եւ հրաման տուեալ ընթրեացն` ընկալաւ զնոսա բազում գոհութեամբ եւ յոյժ սիրով, յիշելով հանապազ ըստ ամենայն բաժակի զքաջ Մամիկոնեանն Վահան. եւ կատարեալ զուրախալից ընթրիսն` գնային յիւրաքանչիւր վանս: 5 Եւ ընդ առաւաւտն ժողովեցան ամենայն ատեանն Պարսկաց առաջի Նիխորոյ, եւ աստուածուրաց մարդիկն որ անդ էին. եկեալ եւ պատգամաւորքն որ ի Նիխորոյ առ Մամիկոնեանն Վահան երթեալ էին, Շապուհ եւ Միհր-Վշնասպն, եւ հայ նախարարքն եւ այլ արքն ի Մամիկոնենէն Վահանայ որ ընդ նոսա էին: 6 Եւ տուեալ զպատգամն Մամիկոնեանն Վահանայ` Շապհոյ եւ Միհր-Վշնասպայ առաջի ամենայն ատենին յայտնապէս: 7 Եւ լուեալ Նիխորոյ զամենայն զբանսն եւ զխաւսս Մամիկոնենին Վահանայ, եւ խնդալից եղեալ` ասաց առաջի ամենեցուն, թէ «Ամենայն բանքդ այդ եւ պատգամդ զոր յղեալ է Վահանայ` արդարեւ աստուածոց արժանի. քանզի որպէս անմեղ են մարդիկն այն, զորս բռնի տարաւ Պերոզն եւ Հեփթաղին կոտորեալ ետ, եւ զամենայն զարիւնն զայն աստուածքն ի Պերոզի գլխոյն խնդրելոց են` նոյնպէս անվնաս է Վահանն յամենայն իւր իրքս, զոր խորհեցաւ եւ գործեաց. զի ի բռնութենէ չարութեանն Պերոզի գործեաց, եւ ոչ իւրով կամաւ: 8 Եւ ես մինչեւ ցայսաւր չէի մխիթարեալ ի մեծ բեկմանէն որ եհաս Արեաց աշխարհին. բայց այդ լուր ուրախացուցեալ մխիթարեաց զիս այսաւր: 9 Բայց տացեն աստուածքն եւ զաւրն տեսանել, որ Վահան յիմ ձեռն նուաճեալ` Արեաց ի ծառայութիւն հնազանդի»:
10Եւ խաւսեցեալ զայս այսպէս Նիխորոյ առաջի ամենայն ատենին, եւ լուեալ զայս ուխտապահ նախարարացն Հայոց եւ այլ արանց, որ եկեալ էին ի Վահանայ Մամիկոնենէ` տային փառս Աստուծոյ, յորոյ ձեռս են սիրտք իշխանաց, եւ որպէս ինքն կամի` տայ բարբառել նոցա: 11 Կոչէր այնուհետեւ վաղվաղակի Նիխոր զնոյն պատգամաւորս, զՇապուհ խորհրդեան դպիր եւ զՄիհր-Վշնասպ Ճուարշացի, եւ գրէր նամակ առ Մամիկոնեանն Վահան աւրինակ զայս.
«Լուայ, ասէ, զամենայն զխաւսեցեալսն քո ի պատգամաւորացն, զոր ես առաքեցի առ քեզ. եւ գրեցի բովանդակ զնոյն բանս քո ի նամակիդ, ծանուցանել քեզ, թէ արդարեւ խաւսեցան ընդ իս զամենայն, եւ լուայ: 12 Արդ` արի՛ ե՛կ առ իս վստահութեամբ, եւ զամենայն խնդիրս քո, զոր ի ձեռն դոցա յղեցեր առ իս, եւ այլ ինչ զոր դու ասես` ուխտեալ է Արեաց տեառնն եւ ամենայն Արեաց աւագանւոյ` տալ լիով եւ կատարել. եւ զքեզ եւ որ ընդ քեզ են, որպէս քո կամք են` Արեաց տէրն շքեղ առնէ եւ արձակէ ի Հայս»:
13 Եւ զնախարարսն որ եկեալ էին ի Մամիկոնենէն Վահանայ` սիրով ընկալեալ Նիխորայ եւ պատուեալ` արձակէր ընդ պատգամաւորս իւր առ Մամիկոնեանն Վահան. մեծաւ պատուիրելով յանձնէր նոցա` վաղվաղակի եւ անյապաղ ածել զՄամիկոնեանն Վահան. եւ հրաժարեալ զնոսա Նիխորոյ` արձակէր սիրով: 14Եւ տեսեալ զայն աստուածուրաց խաբեբայիցն, որք ի միաբանութեան Պարսկացն էին, թէ ո՛րպէս յապստամբացն եկեալ Հայք ի Նիխորոյ պատուեալք եւ մեծարեցան ի Պարսկացն, եւ ինքեանք արհամարհեալք են իբրեւ զանպիտանս` դարձեալք լի

ամաւթով յերկիր կործանէին: 15 Եւ տեսեալ զայն ուխտապահ նախարարացն Հայոց եւ այլոցն որ ընդ նոսա էին` ակն արկեալ ցուցանէին միմեանց զկորանս նոցա: 16Իսկ մի ոմն ի յուխտապահացն ասէ ցնոսա. «Զի եթէ լոկ ի բանիցն խաւսելոյ ընդ մեզ սիրով Նիխորոյ զձեաւք այդպէս ամպ մթագին եւ շափառուկ անկաւ, եւ չերեւիք ի գետնոյդ, իսկ յորժամ շնորհեսցէ Քրիստոս, եւ տեսանիցէք փառաւորեալ զՄամիկոնեանն Վահան եւ զայլ ուխտապահսն որ ընդ նմա են փառաւքն, զոր տալոց է Քրիստոս` խորտակիցիք իսկ արդեաւք եւ հեղձանիցիք. այլ ի մեծի աւուր յանշէջ գեհենին զի՞նչ արդեաւք գործիցէք հէքքդ եւ թշուառականքդ»:
17 Եւ զայս ասացեալ առն` գնային ընդ պատգամաւորսն Նիխորոյ առ Մամիկոնեանն Վահան: 18 Եւ հասեալ պատգամաւորացն Նիխորոյ առ Մամիկոնեանն Վահան եւ մատուցեալ զնամակն Նիխորոյ, եւ յայնմանէ գիտաց ի գրելոցն, թէ լուեալ տեղեկացաւ Նիխոր ի պատգամաւորացն զամենայն յղեալսն իւր առ նա, եւ ոչ էր բան յամենայն խաւսիցն Մամիկոնենին Վահանայ` զոր թէ չէր թուեալ Նիխորոյ: 19 Ի պատգամաւորացն տեղեկացեալ ծանեաւ եւ զայն, թէ ո՛րպէս խնդութեամբ եւ սիրով ընկալեալ զնախարարսն մեծարեաց Նիխոր. պատմեցին եւ զչարաչար կորանս ուրացողացն ջոկոյ, եւ թէ ո՛րպէս կարի եւ փութով զերթս քո խնդրէ փափաքելով. զոր եւ պատգամաւորացն Նիխորոյ ստիպով հաւանեցուցանէին զնա երթալ:
ՂԱ. Եւ չուեալ այնուհետեւ զաւրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի ամենայն ուխտապահ նախարարաւք հանդերձ եւ այլ բազում եւ կազմ գնդաւ. որոց լուեալ զուխտիւք զխնդիրն ի Նիխորոյ Մամիկոնեանն Վահանայ` կամաւ եւ ցնծալից սրտիւ երթային առ նմա: 2 Եւ եկեալ Մամիկոնեանն Վահան ի գաւառն որ կոչի Արտազ, ի գեաւղն որ անուանեն Եղինդ` դադարէր անդ ինքն եւ ամենայն գունդքն որ էին ընդ նմա. եւ առաքէր առ Նիխոր եւ զիւր եկն տայր գիտել նմա: 3 Եւ ասէր ցՆիխոր Մամիկոնեանն Վահան. «Արդ` եթէ թուի քեզ գալ իմ եւ տեսանել զքեզ` տո՛ւր ածել առ իս արս աւագս Արիս եւ յականաւոր տոհմաց, որ եկեալ կացցեն աստ առ իմ որեար, մինչեւ եկեալ ես տեսից զքեզ, եւ խաւսեցեալ իմ եւ քո ընդ միմեանս` լուիցուք ի միմեանց` զոր ինչ ի դէպն թուի մեզ առնել»: 4 Եւ Նիխորոյ լուեալ զեկն եւ զկամս խնդրոյն Մամիկոնենին Վահանայ` վաղվաղակի տայր տանել ցԿամսարականն տէրն Շիրակայ Ներսեհն զԲազէ զԱտրպայական շահապ եւ զՎեհ-Վեհնամ զՀայոց հազարապետ, եւ զՆերսշապուհ զՄիհրանայ զեղբայր, եւ հինգ եւս այր այլ աւագ Պարսիկս: 5 Եւ Մամիկոնենին Վահանայ տեսեալ զաւագորեարն զոր առաքեալ էր Նիխորոյ` ընդունէր զնոսա խնդութեամբ. եւ ի միասին ուրախացեալք այն աւր` ի վաղիւն թողոյր զութեսեան զնոսա առ իւր հաւատարիմ արս. որոց հրաման տայր` պատուել զնոսա արժանաւորապէս եւ զգուշանալ. եւ ինքն չուեալ գնդաւ եւ կազմութեամբ գնայր առ Նիխոր: 6 Մերձեալք ի գիւղն ուր Նիխոր էր` հրամայէր զաւրուն որ ընդ նմա էին` վառել ըստ աւրինի պատրաստութեան պատերազմի. որք ընդ լսել ի Մամիկոնենէն Վահանայ զհրամանն` պատրաստեալք յամենայնի կազմ ցուցանէին նմա զանձինս: 7 Տայր հրամանն Մամիկոնեանն Վահան հնչեցուցանել զփողսն պատերազմականս. եւ ի սաստկութենէ փողոցն ձայնից հնչեալ երկիրն թնդէր. յորմանէ զարհուրեալք արք զաւրուն Նիխորոյ` կարծեցին, թէ խաբէութեամբ ի վնասել զնոսա եկն Մամիկոնեանն Վահան, եւ ոչ սիրով ի նուաճումն խաղաղութեան:
8 Եւ Նիխոր առաքեալ ընդ առաջ նորա արս աւագս` տայր ասել ցՄամիկոնեանն Վահան, եթէ «Ոչ ըստ կարգի Արեաց առնես դու զայդ, այլ նորոգ իրաւք այլ իմն ձեւանաս. յորում յայսմ հետէ քեզ կարի զԱրեաց զկարգն պարտ է ունել եւ հաւանել. քանզի ի չուի` փողով յԱրեաց բանակ սպարապետն միայն Արեաց իշխէ մտանել, եւ այլ ոք զայդ համարձակութիւն ի Պարսիկս ոչ ոք իշխէ առնել»: 9 Եւ Մամիկոնենին Վահանայ պատասխանի տուեալ Նիխորոյ` ասէր. «Նախ արա՛ զիս Արեաց տեառն ծառայ, ապա եւ առանց ի քէն իսկ ուսանելոյ` թուի թէ եւ ես իսկ գիտեմ զԱրեաց աշխարհի զկարգ եւ զարժանն. մի՛ թուեսցի քեզ հաշուել զիս կարի մոռացկոտ. քանզի եւ ոչ բազում ինչ ամաւք գնացեալ եմ ի ձէնջ»:
10 Եւ զայս բանս այսպէս ի ձեռն պատգամաւորի խաւսեցեալ Մամիկոնենին Վահանայ ընդ Նիխորոյ` ապա ինքն իսկ եկեալ տեսանէր զնա յատենի ժամու. վասն զի ընդ ծագել արեւուն եկն Մամիկոնեանն առ Նիխոր: 11 Եւ Նիխորոյ տեսեալ զՄամիկոնեանն Վահան եւ զայլ նախարարսն զուխտակիցսն ընդ նմա` ցնծալից ուրախութեամբ բազում ժամս ընկալեալ ի գիրկս իւր` ողջունէր

ԹՈՒՂԹ 99
զնա. տայր եւ զողջոյն զԱրեաց տեառնն Վաղարշու եւ զամենայն աւագանւոյն. մի ըստ միոջէ յանուանէ ողջունէր եւ զեկեալ նախարարսն Մամիկոնենին Վահանայ` յոյժ սիրով, նոյնպէս զամենայն արս գնդին, զաւագս եւ զկրսերս: 12 Եւ լուեալ Մամիկոնենին Վահանայ զողջոյն Արեաց տեառնն եւ զողջոյն ամենեցունց զբանն աւագանւոյն` շնորհակալութեամբ գոհանայր երկրպագելով եւ խնդալից ուրախութեամբ ընդունէր: 13 Եւ հրաման տուեալ Նիխորոյ` զամենայն արս զաւրուն Վահանայ Մամիկոնենի ի ներքս թողուլ, նոյնպէս եւ աւագ Պարսիկ որերոյ ի ներքս կալ յատենին հրամայէր: 14 Եւ կատարեալ զամենայն ասացեալք Նիխորոյ, եւ լցեալ ամենայն ատեանն արամբք որ ընդ Մամիկոնենին Վահանայ էին, եւ այլ Պարսիկ որերով` սկսանէր խաւսել Նիխոր ընդ Մամիկոնենին Վահանայ եւ ասէր.
15 «Թէպէտ եւ աշխարհակցութեան բնութեամբ չես կեցեալ ընդ իս, այլ ըստ բազում անգամ տեսանելոյ զքեզ ի դրան եւ լսելոյ յաշխարհի մարդկանէ, ի Հայոյ եւ ի Պարսկէ, ոչ յանճանաչող եւ յանպիտան մարդկանէ, այլ ի լաւ եւ ի հայեցող եւ յիմաստուն որերոյ, զոր այժմ յայտնապէս փորձիւ ի միտ առեալ գիտացաք ամենեքեան. զի գործ պատերազմի որպէս քաջութեամբ` նոյնպէս եւս առաւել խոհականութեամբ եւ իմաստիւք վճարի. որպէս եւ դու զերկոսեանն զայդ ի քում անձին լիով ետուր տեսանել ամենայն Արեաց աշխարհի եւ ճանաչել: 16 Քանզի զքաջութիւն ցուցեր սակաւ արամբք. քանզի ցանկ կաս կռուելով սակաւուք ընդ բազումս, եւ մեծամեծ զայդպիսի վնասանի առնելով եւ աշխատ ունելով: 17 Եւ զիմաստութիւն յայտ արարեր` գիտելով զժամ կռուոյն եւ զտեղի տալոյ, եւ անվնաս զգունդն ի միջի ունելոյ, եւ միւսում եւս ժամու գործոյ պատրաստ լինել եւ չերկնչել: 18 Զի եթէ ոչ երկու այդ իրք ի քեզ լի եղեալ էին` զիա՞րդ հնար լինէր քեզ այդչափ կարի սակաւ եւ թուով արամբք կալ ընդդէմ այնչափ անթիւ բազմութեան պատերազմող որերոյ, եւ երբեմն մեծապէս յաղթել, եւ երբեմն զարհուրեցուցանել եւ աշխատել: 19 Յաղագս որոյ զմտաւ ածեալ իմ զքո այդպիսի արարուած եւ զմտաւորութիւն` կարի քաջ ճանաչեմ զամենայն պատասխանիս, զոր առնելոց ես դու մեզ ամենայն բանի, զոր լսես ի մէնջ: 20 Վասն զի թէ զապստամբութենէդ քումմէ հարցանեմք, թէ զիա՞րդ իշխեցեր խորհել, թող թէ եւ առնել` պատասխանի տուեալ ասես, թէ չճանաչողութիւնն Պերոզի եւ ի յետսահարութիւն բռնադատեաց զիս մեռանել. որ զծառայութիւնն եւ զվաստակ որպէս զաստուած խնդրէր, եւ զվաստակոյն զհատուցումն առնել` եւ ոչ իբրեւ զմի յանմիտ մարդկանէ խորհէր հատուցանել: 21 Զի քաջի առն քան զբազում ժամս հարանաւք կեցեալ` շատ լաւ է մի աւր ծանուցանել զլաւութիւն անձին եւ մեռանել: 22 Եւ ոչ ոք յԱրեաց կարէ քեզ մեղադիր լինել` խորհել քեզ այդպէս խորհուրդ եւ առնել, ո՛չ որ այժմ Արեաց տէրն է, եւ ոչ աւագանի դրանն, որ գամ մի ի միջի են, եւ դու գիտես: 23 Վասն զի Պերոզ արքայից արքայ իբրեւ իւրում անձինն եւ որդւոց չմարթաց հոգ տանել` բարի ծառայի առ նա լաւ ինչ զիա՞րդ կարէր խորհել եւ առնել: 24 Զի զայդ գործ, զոր դու գործեցեր` բայց զի չկարէր ոք եւ զի չիշխէր գործել յայնժամ. այլ ամենայն ծառայ այր, տեսանելով զնորա ստամբակութեանն զանչափութիւն` զամենայն աւր առնել խորհէր, եւ չկարացեալ մեռանել` կասէր»:
25 «Բայց քո եւ արանց որ ընդ քեզ եղեն միաբան, առ ոչինչ համարեալ զմահ անձին` դիմեցին յիրսդ քաջաբար. եւ որ մեռան ի ձէնջ` ի Պերոզի յամբարտաւանութենէն խնդրեն աստուածք զարիւնն զայն, եւ որք ապրելդ կարացայք եւ ի միջի լինել` անպարտ էք եւ անվնաս էք: 26 Վասն զի որ այժմ Արեաց տէրն է եւ ամենայն աւագանին` զայդ եւեթ խաւսին հանապազ, եւ անմխիթար ողբան եւ տրտմին, յիշելով զՊերոզի զանհաւան եւ զանբարհաւաճ զբարսն, զոր ոչ ունէր նման մարդոյ, այլ նման չար եւ վայրենի գազանի: 27 Որ կորոյս զինքն եւ զամենայն Արեաց աշխարհի զոյժ եւ զզաւրութիւն, եւ զթագաւորութիւն մի մեծ եւ զազատ ի ծառայութիւն ետ Հեփթաղին. յորմէ ի դառն ծառայութենէ, մինչ կենդանի է Արեաց աշխարհն` զերծանել ոչ կարէ: 28 Բայց դու թէ հաւանեալ նուաճիս, եւ բնիկ քո նախնեացն տեառն ծառայութիւն առնես, եւ որ ինչ վատթարն եղեւ ի մէնջ եւ ի ձէնջ` մոռանաս եւ ի բաց թողուս, զայս առնես իմով միջնորդութեամբ` դու աստէն ի Հայս կաս, մինչեւ թագաւորն կնքէ եւ տայ բերել առ քեզ. եւ եկեալ բարեաւ առ տէրն Արեաց, զամենայն որ ինչ բարի եւ արժան է, ե՛ւ քում անձինդ եւ որում դու կամիս` տայ սիրով եւ կամաւ եւ կատարէ»:

ՂԲ. Եւ խաւսեցեալ զայս ամենայն բանս Նիխորոյ յատենին ընդ Մամիկոնենին Վահանայ եւ ընդ ուխտակից նախարարսն Հայոց որ ընդ նմա էին, եւ լուեալ Մամիկոնենին Վահանայ` տայր պատասխանի բանիցն Նիխորոյ եւ ասէր. «Աստուծոյ հաշտութիւն յորժամ է ընդ աշխարհի` յառաջահայեաց եւ իմացող մտաց դիւրին է անաշխատ ճանաչել: 2 Յորժամ զիշխանս բարեսէրս տայ եւ լաւածանաւթս եւ աշխարհաշէնս` անդէն եւ անդ արժան է նուազամտին գիտել զբարերարութեանն Աստուծոյ այցելութիւն, զոր սփռելոց է յաշխարհ եւ նորոգելոց, որպէս եւ այժմս ինձ երեւի եւ ամենեցուն: 3 Զի զտէրն Արեաց իմ չեւ եւս է տեսեալ. բայց կամիմ տեսանել, եթէ տայ ինձ Աստուած միջնորդութեամբ քո, տեսանել այնպէս` որպէս եւ ամենայն քրիստոնեայ անձն կամի եւ ախորժայ: 4 Սակայն զքեզ տեսանելով, զոր նոր խաղաղարար եւ առիթ բարւոյ այնպիսւոյ աշխարհի միոյ առաքեալ է, որպիսի Հայքն, եւ մեզ որ աշխարհին մարդիկ եմք` կարի հայեցող ակամբ տեսանել, եւ ամենեցուն զխնամսն եւ զբարիսն, զոր տալոց է աշխարհին եւ մարդկան որ յաշխարհին են. քանզի տեսանեմք զքեզ կամաւոր բարւոյ եւ սիրիչ, անձին համարելով զբարի գիւտն եւ զաշխարհին: 5 Իսկ վասն Պերոզի արքայից արքայի բարուցն եւ անձնահաճութեանն զոր ասացեր, անընտրող մտաւք ունելով զծառայս, չընտրել զլաւն ի վատթարէն, զքաջն ի վատէն, զիմաստունն յանմտէն, զվաստակաւորն յանվաստակէն` շատ իսկ եւ բաւական լիցի քո տեառն բանն եւ լիով ասացածն: 6 Եւ ես գոհանամ զԱստուծոյ, զի զիս անաշխատ պահեցէք յառնելոյ զըստ հարցման քո զպատասխանիսն: 7 Բայց իմ թէպէտ էր այդ ամենայն տրտունջ զՊերոզէ, ո՛րպէս հանապազ խաբէին զնա եւ զամենայն Արիս արք անպիտանք, ատեցեալք յամենայն սրբասէր մարդկանէ, փախստականք յաշխարհէն ըստ աղտեղի գործոց իւրեանց, լեառնախոյսք, աւազակապետք, արիւնապարտք, հացկատակք, բանորսողք, խաբեբայք, շաղակրատք, անյարուչք, վատատոհմակք, ճանաչելով զանձինս թէ ոչինչ են, եւ կալ իւիք չկարեն, կասեալք յիրէ, լքեալք յորսոյ` գային անկանէին ի մոխիրն. եւ ձեր տուեալ զխնդիրն` խնդալով յուղարկէիք, պարգեւելով գահ եւ պատիւ եւ զայլոց զտունս եւ զկեանս եւ զմեծութիւնս. եւ նոցա սակաւ մի խոյս եղեալ ի ձէնջ, լռեցից զայլ մեծամեծ թշնամանսն, որով թշնամանէին զկրակն յիւրաքանչիւր ի տունս` այլ դատս եւ նախատինս աւելորդ աղտոյ իւրեանց զկրակն առնէին: 8 Եւ վասն զի զայս գիտէ ամենայն ոք, եւ յայտնի է, զի ամենայն արուեստաւոր, որ զիւր արուեստն ինքն գիտէ եւ աւգտեալ է յարուեստէն` զնոյն եւ որդւոց իւրոց կամի ուսուցանել, զի կեցցեն. եւ այնպիսի խաբեբայ մարդկան ծանուցեալ, թէ ոչ իմաստիւ եւ քաջութեամբ կեցեալ եւ մեծացեալ, այլ սուտ վաճառականութեանն մոխրով` զնոյն փութային եւ որդւոցն իւրեանց ուսուցանել: 9 Վասն որոյ բարձեալ էր յաշխարհէն Հայոց եւ կորուսեալ վաստակք, միտք, քաջութիւն, տոհմակութիւն եւ արդարութիւն. եւ ի մէջ անցեալ փերեւերտին դէմքն այդր ամենայնի. եւ ձեր Արեաց տեսանելով զայն ամենայն, եւ չծանուցեալ, թէ մե՛ր զայն հրահանգ եղեալ նոցա, եւ թէ չեն ուսեալ ինչ եւ չգիտեն` չեն մեղադրելի, այլ եւ յատենի եւս այպանելով` ամենայն վատաց եւ ի կռուոյ յետնելոյ զՀայս ածէիք աւրինակ, նախ Ասորւոց, ապա լքելոց, ապա լուծելոց, ապա անդամալուծաց: 10 Եւ բայց թէ ապա եւ որ նոցա իսկ նման մարդ էր, որ ձեր խարող հացկատակաց ջոկն էր` եւ ոչ կորացեալ մտանէր ընդ գետին. վասն նոցա եւ խնդութիւն եւս թուէր այնպիսի լուրն: 11 Այլ որ մարդ էր, եւ ամաւթ կայր ի սրտի, եւ զայնպիսի բանս յԱրեաց տեառնէն լսէր` ոչ միայն միանգամ եւ երկիցս եւեթ ի դէպ էր մեռանել, այլ թէ եւ տասն անգամ կեայր, եւ հանապազ զնոյն լսէր` տասն անգամ արժանի էր մեռանել:
12 «Վասն որոյ եւ մեք իբրեւ զխորհուրդս զայս ի միտ արկեալ իշխեցաք խորհել, եւ զայդպիսի ձաղանաց բանս, որ ի վերայ աշխարհիս եդեալ էր Արեաց տեառնն եւ կայր ի նմին հաստատեալ. եւ թէպէտ ածաք զմտաւ երթալ ըստ աշխարհ ելանել եւ կորնչել, ճանաչելով զԱրեաց ոյժ եւ զբազմութիւն,- քանզի չէաք այնքան յիմարք եւ խելացնորք, թէ մեք Արեաց առաջի, թուով տառապեալ մարդիկ, այնչափ անթիւ բազմութեան զաւրաց, ոչ կարեմք կալ ընդդէմ եւ կորնչիմք, քաջ տեղեկութեամբ գիտէաք.- բայց ապա զայս ածաք զմտաւ, թէ գաղտ բնաւ յանզգաստուց զարհուրեալ գնամք` առաւել եւս ստուգապէս հաստատեալ ժառանգեմք զանուն վատութեանն որ կայր ի վերայ մեր, թէ մարդիկ, որ այնպէս յետին եւ անպիտան էին` յիրաւի կորեան, եւ անհետ եղեալ չերեւին ուրեք. արդ նոցա լինել ի միջի, ասէիք, եւ չլինել` զնոյն վճարէ: 13 Ապա ընտրեցաք` նախ ծանուցանել զանձինս, եւ ապա կամ մեռանել եւ կամ կորնչել: 14 Եւ եթէ էաք կացեալ միաբանք, եւ չէաք պառակտեալք եւ քայքայեալք` ծանուցանէաք եկելոցն ի վերայ մեր, թէ

ԹՈՒՂԹ 101
արդարեւ որպէս զԱրի՞ այր եմք, եւ կամ թէ որպէս զԱսորի: 15 Բայց զայս նշան մի տամ ձեզ, եւ փորձեցէք. զի զորեարն զայն, որ գամ մի Պերոզի յիւրում թագաւորութեանն մոգութեամբ տէր է արարեալ, եւ այժմ գահ ունին եւ պատիւ, եւ յիւրաքանչիւր գաւառի իշխան են, եւ ձիոյ տէր են եւ զինու եւ գնդի` հրաման տուք, զի ժողովեսցին միաբան ամենայն իւրեանց այրուձիով. եւ մեք այս սոյն արք թուով, զոր դուք գիտէք, որոց ոչ գոյ ո՛չ տուն եւ ոչ ծառայ, ո՛չ գունդ եւ ոչ տանուտէրութիւն. եւ դուք որ Արիք էք` զձեր աւգնութիւն վայր մի ի բաց կալայք, եւ զաշխարհս Հայոց ի մեզ եւ ի նոսա թողէք. եւ որ ոք կարասցէ ի միւսմէն հանել` նմա տաջիք, եւ ձեզ ծառայութիւն արասցէ:
16 «Եւ արդ` զի մի բազմաբանութեամբ զերագալուր ձեր միտս ձանձրացուցից, այլ լռել զաւգուտն բազմաց եւ չասել անհնար է. քանզի յաղագս մեծի աշխարհի են բանքս իմ` գիւտի եւ կամ կորստեան, եւ հարկ է լիով ասել: 17 Զի մեք, որ զանձինս ի մահ եդաք եւ յԱրեաց տեառնէն ի բաց կացաք` զայդ երիս ինչ ի ձեռն պատգամաւորացն գրեցի առ քեզ, եւ դու նոյնպէս գրով երկրորդեալ ի թագաւորէն. մեզ այդ խնդիրք միայն պիտին, եւ շնորհեցէ՛ք մեզ գրով եւ կնքով ի թագաւորէն: 18 Զայլ ինչ պարգեւ, զշքեղութիւն, որ ոք վաստակել մարթասցէ, եւ տեսանիցէք` հայեսջի՛ք եւ ըստ իւրաքանչիւր արժանաւորութեան հատուսջի՛ք. եւ մեր բնիկ տեարք էք, եւ մեք ձեր բնիկ ծառայք եմք. ընկալա՛յք զմեզ սիրով, եւ ծառայեցուցէ՛ք խնայելով. եւ զյանցումն, զոր ի բռնութենէ յանցանել ետուք` թողութիւն արարեալ շնորհեցէ՛ք մեզ»:
ՂԳ. Եւ Նիխորոյ լուեալ զայսպիսի կարգումն բանիցն ի Մամիկոնենէն Վահանայ` մեծապէս խնդալից սրտիւ ուրախացեալ ասաց առաջի ատենին, թէ «Զտրտմութիւն մեծ բեկման Արեաց աշխարհին որ եհաս, եւ զթանձրամած խաւարն որ եհաս եւ մածեալ նստէր ի վերայ սրտիս իմոյ` համարձակապէս եւ արդար խաւսք Վահանայ եւ նուաճմանս աւետիք փարատեալ զամենայն` մխիթարեալ ուրախացուցին զիս»: 2 Հրամայէր արձակել զատեանն: 3 «Եւ որ ինչ, ասէ, պէտք են ինձ եւ Վահանայ այլ եւս բանից` խաւսիմք աւր ըստ աւրէ, եւ աւուրս քանի մի ուրախանամք առ միմեանս»: 4Եւ այն աւր հրամայէր Նիխոր Վահանայ` առ նմա ուրախանալ ամենայն նախարարաւքն ուխտակցաւքն եւ բովանդակ գնդաւն որ ընդ նմա էին. բայց զուխտանենգսն ի Հայոց եւ զուրացողսն հանին արտաքոյ ընթրեացն ամաւթալիցս: 5 Եւ ուրախացեալք այն աւր ըստ աւրինի մեծապէս ընթրեաց, եւ հրաժարեալք ի Նիխորոյ` գնացին հանգչել ի վանս իւրաքանչիւր:
6 Եւ ի վաղիւն ժողովեալ ամենայն բազմութիւն մարդկան ի հրապարակն` հրաման տայր Նիխոր, մինչդեռ ինքն առանձինն էր, զՄամիկոնեանն Վահան տանել ի ներքս ի սենեակ: 7 Եւ խաւսեցեալ ըստ ժամուն ընդ նմա միայն ընդ միայն զբազում ժամս զպէտս կարեւոր իրաց աշխարհի, ըստ իշխանաց հոգողութեան` գային երկոքեան ի միասին ի տուն ատենին: 8 Հրաման տայր Նիխոր ամենայն եկելոցն ընդ Մամիկոնենին Վահանայ, նախարարաց եւ ռամկաց, մտանել յատեանն առ նոսա, եւ արանց Պարսիկ աւագաց գալ առ նոսա յատեանն: 9 Բայց զարսն, որ զինքեանս հաւատարիմս Պարսկացն կացուցանէին, հրաման առեալ նուիրակացն` եւ ոչ ի դուրսն մաւտել տային, ասելով, թէ «Գործոյ ինչ դուք չէք իմաստուն բանից, եւ լսել իսկ չգիտէք. արդ` զտեղի ատենին յարժանաւոր առնէ ընդէ՞ր խափանէք. զի թող նստի անդ մարդ այն` որ զխաւսս աւագացն եւ զբանս իմաստնոցն լսել գիտէ եւ աւգտել»:
10Եւ էր այնուհետեւ տեսանել յայտնի Աստուծոյ արդարաքնին հատուցումն, սիրելի ուխտակատարացն իւրոց տալ զպարծանս եւ զհամարձակութիւն, եւ խաբեբայ ուրացողացն դասու զգեցուցանել զամաւթ եւ զանարգանս. եւ գայր ի յատկութիւն բան Գրոյն ճշմարտապէս, թէ Աստուած լոյս է: 11 Վասն որոյ ըստ նմին լուսաւորեալ ծագէին եւ երեսք աստուածասէր պաշտաւնէիցն իւրոց ըստ նմանութեան լուսոյն, զոր ընտրեցին ինքեանք եւ լուսաւորեցան: 12 Իսկ ի վերայ երեսաց մոխրապաշտացն նոյն կերպարան մոխրոյն իջեալ` նստէր ի վերայ ամբարշտացն, որով մերկացեալ դիմաւք` պատրողական հացկատակացն երեւեցան կերպարանք, ցուցակ ստոյգ լի ամաւթալից ձաղանաւք: 13 Եւ էին գոյնք ամենեցուն արդարեւ, ըստ ասացածի եկեղեցական հռետորին, ծիւրեալք, ծնկեալք, երիթացեալք, պատկերի նմանեալք. զորս արդարեւ յայտ յանդիման առաջի երբեմն գերչացն խայտառակեալ նշաւակեաց խաչելութիւնն Քրիստոսի: 14 Եւ կատարեալ առ նոսա ելանէր ի գլուխ բան սաղմոսերգին. Ոչ

այսպէս են ամբարիշտք եւ ոչ այնպէս, որպէս էին թշուառացեալք եւ ողորմելի մարդիկն այն, որոց ատրուշանն շնորհ չունէր, եւ յեկեղեցւոյ սրբոյ անձամբ մերժեալ արտաքս ընկեցան: 15 Ժողովեալ նստէին առ միմեանս ապշեալք, քամակաբեկք, զարթուցեալք որպէս յերազոյ ցնորից գիշերոյ: 16 Եւ ընդ Աստուծոյ զաւրութեան գործ զարհուրեալ ապշէին` փութանակի եւ յանկարծ առնել զնոսա այնպէս դժմիտս եւ ձաղադէմս առաջի սիրելեացն իւրեանց. ցանկային բազում գնոց առնուլ, թէ գոյր հնար, զապստամբութեանն անուն, եւ ոչ ոք տայր նոցա: 17 Վասն զի որ ոք յայնպիսի անծանաւթիցն կամէր երբէք մտանել յատեանն` ի բազմութեան ասէր ցնուիրակսն, թէ «Յապստամբացն գնդէն եմ», եւ վաղվաղակի թողուին ի ներքս. այլ ոչ ոք տայր մաւտել ի դուրս ատենին, եւ ոչ լսել զխաւսս իշխանացն որ զինչ խաւսէին: 18 Յայնժամ յայտնի տեսանէր յստակ ակն խորհրդոյ ճշմարտասիրացն զպայծառաբար յաջողութեան ճախրումն զսրբոյն Գրիգորի, ամենայն ճգնազգեցիկ ընկերովքն իւրովք, ի վերայ յերկարահամբեր ուխտապահացն բանակին, որ զամենայն երեսս Պարսիկ մարդկանն եւ զայլսն` ահիւ եւ խնդութեամբ հայեցուցանէր ի Մամիկոնեանն Վահան. որում տայր Քրիստոս իմաստ շնորհալից պատրաստաբան, աջողակ ի գիւտ խոհականութեան, ձայնարձակութիւն պատուեալ խաւսիւք. եւ կատարեալ ելանէր ի գլուխ բան Փրկչին Քրիստոսի, գրեալն յԱւետարանն. Ոչ եթէ դուք իցէք որ խաւսիցիք, ասէ, այլ Հոգին Հաւր ձերոյ, որ խաւսիցի ի ձեզ:
19 Եւ երկրորդեալ յատենին զնոյն բանս Մամիկոնենին Վահանայ` սկսանէր միւսանգամ խաւսել ընդ Նիխորոյ եւ ասէր. «Յաղագս իւրաքանչիւր ուրուք խնդրոյ եւ աւգտի, որ այժմ աստ են առաջի ձեր նախարարք եւ ազատք եւ այլք յոստանիկ մարդկանէ եւ յայրուձիոյ որերոյ` ճանաչող էք եւ կարող, եւ գիտէք հատուցանել զարժանն. բայց ես եւ որ ընդ իս ուխտապահ նախարարքն են, զոր ինչ խնդրեցաք ի քէն պատգամաւորաւք եւ գրելովքն, զոր եւ երէկ եւ այսաւր դէմ յանդիման խաւսեցայ ընդ քեզ, եւ դու հրամանաւ Արեաց տեառնն եւ հրամանաւ ամենայն աւագանւոյ դրանն գրով եւ կնքով խոստացար տալ մեզ, առանց որոյ անհնար է կեալ մեզ եւ ծառայութիւն առնել ձեզ.- հաւատոյ քրիստոնէութեան հաստատութիւն, մոգութեան եւ ատրուշանաց յաշխարհէս Հայոց բարձումն, զեկեղեցւոյ ըստ մեր կամաց զպայծառութիւն եւ զպաշտաւն,- այդ որ կարեւոր է մեզ եւ հարկաւորապէս պիտոյի` կնքով թագաւորին հաստատեա՛ մեզ. եւ այլ զոր ինչ գրեալ է ի նամակին` գիտես զամենայն, եւ ոչ ինչ է պիտոյ բազմաբանել առաջի քո: 20 Բայց յաղագս գահու եւ պատուոյ եւ շքեղութեան, հայելով յիւրաքանչիւր ուրուք վաստակս` տաջի՛ք անհոգութեամբ եւ մի՛ զրկիցէք»:
ՂԴ. Եւ զայս ամենայն խաւսեցեալ Մամիկոնենին Վահանայ` սիրով լսէր զամենայն Նիխոր, եւ ախորժելով յանձն առնոյր: 2 Խնդրէր Նիխոր ի Վահանայ զբնիկ Հայոց զայրուձին. «Կազմեա՛, ասէ, փութով եւ արձակեա՛ ի դուռն. քանզի Զարեհ որդի Պերոզի, ընդդիմացեալ Արեաց արարուածի` գունդ դեռ կազմէր ի կորուստ անձին իւրոյ եւ հաւանելոցն ընդ իւր. եւ դու փութա՛ արձակել զՀայ այրեւձի, որ նախ քան զքո երթալն ի դուռն` եւ սպաս մի քո մեծ ծանուցանի արարուածքդ առաջի թագաւորին եւ ամենայն Արեաց: 3 Վասն զի եւ ինձ հրաման ետ թագաւորն` վաղվաղակի մտանել ի դուռն. վասն զի աստուածք զայս իրս յաջող եւ բարերարութեամբ վճարեցին, զի եւս առաւել վաղագոյն երթամ անդր, ի դէպ է եւ պատշաճ»: 4 Եւ ուրախացեալ Նիխորոյ եւ Մամիկոնեանն Վահանայ առ միմեանս ոչ բազում ինչ աւուրս` կազմէր ստիպով գործոյն պիտոյից: 5 Հրաժարեալք ի միմեանց` չուէին խաղաղութեամբ, Նիխոր առ թագաւորն ի դուռն, եւ զաւրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան ի Դուին:
6Եւ հասեալք յեզր գետոյն սաստկապէս ըստ ժամանակի իւրոյ պղտորութեանն, եւ զկամուրջն Արտաշատու գտին աւերեալ. եւ էր ինչ որ ի տեղեացն բնակչացն, եւ էր ինչ որ ի սաստկութենէն ջուրցն դիմեցմանց. եւ տարակուսեալ զաւրքն` խնդրէին տեղիս անցի, եւ ոչ գտանէին. եւ փորձելով ոմանց զբազում տեղիս` ընկղմեալք ի ջուրսն, եւ հազիւ գտեալ անդրէն ելս ապրէին: 7 Իսկ քաջ զաւրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան մերձեալ ի տեղի մի յեզր գետոյն, եւ տեառնագրեալ զինքն նշանաւ խաչին սրբոյ կենսատուի` իջանէր ի գետն, եւ որպէս ընդ յոյժ տեղի ծանծաղ` անցանէր խաղաղութեամբ ընդ ջուրսն, որ եւ տեղին ամենայն գնդին լինէր ճանապարհ անցից անհոգութեամբ: 8 Եւ լինէր այս նշան մեծ յայտնի, որ եւ առ ոյժ կացաձի արանց լինէր անցանել դիւրաւ ըստ կամի եւ ամենայն այրեւձիոյն. ի ճշմարիտ հիմնացեալ

ԹՈՒՂԹ 103
հաւատոյն քաջ զաւրավարին Հայոց Վահանայ` լինէր նշան որպէս Իսրայէլեան ժողովրդոցն` յանցանելն իւրեանց ընդ Յորդանան: 9 Եւ ապա մտեալ յոստանն ի Դուին, եւ զշնորհակալութեան զպատարագն մատուցեալ Աստուծոյ արժանաւորապէս, եւ նախ զաղքատացն ողորմածութեամբ ըստ սովորութեան կատարեալ զտուրս` ուրախանային եւ ինքեանք ըստ Աստուծոյ հաճոյիցն խնդալից սրտիւ:
10 Եւ կազմեալ Մամիկոնենին Վահանայ զայրեւձին Հայոց` արձակէր ի դուռն, կարգեալ զգունդն ի ձեռն Վրենայ Վանանդացւոյ. ընդ որս կազմեալ արձակէր եւ զիւր եղբաւրորդի մի, զորդին նահատակին Վասակայ զԳրիգոր: 11Որոց հասեալ ի դուռն ժամանք` երթային պատրաստութեան գործոյ պատերազմին, եւ հարեալք ի դիմի միմեանց գունդքն երկոքեան, եւ մատնեալ ի պարտութիւն գունդն Զարեհի` փախստական լինէին, եւ բազում վիրաւորք անկեալ յերկիր կործանէին: 12 Անդ քաջացեալ հայրանման սեպուհն Մամիկոնէից Գրիգոր, ցուցեալ մեծ քաջութիւն` յայտնի լինէր զաւրավարին եւ զաւրացն ամենեցուն, եւ հռչակեալ նորա լաւութեան անուն` հասանէր մինչ ի թագաւորն Վաղարշ: 13 Լաւացեալ եւ սեպուհն Վանանդացի Վրէն, գործ երեւեցուցեալ քաջանայր: 14 Իսկ Զարեհն փախուցեալ ի լեառնակողմն տեղիս ամրանայր. զոր ձերբակալ արարին եւ ածին ի հրապարակն արքունի, եւ անդ նման անասնոյ փողոտէին յանխնայ:
ՂԵ. Եւ յետ սակաւ աւուրց ստիպով ժողովեալ Մամիկոնենին Վահանայ զայրեւձին Հայոց, եւ ինքն եւ ամենայն ուխտակից նախարարքն ընդ նմա` չուեալ գնայր առ թագաւորն Վաղարշ. եւ գնացեալք ըստ պատեհի աւուրց աւթեւանաց ճանապարհին` երթեալ հասանէր ի դուռն: 2 Եւ լուեալ թագաւորին եւ ամենայն Արեաց աւագանւոյն զերթսն Վահանայ ի դուռն, վաղվաղակի եւ ճեպով ժամ արարեալ` յանդիման լինէր թագաւորին եւ ամենայն Արեաց աւագանւոյն: 3 Եւ ածեալ զմտաւ զճանապարհորդութեանն աշխատութիւն թագաւորին Վաղարշու զՄամիկոնենին Վահանայ` միայն ստէպ սիրով հարցեալ զողջոյն ուրախանայր, այլ ոչ ինչ աւելի քան զայն հարցանէր զնա այն աւր: 4 Եւ ի վաղիւն ժողովեալ ամենայն աւագանի դրանն արքունի եւ այլ ամենայն բազմութիւն Արեացն` եւ լինէր խորան մեծ, լցեալ սաստիկ որերով:
5 Սկսանէր խաւսել թագաւորն Վաղարշ ընդ Մամիկոնենին Վահանայ. «Լուաք, ասէ, լիով զամենայն խաւսեցեալսն ընդ Նիխորոյ, զոր ինչ պատգամաւորաւք էիր ասացեալ, եւ զոր ինչ նամակաւ, եւ զոր ինչ դէմ յանդիման քո եւ նորա խաւսեցեալ էր ընդ միմեանս` պատմեաց մեզ. եւ ոչ էր քո ստեալ ի բանիցն զոր խաւսեցեալ էր` եւ ոչ բան մի: 6 Վասն զի Պերոզի իմ եղբաւրն անձնահաճութիւն կամացն եւ անհաւանութիւն խորհրդոյն եւ անլսողութիւն ումեք եւ ամբարտաւանութիւն եթէ զքեզ միայն էր կորուսեալ յԱրեաց` թեթեւ ինչ էր վնասն. ծառայ մի կորնչէիր, որում թերեւս փոխանակ գտանէր. բայց նա իւրով հպարտութեամբն այնչափ անթիւ բազմութիւն լաւ որերոյ կորոյս, որոց այսաւր փոխանակ չիք. յետոյ ապա եւ զինքն կորոյս եւ զորդիս իւր եւ զկանայս: 7 Արդ` եթէ դո՛ւ եղեալ ես պատճառ քո կորստեանդ եւ այնչափ բազմութեանն որ կորեան ընդ քո ձեռն` դու այսաւր հարցման արժանի էիր, եւ պատուհասի եւ չարաչար մահու. բայց իբրեւ ա՛յլ է պատճառ ամենայն գործոյդ այդմ եւ կորստեան, զոր դու գործեցեր` զքեզ ընդ այլոց բռնութեան եւ վնասու պատուհասել կարի ծանր է, եւ աւրէնք մեր չհրամայեն: 8 Քանզի այդ գործ, զոր դուդ կարացեր գործել` առ Պերոզի արհամարհոտ եւ կամակոր բարուցն` բազումք խորհէին յԱրիս գործել, բայց չեղեն ձեռնհաս. զի չկարացին զանձինս ի մահ տալ այդպէս աներկիւղ` որպէս դուքդ ետուք, քաղցր համարելով զկենցաղոյս տեսիլ. բայց դուք բնաւ առ ոչինչ համարելով զայս աշխարհ` քաջաբար մեռան որք մեռանն, եւ եւս առաւել քաջաբար կեցայք, որ ապրեցայքդ եւ ի միջի էք: 9 Այլ երանի ̄ թէ եւ այլ որերոյն, զորս ի զուրն տարաւ կորոյս Պերոզ` կարացեալ էր առնել զայդպիսի քաջասրտութիւն, զոր դուքդ արարէք, եւ թերեւս այսաւր կենդանի էին իբրեւ զձեզդ եւ ի միջի եւ առ մեզ»:
10 Եւ պատասխանի տուեալ Մամիկոնենին Վահանայ թագաւորին Վաղարշու, առաջի ամենայն բազմութեանն` ասէ. «Խաւսել առաջի Աստուծոյ եւ առաջի ձեր թագաւորաց երկայն բանիւք` չէ արժան: 11 Քանզի ես զամենայն զխաւսս մեր եւ զխնդիր եւ զհամարձակութիւն գործոյն, դնել զանձինս ի մահ, ցուցի ձեզ եւ ամենայն դրանն աւագանւոյ ի ձեռն Նիխորոյ գրով եւ կնքով. զնոյն բազում անգամ ասել` յերկարումն է խաւսից եւ ձանձրութիւն: 12 Վասն զի զկամս

եւ զանհաւան բնութիւն, զոր ասացէք դուք զեղբաւրէն ձերմէ զՊերոզէ` շատ էր եւ առն թագաւորի անպատշաճ: 13 Բայց ի յայլ ոք արդեաւք, յոր լինէր ի նմանէ բռնութիւն` տամբ էր արդեաւք եւ կամ կենաւք եւ կամ պատուհասիւ ինչ այլով. իսկ զմեզ` հոգւովք հարկանէիք. որում կարեաց եւ վտանգի ո՛չ մեր նախնիքն եւ ոչ մեք առաջի չկարացաք կալ: 14 Եւ հանապազ բողոքեալք եւ բողոքեմք, եթէ սուտ թուին մեզ աւրէնքդ ձեր, եւ մարդոց անմտաց բարբանջմունք են. եւ մի՛ բռնադատէք զմեզ թշնամանել` զոր կամաւ եւ խորհրդով պատուել ոչ կարեմք եւ ոչ սիրել, զի ծաղր թուին մեզ եւ չհաւատամք. եւ իշխանաբար եւ ըստ բռնութեան չլսեալ բողոքոյն մերոյ` եւ կամէիք կորուսանել զմեզ, եւ կորուսաք: 15 Քանզի աւրէնք մեր զսրբութիւն խնդրեն, եւ զամենայն աղտեղութիւն, որով հոգիք մարդոյ կորնչին` չառնուն յանձն եւ չկամին. եւ տերանց հրամայեն ծառայել եւ հնազանդ լինել, որպէս Աստուծոյ: 16 Եւ արդ ա՛ղէ ցուցէք այր մի որ ի Պերոզէ արքայից արքայէ, որ զձեր աւրէնս կատարեալ է եւ պատուեալ են, թէ վասն պիտոյութեան եւ կամ ի կռուի վաստակ եւ գործ ցուցանելոյ գտեալ է: 17 Վասն զի ձեր Արեաց զաւրագլուխք բազում եղեալ ի տեղիս տեղիս, ասասցեն զմիոյ ուրուք ի դոցանէ զերեւելի գործ ինչ, զոր նոցա արարեալ է եւ ձեր զաւրագլխաց տեսեալ, եւ վասն այնպիսի վաստակոյ նոցա` ձեր հատուցումն արարեալ է: 18Իսկ զաղտեղի գործս նոցա եւ զմահապարտութիւն յայտնապէս գիտեն գաւառակիցք նոցա եւ այլ մարդիկ աշխարհին Հայոց, թէ ո՛րպիսի մարդիկ են, լի ամենայն աղտեղութեամբք, սուտք, անպիտանք, աղտեղագործք, գաղտաշուրջք, գողք, լեառնախոյսք, գերեզմանակրկիտք, խաբեբայք. եւ ընդ որս կրսեր շինականք մարդիկ աշխարհին Հայոց հաց գարշէին ուտել ընդ նոսա, եւ կամ բնաւ ի մաւտ իսկ երթալ առ նոսա, զի մի՛ պղծիցին գուցէ ըստ հրամանի աւրինաց մերոց` գային ի ձէնջ խաբէութեամբ զձեր աւրէնսդ ունէին, եւ ըստ կամի աղտեղեալ զկրակն` զձեզ առ անմիտս ունէին:
19 «Յաղագս որոյ համարձակապէս ձայնիւ բարբառով առաջի ձեր ասեմ այսաւր. ի բա՛ց բարձէք զխաբէութեան զվաճառդ զայդ յաշխարհէն Հայոց, զոր չունիմք առ արդարս, եւ չպատուէ ոք իբրեւ Աստուած: 20 Այլ յետինն զառաջինն, վատքն զլաւն, եւ անպիտանն զպիտանին, եւ որդի ստամբակ զհայր, եւ ծառայ չարագործ զտէր իւր, յորժամ ի յետս տանել (կամի) կամ կորուսանել` զձեր սուտ աւրէնսդ ի ձեռն առեալ` զամենայն չարիս զոր եւ կամի գործել` դովաւ վճարէ: 21 Բայց ա՛ղէ, դուք ի մէնջ որպէս ի ծառայից զձեր տերանց զպատիւն խնդրեցէ՛ք, զգործ եւ զվաստակ եւ զհպատակութիւն, զաւգուտ, զարդարմտութիւն, եւ աստուածաբար անզրկող մտաւք զիւրաքանչիւր մարդոյ ըստ իւրաքանչիւր վաստակոյ զարժանն հատուցէ՛ք: 22 Մեր ամենեցուն այդ բանք են եւ այդ խնդիր. եթէ շնորհեալ հաստատէք զխնդիրդ զայդ մեզ, եւ ի ծառայութենէ ձերմէ զմեզ ի բաց չկամիք հանել` որպէս աւրէնքն են թագաւորաց` գրով եւ կնքով զայդ մեզ հաստատուն արարէք, եւ ի մէնջ որպէս ի ծառայ որերոյ գործ խնդրեցէք եւ հպատակութիւն. եւ ձեր մտացի եւ ամենահայեաց ակամբ հայեցարո՛ւք յայր եւ ի գործ նորուն եւ հատուցէ՛ք զարժանն»:
23Եւ խաւսեցեալ զայս ամենայն բանս Մամիկոնենին Վահանայ առաջի թագաւորին Վաղարշու եւ առաջի ամենայն աւագանւոյ դրանն` եւ բարձր ձայնիւ գովեցին ամենեքեան եւ առ լաւս կալան, զարմացեալ ամենեքեան ընդ իմաստութիւնն Մամիկոնենին եւ ընդ շնորհ աջողութեանն բանիցն որ ելանէին ի բերանոյ նորա: 24 Քանզի ոչ միայն հաւատացելոցն, այլ եւ անհաւատիցն երեւէր բղխումնն պարգեւեալ յԱստուծոյ բանիցն առն Մամիկոնենի, որ ախորժակ քաղցրութեամբ լսելի լինէր յականջս ամենեցուն:
25 Որում պատասխանի տուեալ թագաւորին Վաղարշու` ասէր ցՄամիկոնեանն Վահան եւ ցամենայն հայ նախարարսն ուխտակիցս Մամիկոնենին. «Եւ զամենայն զոր ինչ խորհեալ է ձեր եւ իմացեալ, եւ խաւսեցաւ առաջի մեր ձեր Վահանն` տուեալ եղիցի ձեզ մեր գրով եւ կնքով զամենայն խնդիրդ ձեր այսաւր մինչեւ ցյաւիտեանս: 26 Եւ զգործս ապստամբութեանդ, զոր ի բռնութենէն Պերոզի, եւ ոչ ի ձեր կամաց գործեցէք` թողեալ լիցի ձեզ այսաւր, եւ մի՛ ոք իշխեսցէ ի թագաւորաց որ զայս գահ ունին, եւ կամ Արի այր` յիշել զայդ կա՛մ առանձինն յիւրեանց խաւսս եւ կամ առաջի առն Հայոց յայսմ հետէ մինչեւ յաւիտեան: 27 Բայց դուք հպատակութիւն, զոր արժան է ծառայից առ տեարս առնել` հատուցէ՛ք առ մեզ լիով եւ կատարեցէ՛ք»: 28 Եւ զայս ասացեալ արձակեցին զատեանն:

ԹՈՒՂԹ 105
ՂԶ. Իսկ ի վաղիւն խորհեալ աւագանւոյ դրանն թագաւորին Վաղարշու, զոր գիտէին թէ եւ նա ինքն կարի սիրով ախորժէ եւ կամի լսել եւ առնել, տալ Մամիկոնենին Վահանայ զտէրութիւն Մամիկոնենից եւ զսպարապետութիւնն Հայոց՛. եւ թագաւորն կամաւ եւ սիրով յանձն առեալ` ծանուցանէին Մամիկոնենին Վահանայ զկամս թագաւորին Վաղարշու, միաբանութեամբ դրանն աւագանւոյ: 2 Եւ Մամիկոնենին Վահանայ պատասխանի արարեալ ասէր. «Ընդդիմանալ կամացն ձերոց եւ հրամանին` չունիմ իշխանութիւն, եւ յիս կողմն կամք ձեր եւ արարուած կարի մեծ է եւ առաւել: 3 Բայց կամէի այսպէս, թէ սակաւ մի գործ ցուցանէի եւ սպաս, որով ձեզ ըստ արժանի հաճոյ եղեալ` հայէիք ի վերայ, եւ ապա որ ինչ թուէր ձեզ եւ կամէիք առնել` առնէիք. բայց առ այս նուագ` կամէի թէ ներէիք ինձ»:
4Եւ թագաւորին եւ ամենայն Արեաց աւագանւոյն լռեցուցեալ զբանս Մամիկոնենին Վահանայ` բազմեցուցանէին զնա ի գահու տէրութեանն Մամիկոնէից, տուեալ ցնա, ըստ աւրինի նախնեաց իւրոց, եւ զսպարապետութիւն Հայոց աշխարհին: 5 Շնորհէին եւ այլոց ուխտապահ նախարարացն Հայոց, որք ի միաբանութեանն էին ընդ տեառն Մամիկոնենից եւ սպարապետին Հայոց Վահանայ, իւրաքանչիւր ումեք ի ժամուն` որ ինչ պէտք էին պատշաճ ըստ անձին արժանաւորութեան: 6Եւ ընկալեալ զամենեսին թագաւորին Վաղարշու եւ ամենայն աւագանւոյն լի սիրով եւ կամաւոր պատուով ի հրաժեշտի կացուցանէին երթալ խաղաղութեամբ յաշխարհն Հայոց:
7 Եւ եկեալ տէրն Մամիկոնենից եւ սպարապետն Հայոց Վահան հրաժարել ի թագաւորէն Արեաց Վաղարշու եւ յամենայն դրանն աւագանւոյն` հարցանէր թագաւորն Վաղարշ զնա եւ ասէր. «Վահան սպարապետ Հայոց, գո՞հ ես զմէնջ, քա՞ջ կալաք, թէ պիտի եւ այլ եւս ինչ. ասա՛»: 8Եւ զաւրավարին Հայոց տեառն Մամիկոնենից Վահանայ պատասխանի տուեալ` ասէր ցթագաւորն Վաղարշ. «Զոր ինչ ձեր բարերարութիւնդ առ մեզ արար` բայց Աստուածն, որ ամենեցուն արարիչն է եւ զամենայն մարդոյ կամի զբարի եւ զաւգուտ, նմա միայն հնար եւ վայելուչ էր առնել զայդ առ մարդ, զոր եւ դուք առ մեզ անարժան ծառայիցս արարէք. այլ մարդոյ մահկանացուի անհնար էր: 9 Քանզի զվնասն թողէք, գահ եւ պատիւ տուեալ մեծարեցէք, մեռելութեան յարուցիչ եղայք, զգլորեալ եւ զկորուսեալ աշխարհ մի գտեալ կանգնեցէք: 10 Բայց որովհետեւ հարցէք եւ համարձակեցուցէք զարդարն ասել` որպէս եղէք աստուածաբար կենդանացուցիչ մեռելութեանս իմոյ, եւ յարուցեալ ի միջի արարէք` կամէի, թէ զբովանդակ անձնս յարուցեալ էր, եւ ոչ զկէսս. վասն զի զկէսս մեռեալ տեսանեմ դեռ»: 11 Եւ թագաւորին Վաղարշու հարցեալ ասէր. «Աղէ, յայտնապէս ծանո՛ մեզ զպէտս բանիդ, զի գիտասցուք»: 12Եւ սպարապետին Հայոց տեառն Վահանայ Մամիկոնէից ասացեալ. «Զի թէ էր եւ հնար էր շնորհել ձեզ զտանուտէրութիւնն Կամսարականին` ապա բովանդակապէս շնորհեալ ի ձէնջ` տեսանէի զմեռելութիւն ամենայն անդամոցս կենդանացեալ:
13Եւ թագաւորին Վաղարշու պատասխանի արարեալ սպարապետին Հայոց տեառն Մամիկոնենից Վահանայ` ասէր. «Յաղագս ոչ կարի տրտմեցուցանելոյ զքեզ ի ժամուս, եւ դարձեալ` վասն զի նախ եւ առաջին զայդ պարգեւ խնդրեցեր ի մէնջ` եղիցի վասն քո տուեալ զտէրութիւն Կամսարականին: 14 Իսկ յաղագս տէրութեանն Արծրունւոյն թո՛ղ վայր մի, զի գիտասցեն մարդիկն թէ որ ի տոհմէն են, սպաս ինչ արժանաւորապէս ցուցանել առ մեզ եւ վաստակս ինչ յաւգուտ Արեաց աշխարհիս վաստակել. հայեսցուք ապա եւ մեք յարժանն: 15 Բայց դու այժմու ի մէնջ պարգեւիդ գոհ լեր, եւ ջանա՛ ամենայն ուժով տիրասէր լինել յայսմ հետէ եւ արդարամիտ եւ աշխարհաշէն. եւ ե՛րթ բարեաւ ի քո ընտանիս եւ յաշխարհն. եւ հասելոյ երբէք ի մէնջ հրամանի կազմ կաց եւ պատրաստ»:
ՂԷ. Եւ հրաժարեալ թագաւորին Վաղարշու զսպարապետն Հայոց զտէրն Մամիկոնէից զՎահան եւ զամենայն նախարարս Հայոց` արձակէր խաղաղութեամբ: 2 Եւ եկեալ զաւրավարն Հայոց տէրն Մամիկոնենից Վահան յաշխարհս Հայոց, ամենայն ուխտապահ նախարարաւքն Հայոց. որում ընդ առաջ ելանէր սուրբ այրն Աստուծոյ կաթողիկոսն Հայոց Յոհան, պատուական նշանաւ խաչին եւ սուրբ նշխարաւք ճգնազգեաց նահատակին Գրիգորի, որովք եւ յուղարկեացն իսկ ի դուռն զամենեսեան: 3 Եւ պատահեալ սրբոյն Յոհանու կաթողիկոսին զաւրավարին Հայոց տեառն Մամիկոնենից Վահանայ եւ այլ նախարարացն Հայոց որ ընդ նմա եւ ամենայն զաւրուն

բազմութեանն` ողջունէր զնոսա աւրհնութեան համբուրիւ, եւ ասէր ուրախալից սրտիւ. Ցնծասցէ անձն իմ ի Տէր, զի զճգնեալ որդւոց եկեղեցւոյ իւրոյ ջնջեաց զքիրտն, որ վասն անուանն Քրիստոսի քրտնեցան. հանգոյց զաշխատութիւնն, մաքրեաց զաղտ զինուցն, լուաց զոգիսն հաւատարմացդ ուխտապահութեան ջրովն, եւ զգեցոյց ամենեցուն հանդերձ փրկութեան եւ պատմուճան ուրախութեան. եւ որպէս փեսայից եդ պսակս, եւ որպէս հարսն արքայութեան իւրոյ զարդարեաց զձեզ զարդու: 4 Շնորհեսցէ՛ բարեխաւսութեամբ սրբոց իւրոց` զարդարեալ զձեզ եւ այնու զարդու, որով զարդարին առաքեալն եւ մարգարէքն յաւուրն Քրիստոսի. զորոյ զարդու պայծառութեան տեսչութիւն, զոր ակն ոչ ետես, եւ ունկն ոչ լուաւ, եւ ի սիրտ մարդոյ ոչ անկաւ, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց:
5 Եւ ասացեալ զայս ամենայն սրբոյ կաթողիկոսին, եւ աւրհնեալ զամենեսեան` նախ գային ի քաղաքն Վաղարշապատ որ այժմ անուանի Նոր քաղաք: 6 Եւ ըստ սովորութեան իւրում սպարապետն Հայոց Վահան, ուխտակից նախարարաւքն Հայոց որ ընդ նմա էին` կային անդ աւուրս, եւ կատարէին զուխտս եւ զնուէրս ի սուրբ եկեղեցւոջն Կաթողիկէի, եւ ապա յիւրաքանչիւր տեղիս նահատակելոց կուսանաց, եւ հոգացեալ նախ զպէտս դարմանոյ աղքատացն` լցեալք կատարէին: 7Գային միաբան ամենայն նախարարքն Հայոց եւ այլ բազմութիւն` զամենայն աւր մեծապէս ցնծութեամբ, սաղմոսիւք եւ ճառիւք հոգեւոր վարդապետաց եկեղեցւոյ սրբոյ. ուրախ լինէին զուարճացեալք առ զաւրավարին Հայոց տեառնն Մամիկոնէից Վահանայ եւ առ միմեանս: 8 Եւ կացեալ անդ աւուրս` ապա չուեալ զաւրավարին Հայոց տեառն Մամիկոնէից Վահանայ` գայր մտանէր ամենայն Հայոց բազմութեամբն ի բուն ոստանն Հայոց ի Դուին, աւրհնելով եւ փառաւորելով զսուրբ Երրորդութեանն զաւրութիւնն:
ՂԸ. Յայնժամ գայ յերկիրս Հայոց մարզպան, որում անուն էր Անդեկան, այր խելացի, մտադիր, իմաստահայեաց, որ գիտէր ճանաչողութեամբ որոշել զիմաստունն յանմտէն եւ զլաւն ի վատթարէն: 2 Որոյ տեսեալ աւր ըստ աւրէ զաւրավարին Հայոց զտեառնն Մամիկոնենից Վահանայ զիմաստից զառաջատեսութիւն, զարդարախոհութիւն, զաշխարհահոգութիւն, զքաջութիւն սրտի, զդիպողութիւն պատշաճ յամենայն իրս, ի բնաւի զյառաջադիմութիւն, տեսանէր եւ զայն, թէ յո՛ր գործ եւ յաւժարեցուցանէր զինքն, թէպէտ եւ կարի ի դժուարինսն` Տէր յաջողէր ի ձեռս նորա, եւ ամենայն դիւրաւ վճարի եւ անաշխատութեամբ: 3 Եւ ընդ այսչափ աստուածատուր իմաստուն աջողութիւնս, որ բնակեալ էին ի զաւրավարին Հայոց տեառնն Մամիկոնենից Վահանայ, զամենայն աւր ըստ աւրէ տեսանելով Անդեկանն եւ զմտաւ ածելով` զարմանայր ի միտս իւր ի ծածուկ եւ ըստ բարեսէր մտաց իւրոց ուրախանայր:
4 Սիրէր զնոյն Անդեկանն, եւ ի դուռն ամենայն աւագանւոյն դրանն ստէպ եւ իւրոց սիրելեաց զիմաստալից միտսն առնն ծանուցանէր, տայր գիտել եւ թագաւորին Վաղարշու լիով զամենայն: 5 Ճանապարհորդեալ յաշխարհէս Հայոց եւ ինքն Անդեկանն ի դուռնն` զամենայն աջողութիւնս զաւրավարին Հայոց զտեառնն Մամիկոնէից Վահանայ (խաւսէր) ընդ թագաւորին Վաղարշու, առաջի ամենայն դրանն աւագանւոյն, յոյժ զարմանալով, թէ «Եւ յամենայն այդպիսի լաւ իմաստունս, զոր իմ առ ձեզ բազում անգամ գրեալ էր եւ այժմ ինձէն ասացի, առաւելապէս եւ աւր քան զաւր լինէր տեսանել աճեցեալ, եւ ոչ փոքր ինչ երբէք նուազեալ ի նմանէ զսոյն յառաջադիմութիւն: 6 Յաղագս որոյ համարձակիմ առաջի ձեր ասել յայտնապէս, թէ աւելի՛ ձեզ եւ անդէպ` ա՛յլ մարզպան կացուցանել: 7 Քանզի այլ մարզպան որ երթայ յաշխարհն Հայոց` նախ եւ առաջին զայն խրատ չունի` զոր այրն այն ունի. զի յո՞ւմ անձին այնչափ շնորհ եւ աջողակ խորհրդականութիւն բնակեալ, բայց ի ձէնջ, որ աստուածանմանքդ էք եւ քան զմարդկային բնութիւնս ի վեր. այլ ոք ի մարդկանէ, համարձակապէս ասեմ, թէ սակաւ ոք է որ համեմատ է նմա:
8 «Եւ դարձեալ` աւտար մարզպանն որ երթայ յաշխարհն Հայոց` աշխարհն մեծ է, յամս երկուս եւ երիս հազիւ կարէ ճանաչել նախ զիրս աշխարհին, զդիւրն եւ զդժուարն, ապա զմարդիկ աշխարհին, զլաւսն եւ զվատթարսն, զապիրատսն եւ զպիտանիսն, եւ վարելով ըստ անգիտութեան խառն ի խուռն` ոգւոց շատ ծանր լինի: 9 Իսկ նա, զի բնիկ ի յաշխարհէն է` զամենեսեան ի յականէ ճանաչէ, եւ զլաւսն առ լաւս ունի եւ զանպիտանս առ յետինս: 10 Առաւել եւս որ լինի յիրացն, զոր ես ասեմ ձեզ. մարզպանն պարսիկ որ երթայ յաշխարհն` կնաւ երթայ եւ որդւովք, դրամբ եւ սիրելովք, ծառայիւք եւ աղախնեաւք. եւ այնք ամենեքեան թէ զԱրեաց տեառն զռոճիկ ուտեն` չէ սակաւ ծախսն, եւ թէ զաշխարհին ուտեն` շատ վտանգ հասանէ աշխարհին

ԹՈՒՂԹ 107
մարդկան: 11 Իսկ նա թէ լինի` զիւր տանն համբար ուտէ, եւ այն ամենայն յարքունի գանձ համարի, եւ արքունի իրաց աւգուտ լինի: 12 Ես յառն Վահանայ ի լաւութիւն հայելով եւ յաջողակութիւն, ի բազում ժամուց խորհելով ի միտս իմ եւ լաւ համարելով աշխարհին իրաց եւ արքունի` համարձակեցայ ասել: 13 Խորհել զարժանն եւ առնել` դուք գիտէք, եղբարք»:
14 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս յԱնդեկանայ թագաւորն Վաղարշ եւ ամենայն դրանն աւագանւոյն` հաճեալ ընդ բանսն ամենայն Անդեկանայ` զարմացան ամենեքեան որք լուանն, եւ մեծաւ գովութեամբ առ լաւսն կալան զԱնդեկան, որպէս զայր տիրասէր եւ աշխարհաշէն:
ՂԹ. Վաղվաղակի հրամայէր թագաւորն Վաղարշ, միաբանութեամբ ամենայն աւագանւոյ դրանն եւ Արեաց` հրովարտակ առնել ի Հայս, եւ զտէրն մամիկոնենից եւ զզաւրավարն Հայոց Վահան` մարզպան ի վերայ աշխարհին Հայոց կարգել: 2Եւ բերեալ զհրովարտակ մարզպանութեանն` տային ցզաւրավարն Հայոց ցտէրն Մամիկոնենից Վահան, եւ աջով հզաւրին Աստուծոյ մարզպան զնա ի վերայ աշխարհին Հայոց կարգեալ հաստատէին:
3Իսկ տէրն Մամիկոնենից Վահան, զաւրավարն Հայոց եւ մարզպան, ընկալեալ զհրովարտակն մարզպանութեանն ի ձեռաց դեսպանին, թէպէտ եւ զխանտածութիւն Հայ մարդկան ճանաչելով ծանրանայր ընդ իրս` այլ սակայն եւ ոչ ընդդիմանալ հրամանի թագաւորին իշխէր եւ անհնազանդ լինել: 4 Առեալ զհրովարտակն` խնդրէր վաղվաղակի անդրուվար` երթալ ի տունն Աստուծոյ: 5 Եւ լուեալ զայս մարդկանն որ ի քաղաքին էին, գրոհ տուեալ առ հասարակ ամենայն մարդոյ, նախարարաց եւ ազատաց, ոստանկաց եւ ռամկաց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, այլ եւ հարսունք անգամ յառագաստաց, մոռացեալ առ վայր մի առ խնդին զամաւթ հարսնութեան` դիմեալ ընթանային յեկեղեցին: 6 Եւ ոչ բաւեալ ընդունել զամենեսեան տանն Աստուծոյ` լնուին արտաքոյ սրահք եկեղեցւոյն եւ փողոցք եւ ամենայն տեղիք հրապարակացն շուրջանակի: 7 Եւ էր այն աւր անյագ խնդութիւն եւ անսպառ ուրախութիւն աստուածասէր բարեսիրացն եւ ողջախորհուրդ մտաց լաւահայեցաց, եւ սուգ թախանձալից եւ տրտմութիւն անմխիթար` խաւթամտացն եւ խարդախաց:
8Եւ սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Յովհաննու տեսեալ զանկարծելի աւետաւորութիւնն, շնորհեալ յԱստուծոյ ի ժամանակս երանելւոյն, բերկրեալ ցնծալից սրտիւ` տայր սաղմոսել ի ժամուն. Յեկեղեցիս աւրհնեցէք զԱստուած, եւ զՏէր յաղբերացն Իսրայէլի. եւ կարդացմունս հրամայէր` զտեղի ելիցն Իսրայէլի ի ծառայութենէն Փարաւովնի, եւ ի Թագաւորութենէն` զընթերցուածն` ուր թագաւորեցոյց Դաւիթ զորդին իւր զՍողոմոն: 9 Եւ եկեալ ինքն ի տեղի լսողութեանն աստիճանին, եւ տուեալ զխաղաղութեան ողջոյնն` ասէ.
Ճ. «Բազում կերպարանաւք եւ ազգի ազգի ցուցակութեամբք Փրկիչն մեր եւ տէր Յիսուս Քրիստոս զիւրոյ գալստեանն եւ մարդանալոյն ի սուրբ եւ յաստուածածին կուսէն ծրագրեալ` յայտաբերէր մեզ զաւրինակն ի սկզբանէ.- մորենեաւն` զերանելի կոյսն, եգիպտական նշանագործութեամբքն` զանազատութիւն հրէական աւրինացն, զենմամբ գառինն` զազատաբերութիւնն Իսրայէլի, որոյ ճշմարիտ գառինն զենմամբ փրկելոց էին ամենայն արարածք. ծովուն ճանապարհորդութեամբն` զաւազանին զնորածնութիւն. հեղձմունս Եգիպտացւոցն` զհնոյ մարդոյն մեռելութիւն. ի Յորդանան ճանապարհորդելոյ ժողովրդեանն պատահումն, ըստ գրելոյ ի կարգին, երկոտասան բղխեցելոցն աղբերցն, եւ եաւթանասուն արմաւենեաց ծառոցն, Ընտրեաց, ասէ, Փրկիչն այլ եւս եաւթանասունս, զորս եւ առաքեաց ի բժշկութիւն հիւանդաց. որոց թէպէտ եւ պտղոցն ճաշակմունք զհամս քաղցրութեան ունէին յինքեանս, այլ անդէն տնկագործեալ ի տեղւոջն` ցուցան աղբեւրս: 2Իսկ ելք երկոտասան աղբերացն յորդաբուղխ ականց ի բացարձակ տեղիս ծաւալեալ` զբազումս ծաւալեալ անդաստանս ցուցանեն ծաղկալիցս եւ պտղալիցս եւ պտղաբերս. որք զերանելի երկոտասանից առաքելոցն ունէին զկերպարանս. զորոց եւ այսաւր սաղմոսերգն յայտնեաց զճշմարտութիւն, ըստ ասելոյն. Յեկեղեցիս աւրհնեցէք զԱստուած, եւ զՏէր յաղբերացն Իսրայէլի: 3 Այս յորդաբուղխ աղբերաց շնորհ, նման Եդեմեան դրախտին աղբեր, զորմանէ ասէ, Ելանէր յերկրէ եւ ոռոգանէր զամենայն երեսս երկրի, ծծեալ սուրբ առաքելոցն ի կուսածին աղբերէ Բանին` լցեալ յուռթեցին զամենայն երեսս երկրի: 4 Ի սոցա քարոզութեան ծովուս` մեղք մեռանին, արարածք կենդանանան. Փարաւոն ընկղմի, Իսրայէլ ապրի. ծառայութիւնն սպառի, ազատութիւնն հաստատի. գառն բաշխի, ազինք անմահանան.

ճաշակողք գառինն երկնաճանապարհորդք լինին, անճաշակողք ծովասոյզք կորնչին. հեթանոսք իսրայէլանան, սատանայ փարաւոնակերպ ի Յորդանանու յորձանսն սուզեալ կիզու:
5 «Ո ̄ նոր եւ անպատումն սքանչելեաց գործ: 6 Երեք անարատ մանկունքն` զբոց հնոցին ցաւղացուցին, եւ վտակք երկոտասան աղբերցս քարոզութեան` զջուրսն մկրտութեան աւազանին հրացուցին: 7 Այլ մի եւ նոյն բարեձեւ Բաբելոնի հնոցն եւ բաբելացի անաւրինացն բոցանայր. եւ աստ զոմանց աւազանին ջուրք լուացեալ զաղտ զոգւոց մկրտելոցն` լուսազարդեալ նորոգեն, եւ զարդարութեան թշնամին հանդերձ գործովք հին մարդոյն` յայրիչ հուր անանցական փոխեալ կիզուն:
8 Եկեղեցւոյ սիրիչք, առաքելոցն որդիք, Քրիստոսի արեան գինք. մի՛ ծառայեցուցանէք զոգիս ձեր երկիւղի մարդկան. «տո՛ւք զկայսերն կայսեր, եւ զԱստուծոյն Աստուծոյ». յեկեղեցիս աւրհնեցէք զԱստուած, եւ զՏէր յաղբերացն Իսրայէլի: 9 Ահա սիրեցէք զեկեղեցի, եւ սիրեցայք յեկեղեցւոյ. զթագաւորս քաղցրացոյց եկեղեցի. զգազանս ընդելացոյց, զգայլս գառինս արար. զձեզ պայծառացոյց, զթշնամիս ճշմարտութեան ամաչեցոյց:
10 «Այլ ես այսաւր առ ցնծալ սրտիս եւ ուրախանալ մտացս, համբարձեալ զձեռս ի յերկինս` ընդ ծերոյն Դաւթայ աղաղակեմ առ Աստուած` զոր ինչ դրուատեաց գոհութեամբ նա յաղագս որդւոյն իւրոյ Սողոմոնի մատուցանէր Աստուծոյ բարձրելոյ. Աւրհնեալ է տէր Աստուած Իսրայէլի, որ ետ ինձ ի զաւակէ իմմէ նստել յաթոռ իմ, եւ աչք իմ տեսանեն: 11 Ձայնակցելով ընդ մարգարէին` ասեմ զնոյն եւ ես. «Աւրհնեալ տէր Աստուած Իսրայէլի, որ ետ ինձ տեսանել զորդիս եկեղեցւոյս որ ինձ հաւատացաւ` պատուով շքեղութեամբ պայծառացեալ ի Քրիստոսէ: 12 Հրեայքն պապանձեսցին, ուրացողք ամաչեսցեն: 13Փախեաւ Ադոնիա, որ առանց Աստուծոյ կարծէր թագաւորել. աւգնականացն զգեցեալ զամաւթ` սալարեալք ընդ սեղանովն թագչին: 14 Թագաւորեցին, ասէ, եւ ոչ ինեւ, դաշինս կռեցին` եւ ոչ իմով կամաւ: 15 Ո՞ւր են առանց Աստուծոյ գոռոզացեալքն. ո՞ւր են առանց Աստուծոյ իշխանացեալքն. Ո՞ւր են արիւնահեղքն. ո՞ւր են պոռնկասէրքն. Տո՛ւր ինձ, ասէ, զԱբիսակ Սոմնացի, եւ զԱստուած ոչ խնդրեցին, եւ զՏէր զաւրութեանց ոչ ճանաչէին. ո՞ւր են եկեղեցւոյ թշնամանիչքն, առոտնհարուք աւրինացն, սրբութեանն պղծիչք, շինիչք մոխրատանցն, մոռացողք ճշմարտութեանն, հայհոյողք արդարութեան.- փախեա ̄ն, կորացա ̄ն, ամաչեցի ̄ն:
16 Ո՞ տայր զգլուխս իմ ի ջուր, եւ զաչս` յաղբերս արտասուաց, եւ նստեալ լայի զհիգացելոցն կորուստ: 17 Ահա տեսէք, ահա մեռանի իգատենչն. այլ մի՛ տայք մեռանել: 18 Սատակի առաջի սեղանոյն արիւնահեղն. այլ աւգնել փութացարուք: 19 Գլխատի Սիմէի, այլ ձեռն տուք գթալով. «չէ՛ աստ», ասացէք Սողոմոնի. եւ ոչ ի քարեղէն սալս գրեալ անթողութիւնք աւրինացն: 20 Քրիստոս է աստ, Ծափս հարէք, ամենայն հեթանոսք, որ ասէ, թէ Եկա՛յք առ իս, ամենայն աշխատեալք եւ ոյք ունիք բեռինս ծանունս, եւ ես հանգուցանեմ զձեզ, եւ դարձեալ` թէ Ոչ եկի կոչել զարդարս, այլ զմեղաւորս յապաշխարութիւն:
21 Այլ եւ ձեզ պատուիրեաց, հզաւրագունիցդ եւ կարողացդ, թէ Դուք որ կարողդ էք` զտկարութիւն տկարացն բարձէ՛ք. կոչեցեալք դուք ի Քրիստոսէ եւ բազմեալք, պատրաստեալք ուտել զհացն երկնաւոր` կոչեցէ՛ք եւ ընդ ձեզ զկաղսն եւ զկոյրսն եւ զհիւանդս. եւ մի՛ տայք թոյլ նոցա ընդ Ադոնեայ եւ ընդ Յովաբայ` զեղջերաց սեղանոյն բուռն հարկանել, որ է անդամ մարմին, անբեղուն ըստ բուսոյ եւ անհամ ըստ ճաշակոյ, յուներէն: 22 Դիել կաթն յաւժարեցուցէք զտգէտսն ի սննդականութիւն, եւ յուրախարար բաժակէն ըմպել ուսուցէք, յանուշարար ուրախութիւն ոգւոցն փրկութեանն. յայնմ կաթնէ եւ ի գինւոյ, զոր յառաջաձայնեալ իմաստնաբանն Սողոմոն շնորհաւք սուրբ Հոգւոյն յԵրգս երգոցն ասաց. Քանզի գեղեցկացան ստինք քո, քոյր իմ հարսն, քանզի գեղեցկացան ստինք քո ի գինւոյ: 23 Բայց ի թմբրական գինւոյն հրաժարեցուցէ՛ք զտխեղծսն եւ զհիւանդացեալսն ոգւով զընկերսն, զոր ի հրէական ժողովրդոցն արբեալ անառակութեամբ` Արարած գիրք մեծ մարգարէին յանդիմանեալ յիշատակէ այժմ եւ մինչ ի վախճանն. Նստաւ, ասէ, ժողովուրդն յուտել եւ յըմպել, եւ յարեան ի խաղալ: 24 Եւ մի՛ դարձեալ ի գինւոյն յայնմանէ, զոր Ղովտ եւ Նոյ արբին: 25 Եւ մի՛ ընդ Սիմէի ելանել տայք արտաքս քան զԵրուսաղէմ, եւ մանաւանդ յածել ի խնդիրս որդւոց Հագարու: 26 ԶԻսահակայ տուք սերել զզաւակ, եւ ի նորա խնդրել ի զաւակէ զմարդացեալն Աստուած: 27Քանզի զհարճորդէգիրն ի քարեղէն գրեալ սալսն` համակ խստութիւն քարոզէ քարասրտացն եւ չարաց. զոր եւ Պաւղոս ըստ այլաբանութեանն առակախաւսեալ ասաց. Քանզի Հագար, ասէ, լեառն Սինեա է յԱրաբիա, հաւասար է այսմ Երուսաղէմի, եւ ծառայէ որդւովքն իւրովք հանդերձ. այլ վերին Երուսաղէմ ազատ է. եւ

ԹՈՒՂԹ 109
թողութեան Քրիստոսի վարդապետութիւնն գրեալ յընդունողացն եւ միացեալ ոչ ի քարեղէն սալսն, այլ ի տախտակս սրտի մարմնեղէնս:
28 Բազում են եկեղեցւոյ սրբոյ բժիշկք. եկա՛յք այսր ամենայն աշխատեալք եւ ոյք ունիք, ըստ յառաջագոյն ասացելոցն, բեռինս ծանունս, եւ աստ ի բաց ընկեցեալ հանգերո՛ւք: 29 Իսկ դուք որ այժմդ ի ներքսդ էք, լերո՛ւք կոչնականք եւ հրաւիրակք արտաքոյ անցաւորացն. ելէ՛ք ի հրապարակս եւ ի փողոցս. ժողովեալ զամենայն ախտացեալս ոգւովք եւ զբեկեալս մեղաւք` ածէ՛ք այսր, եւ բժշկին ամենեքեան, բերելով ընդ ինքեան զխոստովանութիւն եւ զարտասուս պահանջէ: 30 Եւ ըստ իւրաքանչիւր ախտից` բժիշկքն յայտնի են եւ պատրաստ: 31 Զմաքսաւորն առ Մատթէոս աւետարանիչ ածէք եւ Զաքէոս. զպոռնիկս առ կինն պոռնիկ, որ այսաւր դուստր է Քրիստոսի. զաւազակս` առ աւազակն դրախտաբաց. զուրացողս` առ արքայութեան դռնապանն եւ փակակալ Պետրոս: 32 Եւ գին աւելի ինչ ոք քան զաղաւթս եւ զարտասուս ոչ պահանջէ. բայց միայն ի գոյաւորացն հայցի ողորմածութիւնն առ դատաստանաւն:
33 «Եւ արդ` ո՞վ ոք քան զայնպիսին կայցէ հէք եւ թշուառական, որ վասն խուն արտասուաց` յերկնից արքայութենէն վրիպեալ գտանիցին. եւ կամ քան զմիւսն եւս հրաշալի եւ երջանիկ, որ ընդ սակաւ աւր ըստ աւրէ արտասուաց` զյաւիտենից բարութիւնսն ժառանգիցէ: 34 Քանզի եթէ զկին սիրելի եւ կամ զորդի եւ կամ զայլ ոք ի կարեւոր բարեկամաց տեսանէիր մեռեալ, ո՞չ ապաքէն լայիր չարաչար, եւ լռել երբէք եւ ոգի առնուլ ոչ կամէիր: 35 Եւ արդ` զքոյին իսկ զհոգիդ տեսանես հանապազ մեռեալ առաջիդ. եւ անշէջ հրոյն երկիւղ եւ գեհենին սպառնալեացն յիշումն միշտ զխորհուրդսդ խոցոտէ, եւ դու յորսայս անկեալ հեղգաս. զիա՞րդ հանդարտել իսկ եւ կամ առ վայր մի կարիցես լռել եւ ոգի առնուլ:
36 «Հաւատացէ՛ք, զի ես ընդ բանսս իսկ զարհուրեալ դողամ: 37 Վասն որոյ զձեզ աղաչեմ, զջոկս հաստատնոցդ դեռ եւս եւ անգայթիցդ. մի՛ նմանեցուցանէք զաղաւթս ձեր փարիսեցւոյն, թէպէտ եւ բիւր բարեաց զանձինս գտանիցէք եղեալ պատճառ, այլ ասացէք, եթէ Ծառայք անպիտանք եմք. եւ մի՛ առանց իւղ բառնալոյ ընդ անմիտ կուսանսն ճանապարհորդիցէք ի հարսանիսն. գուցէ փակիցի դուռնն, եւ մնայցէք ամաւթալից արտաքոյ: 38 Եւ մանաւանդ դուք, որ զամենայն ցերեկութեանն աշխատութիւն, զտաւթոյ, զքրտան, զվաստակոյ եւ զտեւողութեան յաստուածային այգեգործութեան տնկելոյ յոգւոջ ուրուք` յամենայնէ վրիպիցիք, եւ զբնաւն կորուսանիցէք:
39 Արդ` եղիցի ձեզ ընդ այդպիսի զարդու` եւ զերկնից փափաքելի զգենուլ զզարդն, եւ ընդ այսպիսի ուրախարար պսակի, որ թուով աւուրս պայծառացուցանէ զստացողս իւր` զլուսատեսիկ եւ զերկնաւոր պսակն, զանապականն եւ զմշտնջենաւոր ընդունել յաջոյ Փրկչէն մերոյ եւ Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի, լսել զփառաւորեալ եւ զերանելի բարբառն, թէ Եկա՛յք աւրհնեալք Հաւր իմոյ, ժառանգեցէ՛ք զպատրաստեալ ձեզ արքայութիւնն ի սկզբանէ աշխարհի:
40 «Որում լիցի մեզ արժանի լինել եւ ամենեցուն, շնորհաւք եւ մարդասիրութեամբ Տեառն մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, ընդ որում Հաւր միանգամայն եւ Հոգւոյն սրբոյ վայելէ փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ. այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»: